De Gezonde HAP & STAP Vierdaagse. Projectmap

Transcriptie

1 De Gezonde HAP & STAP Vierdaagse Projectmap

2 Projectmap De Gezonde HAP&STAP Vierdaagse Dit is een aangepaste versie van de oorspronkelijke uitgave van de GGD Regio IJssel-Vecht Oorspronkelijke redactie en samenstelling Lian Schoot Uiterkamp Aangepaste versie Els van den Heuvel Projectleider Vérian, afdeling VVDA Els van den Heuvel Jean Monnetpark BC Apeldoorn Telefoon: projectleider@hapenstapvierdaagse.nl Juli 2011

3 Inleiding Voor u ligt de projectmap van de Gezonde HAP&STAP Vierdaagse. De Gezonde HAP&STAP Vierdaagse is een actie op scholen die voedings- en bewegingsactiviteiten voor kinderen van groep 5 op een leuke manier combineert. De ouders worden tegelijkertijd enthousiast gemaakt en gemotiveerd om na te denken over het voedings- en beweeggedrag van hun kinderen. In de map vindt u de achtergronden en de uitwerking van het project. De uitvoering kan door persoonlijke invulling van de verschillende betrokkenen, in de praktijk iets afwijken van de beschrijving. Deze map begint met informatie over het project. Vervolgens wordt er een uitwerking gegeven van de verschillende projectonderdelen. Deze worden beschreven aan de hand van de volgende titels: Korte omschrijving van de activiteit Doel Tijdsduur Materialen Wie verzorgt wat? Bijzonderheden (eventueel) Uitvoering. Indien u geïnteresseerd bent in meer informatie over de thema s, vindt u na de beschrijving van de lesonderdelen extra achtergrondinformatie over de onderwerpen gezond gewicht, de Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen en over gezonde voeding. Tot slot treft u in de bijlage verschillende werkbladen en brieven voor ouders aan. Voor meer informatie kunt u ook onze website bezoeken: Voor vragen en ideeën kunt u contact opnemen met uw HAP&STAP-contactpersoon : Els van den Heuvel, projectleider Vérian Jean Monnetpark BC Apeldoorn T: E: projectleider@hapenstapvierdaagse.nl Wij wensen u veel plezier tijdens De Gezonde HAP&STAP Vierdaagse! 2

4 Inhoudsopgave Informatie over het project 4 Project onderdelen 8 - Dag 1 - HAP dag: gastles diëtist 9 - Dag 2 - STAP dag: voorbereiding dansvoorstelling 14 - Dag 3 - STAP dag: culinaire wandeltocht 16 - Dag 4 - HAP dag: smaakles en ouderafsluiting 19 - Dag 5 (na 3 maanden): evaluatieles door de GGD verpleegkundige 29 Achtergrondinformatie 31 - Gezond gewicht 32 - De Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen 34 - Gezonde voeding 35 Bijlagen 37 - Uitnodigingsbrief ouders voor de afsluiting - Schoolkrantartikel/brief aankondiging Gezonde HAP&STAP Vierdaagse - De Eet- en beweegkalender - Kleurplaten De gezonde HAP&STAP Vierdaagse - Diploma De Gezonde HAP&STAP Vierdaagse 3

5 Informatie over het project 4

6 Waarom dit project? Onderzoek van TNO, gebaseerd op meetgegevens van de jeugdartsen en verpleegkundigen van 11 GGD-en, laat zien dat de prevalentie van overgewicht toeneemt. Als de trend zich doorzet is over een aantal jaren een kwart van de Nederlandse bevolking te zwaar. Landelijk gezien is nu al 1 op de 7 mensen te dik. Overgewicht komt vaker voor bij oudere kinderen (4-12 jarigen) en bij kinderen met een lage SES. De registratie van GGD Gelre-IJssel laat zien dat 13% van de 5-jarigen en 22% van de kinderen in groep 7 (10-11 jaar) in de regio Stedendriehoek overgewicht heeft. Overgewicht ontstaat in de meeste gevallen door een combinatie van verkeerde voedingsgewoonten en te weinig beweging. Verder blijkt uit onderzoek dat ouders overgewicht niet allemaal als een probleem ervaren; men maakt zich er nauwelijks zorgen over. Hieruit blijkt dat de risicoperceptie van overgewicht onder ouders laag is. Daarnaast blijkt dat ouders zeer weinig kennis hebben over voeding. Ook blijkt dat men het lastig vindt om duidelijke regels te stellen. Om strijd met hun kind te voorkómen, geven ouders vaak toe. De waarde van de Gezonde HAP&STAP Vierdaagse is gelegen in het feit dat ouders en kinderen gezamenlijk bewust gemaakt worden van het belang van gezonde voeding en beweging. Voor wie is het project bedoeld? Het project richt zich op leerlingen uit groep 5 (7-9 jarigen)van het regulier basisonderwijs. Tevens zijn de ouders van de kinderen een belangrijke doelgroep. Hun betrokkenheid is van essentieel belang omdat zaken als voeding en bewegen ook grotendeels thuis gebeuren. De leerkrachten van groep 5 zijn een intermediaire doelgroep. Wat zijn de doelen van het project? Om te voorkomen dat het aantal kinderen dat te zwaar is toeneemt, dienen ouders eerst bewust gemaakt te worden van het belang van een gezonde leefstijl. De 'Gezonde HAP&STAP Vierdaagse' wil via 7-9 jarige kinderen de ouders bereiken met deze boodschap. Hoofddoel: Kinderen en hun ouders zijn zich bewust van het belang van een gezonde voeding en voldoende beweging. Kinderen en hun ouders weten wat gezonde voeding en voldoende beweging inhoudt. Subdoelstellingen zijn: Kinderen en hun ouders kennen de normen voor ontbijt, fruit en tussendoortjes Kinderen vinden het lekker en belangrijk om te ontbijten en om groente en fruit te eten en letten hier op. Ouders ondersteunen dit Kinderen en hun ouders kennen de Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen en de computer/ tv norm Kinderen vinden het leuk en belangrijk om te sporten of buiten te spelen en letten hier op. Ouders ondersteunen dit. 5

7 Uitgangspunt bij het project Een belangrijk kenmerk van de Gezonde HAP&STAP Vierdaagse is dat de boodschap die overgebracht wordt van positieve aard is. Het is niet de bedoeling om teveel de nadruk te leggen op gewicht en in het bijzonder op overgewicht. Uit welke onderdelen bestaat het project? De Gezonde HAP&STAP Vierdaagse bestaat uit een aantal uitgewerkte lessuggesties die zijn onderverdeeld in 5 dagen, te weten: Dag 1: HAP-dag: Gastles door een diëtist van de thuiszorg over gezonde voeding. Uitreiken van de Eet- en beweegkalender Indien voldoende tijd: Opdracht 1: Bedenk een gezond ontbijt voor je ouders. Indien voldoende tijd: Opdracht 2: Bedenk een spel waarbij je in beweging komt. Dag 2: STAP-dag: Dansles onder begeleiding van een dansdocent en het voorbereiden van de dansvoorstelling op dag 4. Dag 3: STAP-dag: De culinaire wandeltocht, door school verzorgd Dag 4: HAP-dag: Smaakles door een kok op school Ouderafsluiting op school door de diëtist, dansdocent en kok. Dag 5(na 3 maanden): Evaluatieles door de GGD verpleegkundige Hoeveel tijd kost het project? De Gezonde HAP&STAP Vierdaagse bestaat, zoals de naam al zegt uit vier dagen. Per dag is de volgende lestijd nodig: Dag 1: 1 uur Dag 2: 1 uur + oefentijd met de leerkracht Dag 3: 2 uur Dag 4: 1 dagdeel (2 uur smaakles, 1½ uur ouderbijeenkomst) Dag 5: 1 uur 6

8 Ondersteuning bij het project Naast deze projectmap zal de projectleider van Vérian, Els van den Heuvel, u ondersteuning geven bij het uitvoeren van het project. Wanneer u besluit aan het project deel te nemen, zal zij een afspraak met u maken om het project door te nemen. Zij bespreekt met u de verschillende onderdelen van het project en tevens geeft zij de benodigde materialen af. Daarnaast zal de contactpersoon de aanwezigheid van de verschillende betrokkenen bij het project regelen. 7

9 Evaluatie Om in beeld te brengen, of het project daadwerkelijk zijn doelen bereikt, wordt het project geëvalueerd. De evaluatie is niet alleen nuttig voor de school en de GGD, maar is vaak ook een voorwaarde voor het verstrekken van subsidie door fondsen. Vandaar dat wij u nadrukkelijk vragen mee te doen aan de evaluatie. Voor de evaluatie krijgen de kinderen tweemaal een korte vragenlijst. De eerste vragenlijst wordt voorafgaand aan het project door de kinderen ingevuld en de tweede vragenlijst wordt na afloop van het project ingevuld. U wordt gevraagd om de eerste vragenlijst de vrijdag voor het project en de tweede vragenlijst de maandag na het project door de kinderen te laten invullen. Naast een evaluatie van het bereiken van de doelen, wordt ook geëvalueerd hoe de leerkracht en de ouders het project hebben ervaren. U krijgt hiervoor een vragenlijst die u na afloop van het project in kunt vullen. Ook de ouders die aanwezig zijn bij de ouderafsluiting wordt gevraagd na afloop van de bijeenkomst een vragenlijst in te vullen. Na 3 maanden komt de GGD verpleegkundige in de klas om nogmaals de belangrijkste punten van gezond eten en bewegen te bespreken. Na afloop deelt zij evaluatieformulieren uit die de kinderen moeten invullen en die zij na afloop weer meeneemt. Tijdens het intakegesprek laat de projectleider de vragenlijsten op uw school achter. U kunt alle ingevulde vragenlijsten terugsturen naar de GGD in de bijgeleverde retourenvelop. Een postzegel is niet nodig. Betrokkenen De Gezonde HAP&STAP Vierdaagse is ontwikkeld door de GGD Regio IJssel-Vecht en wordt in de regio Oost Veluwe uitgevoerd in samenwerking met: Vérian GGD Regio Gelre-IJssel Wensink Dancemasters, Apeldoorn Meer informatie Op internet is veel informatie beschikbaar over de onderwerpen gezonde voeding en bewegen. Een greep uit de vele mogelijkheden:

10 Projectonderdelen 9

11 Dag 1: HAP-dag - Gastles door een diëtist - Eet- en beweegkalender 10

12 Gastles diëtist Korte omschrijving van de activiteit Een diëtist van de thuiszorg verzorgt een gastles. Tijdens de les wordt ingegaan op verschillende onderwerpen rondom gezonde voeding. Doel Kinderen worden zich bewust van wat gezonde voeding is en hoe hun eigen gedrag is. Tijdsduur Eén uur. Onderwerpen Het beroep diëtist Gezond ontbijten Frisdrankgebruik Verantwoorde tussendoortjes en traktaties De invloed van reclame Materialen De eet- en beweegkalender met stickertjes (Vérian) Verschillende dranken zoals water, thee, vruchtensap, sinas of cola en limonade Traktatieposter (Voedingscentrum) Diverse folders Wie verzorgt wat? De projectleider van Vérian zorgt voor een leskist met daarin de benodigde materialen, zoals de eet- en beweegkalender, een traktatieposter, dummie verpakkingen van tussendoortjes, suikerklontjes, folders en rode en groene stemkaartjes De leerkracht van groep 5 zorgt voor stickers voor de eet- en beweegkalender. Bijzonderheden In het geval van een combinatieklas is het wellicht mogelijk om het uur/anderhalf uur in stukken te verdelen en de groepen afzonderlijk voor te lichten. Dit door het mogelijke verschil in niveau tussen de kinderen van de verschillende groepen. Hierover wordt overlegd met de groepsleerkracht. Onderdeel 5 het spel, wordt alleen gedaan als er genoeg tijd is. Extra opmerking De eerste vragenlijst moet door de kinderen zijn ingevuld voorafgaand aan dit onderdeel! 11

13 Uitvoering Onderdeel 1 Het beroep diëtist (kort) Vragen die gesteld kunnen worden zijn: Wat doet een diëtist? Onderdeel 2 Gezond ontbijten Vragen die gesteld kunnen worden zijn: Wie heeft er vanmorgen ontbeten? Hoe zag jouw ontbijt eruit? Waarom is het eigenlijk zo belangrijk om te ontbijten? Noem een gezond alternatief voor een boterham Vervolgens kan er iets verteld worden over waarom het belangrijk is: de kachel is leeg en moet weer gevuld worden of een auto heeft brandstof nodig om te rijden; je dan beter kan opletten in de klas; je hebt meer energie; je voelt je fitter, minder snel boos, moe of chagrijnig; je minder snel te zwaar wordt doordat de stofwisseling (kachel) verbetert wanneer er ontbeten wordt; je minder snel honger krijgt in de loop van de morgen en dus minder snel gaat snoepen; het kan gezellig zijn samen te eten voordat je naar school gaat. En waaruit een gezond ontbijt bestaat: volop koolhydraten en voedingsvezels in de vorm van brood, Brinta, havermout of muesli; iets te drinken, waarbij melkproducten niet vergeten mogen worden; eventueel een stuk fruit of een glas (vers) vruchtensap; matig met suiker en vet; neem in ieder geval iets te eten of te drinken, bij veel haast is een drinkontbijt een alternatief. Daarnaast wordt de eet- en beweegkalender uitgedeeld, hierop kunnen kinderen alvast iets invullen over het ontbijt van deze dag. De eet- en beweegkalender wordt met de kinderen doorgenomen en hen wordt uitlegt hoe de kalender te gebruiken. Twee aandachtspunten hierbij zijn dat de kinderen de eet- en beweegkalender thuis met iemand samen invullen en dat bij vraag 4 wordt benadrukt dat het gaat om suikerhoudende dranken. De eet- en beweegkalender kan in de loop van de week ook weer mee naar school genomen worden. De leerkracht kan dan in de klas opnieuw aandacht besteden aan de kalender, de stand van zaken en verbeterpunten met de kinderen bespreken. 12

14 Onderdeel 3 Frisdrankgebruik Bij dit onderdeel kunnen verschillende (fris)dranken in glazen geschonken worden en mogen kinderen raden naar het aantal suikerklontjes in elk glas drinken. Op deze manier worden de verschillende dranken met elkaar vergeleken. Naar aanleiding hiervan kan samen met de kinderen een conclusie getrokken worden wat nu de gezondste drank is en dus ook het beste gedronken kan worden. Hierbij kan wellicht ook enige aandacht zijn voor de hoeveelheid suiker in sommige frisdranken en het verband met overgewicht. Tabel 1: voedingswaarden van verschillende producten Product 1 glas Cola 1 glas Cola light 1 glas Ranja (165cc water/35 siroop) 1 glas Dubbelfris 1 glas Dubbelfris light (gemiddelde) 1 glas Roosvicee 1 glas ijsthee (veel merkverschil!) 1 glas thee/ ijsthee light 1 glas appelsap 1 glas tomatensap 1 glas sinaasappelsap Kcal per portie (200 cc) Koolhydraten per portie Suikerklontjes (groot formaat) glas halfvolle melk glas halfvolle chocolademelk glas chocolademelk light Drinkyoghurt/milk&fruit/yomild/vifit met vruchten Karnemelk/ drinkyoghurt z. suiker toegevoegd /fristi met zoetstof/ vifit naturel/ milk&fruit light schaaltje vanillevla schaaltje optimel vla schaaltje magere yoghurt/optimel schaaltje magere vruchtenyoghurt zakje breaker met zonnepit ,5 13

15 Onderdeel 4 Verantwoorde tussendoortjes en traktaties Vragen die gesteld kunnen worden zijn: Kunnen jullie een paar voorbeelden geven van gezonde tussendoortjes / traktaties? Kunnen jullie een paar voorbeelden geven van ongezonde tussendoortjes / traktaties? Een aantal verstandige traktaties zijn bijvoorbeeld: - versierd fruit - ketting van zoute krakelingen - popcorn in crêpepapier - plakje vleeswaar (rookvlees of ham) opgerold om een augurk - krentenbolletje En natuurlijk zijn er ook genoeg mogelijkheden om iets te trakteren dat niet eetbaar is, bijvoorbeeld: knikkers, potlood en kleurplaat, stuiterbal, gummetjes, stickers enz. Hoe vaak mag je op een dag snoepen? Onderdeel 5 Spel (alleen indien er genoeg tijd is) De rode en groene kaartjes worden uitgedeeld. Hierna wordt gekeken wat voor een tussendoortje de kinderen bij zich hebben en of dat een gezond (groen kaartje) of ongezond (rood kaartje) tussendoortje is. Ook kan geraden worden naar de producten die de diëtist bij zich heeft op de schaal. Deze kun je aan het einde van de les aan de kinderen uitdelen. Tabel 2: overzicht van gezonde en ongezonde tussendoortjes Gezonde tussendoortjes Minder gezonde tussendoortjes Waterijsje Doosje rozijntjes Rijstewafel of popcornwafel Fruit of ongezoet vruchtensap Klein krentenbolletje Ontbijtkoek Volkoren biscuitje Soepstengel of zoute stokjes Beker halfvolle melk of yoghurt Softijsje of roomijsje Stukje worst Gevulde koek Fristi of chocolademelk Snoep Koeken Chips Broodje hamburger Frisdrank, cola, sinas Slotopdrachten (alleen uitgevoerd als er voldoende tijd over is) Na de hierboven beschreven onderdelen, krijgen de kinderen twee opdrachten door de diëtist uitgelegd. De docent wordt gevraagd om terug te komen op de uitvoering van de opdrachten. De resultaten van de tweede opdracht kunnen worden verwerkt in de culinaire wandeltocht (dag 3). Opdracht 1: Bedenk een gezond ontbijt voor je ouders (hiermee kunnen de kinderen hun ouders in het weekend verrassen). Opdracht 2: Bedenk een spel waarbij je in beweging komt. 14

16 Dag 2: STAP-dag - Dansvoorstelling 15

17 Dansvoorstelling Korte omschrijving van de activiteit: De kinderen studeren onder begeleiding van een dansdocent een dans in. Deze wordt tijdens de ouderbijeenkomst op de laatste dag opgevoerd. Doel: De kinderen ervaren hoe leuk bewegen is. Tijdsduur: Eén uur Materialen Cd-speler of minidiscspeler Wie verzorgt wat? De projectleider van Vérian verzorgt de afspraak met de dansdocent. De dansdocent zorgt zelf voor de geluidsinstallatie. Als dat niet lukt zorgt school voor een cassetterecorder of cd-speler. Opmerkingen U kunt de dansvoorstelling zelf uitbreiden door bijvoorbeeld: - een thema te geven aan de dans - de kinderen te vragen verkleedkleren mee te nemen - de dans op te nemen op film en deze tijdens de ouderafsluiting te laten zien 16

18 Dag 3: STAP-dag - Culinaire wandeltocht 17

19 Culinaire wandeltocht Korte omschrijving van de activiteit Kinderen maken in groepjes een wandeling in de buurt van de school en doen hier diverse speelmogelijkheden aan. Verder maken zij pitstops waarbij bijvoorbeeld een supermarkt wordt bezocht. Verder worden tijdens deze tocht een aantal spelletjes uitgevoerd, onder andere de spelletjes die de kinderen bedacht hebben tijdens opdracht 2 van de eerste dag. Doel Door de culinaire wandeltocht zijn de kinderen in beweging en maken zij kennis met de speelmogelijkheden in de directe omgeving van de school en de wijk. Verder wordt de link gelegd tussen gezondheid en bewegen. Daarnaast is het doel om ouders te betrekken door middel van begeleiding en het houden van de gezonde pitstops. Tijdsduur Twee uur Onderwerpen Gezonde voeding en beweging Materialen Afhankelijk van de route en de invulling van de pitstops. Wie verzorgt wat? De activiteit wordt verzorgd door de school zelf. De projectleider van Vérian kan desgevraagd ideeën aandragen. Bijzonderheden Bij slecht weer kan er een sportieve culinaire activiteit worden georganiseerd in het gymlokaal in de wijk of in de school. Er wordt een spelenkermis georganiseerd. De kinderen spelen dan alle spelletjes die ze tijdens de eerste dag hebben bedacht. Deze worden vervolgens afgetekend op een lijst. Tijdens de spelenkermis is er ook een rustmoment. Dan wordt er aandacht besteed aan een gezonde snack, die ouders hebben klaargemaakt en komen brengen, of die de kinderen zelf hebben meegenomen. 18

20 Uitvoering 1. De klas wordt in groepjes verdeeld van maximaal 8 leerlingen 2. De route wordt gelopen. Ideeën voor pitsstops tijdens de route zijn: Een bezoek brengen aan de supermarkt en de kinderen daar vragen laten beantwoorden: - Welke groente- en fruitsoorten kende je nog niet voordat je hier in de supermarkt binnenkwam? Teken deze groente en fruit. - Wat voor gezond drinken heeft de supermarkt allemaal? - Welke gezonde tussendoortjes kun je in de supermarkt kopen? - Etc. Een pitstop inplannen bij de leerkracht thuis. Dit wordt door leerlingen als heel speciaal ervaren. Een rondleiding door bijvoorbeeld een molen. Bij de ouders thuis zelf gezonde hapjes maken. Bijvoorbeeld: groentespiesjes, sandwiches of yoghurt versieren met muesli en fruit. Spelletjes die onderweg gespeeld kunnen worden zijn: mandarijnenestafette, aardappelrace, schipper mag ik overvaren of één van de zelfverzonnen spelletjes. Een bezoek brengen aan een boer in de omgeving. De kinderen kunnen dan bekijken hoe groente en fruit wordt geteeld en mogen eventueel appels plukken, noten plukken, wortels graven, etc. Met de kinderen gaan zwemmen en ouders voor een gezonde lunch laten zorgen. Een fietstocht maken met pitstops bij één of meerdere ouders of bij de leerkracht thuis. 19

21 Dag 4: HAP-dag - Smaakles - Afsluitende ouderbijeenkomst 20

22 Smaakles Korte omschrijving van de activiteit: Een kok houdt een gastles over proeven en smaak. Tevens worden er gezonde hapjes bereid. Doel: Kinderen laten ervaren wat smaak is en dat tong en neus samen de smaak vormen. Kinderen laten ervaren wat de smaak van fruit is, hoe en wat je ermee kunt. Kinderen laten ervaren wat je van eten kunt maken en dat dit leuk en lekker is. Tijdsduur: 2 uur. Materialen Koelkast of koele plek om de hapjes te bewaren Voor de smaakles (per 10 kinderen): 1 liter halfvolle melk rode kleurstof (bij de Chinese Toko) plastic bekertjes pommes parisienneboor 1 zoete appel 1 zure appel 1 ui 2 lepels schilmesje theedoek wasknijper bekertje water servetten Voor de bereiding van de gezonde hapjes wordt verwezen naar de beschrijving van de uitvoering van het bereiden van de hapjes (zie verderop). Wie verzorgt wat? De kok verzorgt alle benodigdheden. Opmerkingen Eventueel kunnen er voorafgaand aan de smaakles door de kinderen koksmutsen worden gemaakt, welke ze tijdens de smaakles op kunnen zetten. De uitvoering hiervan ligt bij de leerkracht. In verband met de houdbaarheid van de hapjes, moet de smaakles door de kok op dezelfde dag worden gegeven als dat de ouderafsluiting plaatsvindt. 21

23 Uitvoering Smaakles Deel 1 Zintuigen en de smaak 1. Voorstellen van de kok 2. Functie van de tong bij het proeven Vragen die gesteld kunnen worden, zijn: Ik steek mijn tong uit, weten jullie wat je daarmee allemaal kan doen? Weten jullie ook dat je met de tong kunt proeven? Er wordt een tekening van de tong getoond en er wordt verteld waar op de tong de verschillende smaken (zout, zoet, bitter en zuur) worden geproefd. De kinderen krijgen een tekening van een tong deze kunnen zij eventueel later inkleuren. 3. Functie van de ogen bij het proeven De kinderen worden nu op een dwaalspoor gebracht. Aan één liter melk wordt rode kleurstof toegevoegd. De kinderen zullen hierdoor denken dat het aardbeiendrank is. De kinderen wordt gevraagd wat zij denken wat dit voor drank is. Hiermee wordt ze bewust gemaakt dat je niet alleen met je tong proeft, maar ook met je ogen. 4. Functie van de neus bij het proeven Er wordt een proef gedaan om de reuk te testen. Er worden twee kinderen uit de groep genomen. Hen wordt een appel getoond; 1 zoete en 1 zure appel. Hierna wordt één van hen de klas uitgestuurd en wordt met het andere kind de proef voorbereid. De zure appel wordt ingeruild voor een ui. De appel en de ui worden in kleine stukjes gesneden. De leerling uit de gang komt de klas weer binnen en hem/haar wordt verteld dat zij de appels zal proeven, waarna zij de lekkerste uit mag kiezen. Echter, de leerling is geblindeerd en de neus wordt dichtgedrukt door een wasknijper. De leerling krijgt van de andere leerling 2 lepels; één met appelstukjes en de andere met de stukjes ui. Na de test vraagt de andere leerling welke appel het lekkerste smaakte. Alleen leerlingen met een zeer sterke smaak en reuk zullen proeven dat het een appel en een ui zijn in plaats van twee appels. Kinderen worden zich door deze proef bewust dat je ook je neus nodig hebt om te proeven. 5. Functie van de oren (eventueel) Vragen die gesteld kunnen worden zijn: Kun je ook met je oren proeven? De kinderen zullen waarschijnlijk nee zeggen, maar dit is niet helemaal waar. Ga maar naast iemand zitten die chips eet, dat kun je horen aan het kraken. Samen met de neus en de ogen kunnen je hersenen je vertellen dat het chips zijn. 22

24 Deel 2 Hapjes maken De kinderen worden in subgroepjes gedeeld. Ieder groepje maakt een van de onderstaande gezonde hapjes. Groentensticks met dipsaus (grote schaal) Benodigdheden: 2 komkommers 2 wortels 1 rode paprika 1 gele paprika 1 bakje cherry tomaatjes 4 eetlepels kwark 2 eetlepels halvanaise of mayolijn 2 eetlepels bruchetta Werkwijze: Was de komkommer, paprika en cherry tomaatjes. Schil de wortel met een aardappelmesje of een dunschiller. Snijd de komkommer, paprika en wortel in reepjes. Meng 4 eetlepels kwark en 2 eetlepels mayolijn met de bruchetta in een schaaltje. Leg de reepjes komkommer, paprika, wortels en cherry tomaatjes in een schaal en zet het schaaltje met de dipsaus in het midden. Sandwiches (25 stuks) Benodigdheden: 1 gesneden bruin brood 4 tomaten 1 krop ijsbergsla 1 bakje yoghurtkaas 2 zakjes kipfilet 1 komkommer Werkwijze: Snijd de komkommer en de tomaat in plakjes. Snijd de ijsbergsla in reepjes. Smeer de boterham met kaas. Beleg de boterham met sla, tomaat, komkommer (niet te veel) en een plakje kipfilet. Leg een boterham hier boven op. Snijd de sandwich doormidden (diagonaal) en nog een keer door midden. Doe er een leuke prikker op en leg de sandwich op een schaal. Bedek de sandwiches met folie en zet ze tot gebruik in de koelkast. Tortillawraps met appel, ui, tonijn en cherrytomaatjes (30 stuks) Benodigdheden: 1 appel 1 ui 3 blikjes tonijn op water zout en peper 1 zakje tortillawraps ¾ eetlepel halvanaise of mayolijn 1 bakje cherrytomaatjes Werkwijze: Snijd de appel en de ui in kleine stukjes. Maak de blikjes tonijn open en giet het vocht er uit. 23

25 Doe alle ingrediënten in een kom en meng alles door elkaar heen (tonijn, ui, appel zout en peper en mayolijn. Snijd de cherrytomaatjes door de helft en doe ze in een kom. Beleg de hele tortilla met het mengsel. Rol de tortilla op. Snijd de tortilla in stukjes van ongeveer 3 centimeter. Zet een cherrytomaatje op de opgerolde tortilla en steek er een prikkertje door. Leg ze mooi op een schaal Bedek de wraps met folie en zet ze tot gebruik in de koelkast. 24

26 Afsluitende ouderbijeenkomst Korte omschrijving van de activiteit: Als afsluiting van de week wordt er een oudermiddag georganiseerd. De diëtist van Vérian, die ook de gastles voor de kinderen heeft gegeven verzorgt een voorlichting in de vorm van een informatieve en interactief spel. Hierbij wordt ingegaan op het belang van gezonde voeding en voldoende beweging. Verder voeren de kinderen hun dansvoorstelling op en kunnen ouders proeven van de gezonde hapjes. Na afloop wordt de ouders gevraagd een vragenlijst in te vullen. Doel: Ouders bewust maken van het belang van gezonde voeding en voldoende beweging en hen enthousiast maken voor dit onderwerp. Tijdsduur: 1½ uur totaal; presentatie diëtist maximaal ¾ uur. Materialen: De hapjes die zijn gemaakt tijdens de smaakles Kratje met dummies van producten, suikerklontjes, vetblokjes Pennen om de vragenlijsten in te vullen (school) Wie verzorgt wat? De diëtist neemt de voorlichting op zich en zorgt ervoor dat de ouders de vragenlijst invullen. De leerkracht wordt gevraagd de vragenlijsten van de ouders samen met de overige vragenlijsten in de retourenvelop terug te sturen naar de GGD. De leerkracht zorgt voor de diploma s op naam voor alle kinderen De projectleider zorgt voor de folder van het Voedingscentrum en het presentje. De diëtist deelt de presentjes uit. Uitvoering 1. De leerkracht heet de ouders welkom, geeft een korte weergave van de week en stelt de diëtist de dansdocent en de kok voor (5 minuten). 2. De dansdocent presenteert met de kinderen de geleerde dansen en nodigt daarna de ouders uit om ook mee te dansen (15 minuten). 3. De kinderen verlaten de ruimte om met de leerkracht of klassenassistent. De kinderen zijn dus niet bij de oudervoorlichting aanwezig. 4. Oudervoorlichting aan de hand van een spel (30 minuten). 5. De ouders krijgen een aantal folders van het Voedingscentrum uitgereikt. 6. De ouders wordt gevraagd een evaluatieformulier in te vullen. De diëtist verzamelt alle formulieren en geeft ze aan de leerkracht (5 minuten). 7. De kinderen komen terug in het lokaal met de dansdocent, de kok en de leerkracht. 25

27 8. De kok geeft uitleg bij de hapjes en vertelt wat over gezonde traktaties; de dansdocent geeft uitleg over de beweegnorm. De kok laat een map met gezonde traktaties zien en geeft deze aan de leerkracht. De map komt ter inzage voor ouders in de klas te liggen (15 minuten). 9. De kinderen delen de hapjes uit en ouders proeven de hapjes die tijdens de smaakles zijn klaargemaakt (5 minuten). 10. De leerkracht sluit de bijeenkomst af. De kinderen krijgen tenslotte een HAP&STAP diploma (5 minuten). 26

28 Invulopdracht ouderbijeenkomst 1. Hoeveel boterhammen bevatten de volgende tussendoortjes: product 1 pakje Evergreen (2 koeken) 1 zakje Smoeltjes 1 pakje Sultana s (3 koeken) 1 plak ontbijtkoek 1 pakje Milk Break (2 koeken) Aantal sneetjes brood 2. Hoeveel vet bevatten de volgende producten 1 blokje = 1 gram vet product Aantal blokjes vet Handje chips Handje gemengde noten 1 Mars 3 blokjes 48 + Kaas 1 kroket 3. Hoeveel suikerklontjes zitten in de volgende dranken per glas van 250 ml product 1 glas Dubbelfris 1 glas Chocomel 1 glas sinaasappelsap ongezoet 1 glas frisdrank light 1 glas cola 1 glas Yoki drink Aantal suikerklontjes per glas 27

29 EVALUATIE-dag - Gastles door een verpleegkundige van de GGD - Evaluatie van het project 28

30 Gastles verpleegkundige van de GGD Korte omschrijving van de activiteit Een verpleegkundige van de GGD Gelre-IJssel verzorgt de evaluatie bijeenkomst. Tijdens de les wordt door middel van een evaluatie formulier de kennis getest van gezonde voeding en gezond bewegen. Hierna doet de verpleegkundige een test of quiz met de kinderen, waarin de onderwerpen voeding, beweging en gezonde leefstijl nogmaals aan bod komen. Doel Toetsen wat de kinderen nog weten van de informatie over gezonde voeding, beweging en leefstijl welke ze drie maanden geleden gedurende het vierdaagse project hebben gekregen. Kinderen nogmaals informeren over gezonde voeding, beweging en leefstijl, waardoor ze zich opnieuw bewust worden wat gezonde voeding is en hoe hun eigen gedrag is. Tijdsduur Eén uur. Onderwerpen Evaluatie Gezonde voeding: ontbijten, tussendoortjes, frisdrankgebruik en traktaties Gezond bewegen Materialen Evaluatieformulieren nummer 3 Spel/ Quiz Wie verzorgt wat? De verpleegkundige van de GGD zorgt voor de evaluatieformulieren nummer 3. De verpleegkundige van de GGD zorgt voor het spelmateriaal. Bijzonderheden De leerkracht zorgt er voor dat alle kinderen een pen tot hun beschikking hebben voor het invullen van de vragenlijsten. Extra opmerking De verpleegkundige van de GGD neemt na afloop de vragenlijst mee. 29

31 Achtergrondinformatie - Gezond gewicht - Beweging - Gezonde voeding 30

32 Achtergrondinformatie over een gezond gewicht De laatste jaren neemt het gewicht van mensen erg toe. Ook bij kinderen is dit het geval. Uit onderzoek van de GGD (Baltissen et al., 2006) blijkt dat in de regio IJssel-Vecht 12% van de twee tot twaalfjarigen te zwaar is. Ook ondergewicht komt nog redelijk vaak voor bij kinderen. Echter, van ondergewicht is bekend dat dit normaliseert als kinderen ouder worden. Uit het hierboven genoemde onderzoek blijkt verder dat ouders het gewicht van hun kind vaak niet goed inschatten. Veertien procent van de ouders overschat het gewicht en 12% onderschat het gewicht van hun kind. Vooral bij kinderen met overgewicht onderschatten veel ouders het gewicht van hun kind. Bijna twee derde van de ouders met een kind dat te zwaar is, vindt dat het kind een normaal gewicht heeft. Energiebalans en Body Mass Index Een gezond gewicht wordt op peil gehouden als er een goede balans bestaat tussen de energieinname (gezonde voeding) en het energieverbruik van het lichaam (beweging). De hoeveelheid energie die voedsel levert, is afhankelijk van de hoeveelheid voedsel en het soort voedsel (energierijk of energiearm) dat gegeten wordt. Hoeveel energie iemand nodig heeft, is afhankelijk van de leeftijd, het geslacht en de hoeveelheid lichaamsbeweging. Als er wat mis is met de energiebalans kan dit leiden tot ondergewicht of overgewicht, beide zijn ongezond. Om na te gaan in hoeverre het lichaamsgewicht van iemand normaal is kun je gebruik maken van de body mass index (BMI). De BMI is eenvoudig te berekenen door het lichaamsgewicht te delen door de lichaamslengte in meters in het kwadraat: BMI = kg/m 2. In onderstaande tabel staat wanneer een kind gezond gewicht heeft of niet. Bij kinderen in de leeftijd tot 18 jaar is de beoordeling van de BMI anders dan bij volwassenen omdat ze nog in de groei zijn. Het belang van een gezond gewicht De risico s van overgewicht zijn een toegenomen kans op ziektes, zoals hartproblemen, diabetes, hoge bloeddruk en verschillende vormen van kanker. Behalve deze medische gevolgen, die veelal op latere leeftijd verschijnen, kan overgewicht ook op korte termijn invloed hebben. Zo hebben dikke kinderen vaak psychosociale klachten. Ze worden geplaagd en gepest, waardoor ze zelfvertrouwen kunnen verliezen en geïsoleerd kunnen raken. Tabel 3: Body Mass Index voor jongens en meisjes van 4 tot en met 12 jaar Jongens Meisjes Leeftijd BMI bij overgewicht BMI bij ernstig overgewicht BMI bij overgewicht BMI bij ernstig overgewicht 4 17,55-19,29 meer dan 19,29 17,28-19,15 meer dan 19, ,42-19,30 meer dan 19,30 17,15-19,17 meer dan 19, ,55-19,78 meer dan 19,78 17,34-19,65 meer dan 19, ,92-20,63 meer dan 20,63 17,75-20,51 meer dan 20,51 31

33 8 18,44-21,60 meer dan 21,60 18,35-21,57 meer dan 21, ,10-22,77 meer dan 22,77 19,07-22,81 meer dan 22, ,84-24,00 meer dan 24,00 19,86-24,11 meer dan 24, ,55-25,10 meer dan 25,10 20,74-25,42 meer dan 25, ,22-26,02 meer dan 26,02 21,68-26,67 meer dan 26,67 32

34 Achtergrondinformatie over gezond bewegen De Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen De Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB) is in 1998 vastgesteld en is afgeleid van internationale richtlijnen. De norm verschilt per leeftijdsgroep en is vastgesteld op minimaal 5 dagen in de week 30 minuten matig intensief bewegen. Deze 30 minuten mogen in verschillende blokken uitgevoerd worden (bijvoorbeeld 3x10 minuten per dag). Voor een overzicht van de NNGB per leeftijdsgroep wordt verwezen naar Tabel 2. In de regio IJssel-Vecht voldoet 59% van de kinderen van vier jaar en ouder aan de NNGB. Kinderen van 6 tot 12 jaar voldoen vaker aan de norm (65%) dan kinderen van 4 en 5 jaar (42%) (Baltissen et al., 2006). Tabel 4: De Nederlandse Norm Gezond Bewegen (Kemper et al., 2000). Leeftijdcategorie Norm Jeugd (<18 jaar) Dagelijks een uur matig intensieve lichamelijke activiteit, waarbij de activiteiten minimaal twee maal per week gericht zijn op het verbeteren of handhaven van lichamelijke fitheid (kracht, lenigheid en coördinatie). Volwassenen (18-55 jaar) Een half uur matig intensieve lichamelijke activiteit op tenminste vijf, bij voorkeur alle dagen van de week; voorbeelden van matig intensieve lichamelijke activiteit bij volwassenen zijn wandelen met 5-6 km/u (dus flink doorwandelen) en fietsen met 15 km/u. Ouderen (55-plussers) Een half uur matig intensieve lichamelijke activiteit op tenminste vijf, bij voorkeur alle dagen van de week; voor niet-actieven, zonder of met beperkingen, is elke extra hoeveelheid lichaamsbeweging meegenomen; voorbeelden van matig intensieve lichamelijke activiteit bij ouderen zijn wandelen met 3-4 km/u en fietsen met 10 km/u. 33

35 Achtergrondinformatie over gezonde voeding De Schijf van Vijf Om gezond te eten, is het belangrijk gevarieerd te kiezen. Een hulpmiddel hierbij is de Schijf van Vijf. In de vakken van de Schijf van Vijf staan de groepen voedingsmiddelen die samen de basis vormen voor een gezonde voeding. De hoeveelheden die uit de verschillende groepen worden aanbevolen, zijn afhankelijk van geslacht en leeftijd. De producten die in de afbeelding zijn weergegeven, staan symbool voor de productgroepen. De vakken groente, fruit en brood van de Schijf van Vijf zijn groter afgebeeld dan de andere. Het is aan te raden uit deze vakken ruime porties te kiezen. Want deze bevatten in verhouding tot hun volume en gewicht weinig calorieën en leveren veel voedingsstoffen. Vul de voeding verder aan met producten uit andere vakken. Door gevarieerd te kiezen uit alle vakken wordt de basis gelegd voor een menu. De Schijf van Vijf bestaat uit: 1. Groente en fruit Belangrijk vanwege: vitamines, zoals vitamine C en foliumzuur, mineralen zoals kalium, vezels en bioactieve stoffen 2. Brood, (ontbijt)granen, aardappelen, rijst, pasta en peulvruchten Belangrijk vanwege: koolhydraten, eiwit, vezels, B-vitamines en mineralen 3. Zuivel, vlees(waren), vis, ei en vleesvervangers Belangrijk vanwege: eiwit, mineralen zoals ijzer en calcium, B-vitamines en visvetzuren 4. Vetten en olie Belangrijk vanwege: vitamine A, D en E en essentiële vetzuren 5. Dranken Belangrijk vanwege: water Naast de basisvoedingsmiddelen zijn er andere voedingsmiddelen zoals sauzen, snacks, koek, snoep en gebak. Deze worden graag gegeten, maar ze zijn minder belangrijk voor het leveren van voedingsstoffen. Daarom staan deze voedingsmiddelen niet in de Schijf van Vijf. Ze leveren vaak wel veel calorieën in de vorm van vet en/of toegevoegde suikers. Hoeveel ervan gegeten kan worden, hangt af van de calorieën die ze leveren. Gebruik van deze voedingsmiddelen niet te veel zodat het gewicht gezond blijft. 34

36 Ontbijten De dag beginnen met een goed ontbijt is belangrijk. Tussen de maaltijd van de vorige avond en het ontbijt ligt een periode van 12 tot 14 uren. Als een kind 's morgens niet eet, begint het met een achterstand. Met een lege maag kan een kind zich in de loop van de morgen op school slechter concentreren (bijvoorbeeld eerder gapen) en kinderen hebben energie nodig om naar school te lopen of te fietsen en om te concentreren in de les. Iets eten en drinken aan het begin van de dag is dus noodzakelijk. Tussendoortjes Naast de 3 hoofdmaaltijden is het belangrijk dat een kind niet vaker dan 4 keer per dag iets tussendoor krijgt. Tussendoortjes kunnen bestaan uit een snoepje of wat fruit, maar ook frisdrank valt hieronder. De hele dag door eten, bederft de eetlust voor de maaltijden waarin de belangrijkste voedingsstoffen zitten. Daarnaast is het slecht voor het gebit. Het gebit heeft namelijk rust nodig om te herstellen van een zuuraanval die volgt nadat er iets gegeten of gedronken wordt. Als het gebit teveel zuuraanvallen te verduren krijgt, kan het tandglazuur afslijten (tanderosie). Het beste is om, naast de 3 hoofdmaaltijden uit te gaan van 2 fruitmomenten. Hierdoor blijven er 2 momenten over waarop iets met suiker kan worden gegeten of gedronken. De regel is dus maximaal 7 eet- en drinkmomenten op een dag. Er zijn echter dagen waarop een uitzondering gemaakt mag worden, bijvoorbeeld op een verjaardag. Trakteren op school hoort daarbij. De traktatie hoeft niet groot of veel te zijn, het gaat er meer om dat de traktatie er leuk uit ziet. De traktaties kunnen het beste vlak voor de pauze gegeven worden, dan is het maar één eetmoment. Frisdrankgebruik In frisdrank, limonade en vruchtensappen zitten veel suikers en zuren. Waardoor zij niet alleen slecht zijn voor de lijn, maar ook schadelijk kunnen zijn voor het gebit. Thee zonder suiker en water zijn niet nadelig en zijn de beste dorstlessers. In melk zitten belangrijke voedingsstoffen, dus kan ook prima gedronken worden. Tegenwoordig zijn er ook veel verschillende light frisdranken te koop. Deze kunstmatig gezoete dranken bevatten geen suiker en zijn dus beter voor de lijn. Light frisdrank is vaak gezoet met cyclamaat. Teveel hiervan is niet goed voor jonge kinderen. Voor kinderen van 4 tot 8 jaar is de veilige grens van frisdrank gezoet met cyclamaat, 2 glazen per dag. 35

37 Bijlagen - Uitnodigingsbrief ouders voor de afsluiting - Schoolkrantartikel / informatiebrief aankondiging - De Eet- en beweegkalender - Kleurplaten De gezonde HAP&STAP Vierdaagse - Diploma De Gezonde HAP&STAP Vierdaagse

38 Projectmap De Gezonde HAP&STAP Vierdaagse Bijlage 1: uitnodigingsbrief ouders voor de afsluiting Beste ouders, Hierbij bent u van harte uitgenodigd voor de feestelijke afsluiting van de Gezonde HAP&STAP Vierdaagse, waar uw kind in de week van t/m op school aan deelneemt. Deze afsluiting vindt plaats op: Datum: Tijdstip: van tot uur Locatie: Tijdens de afsluiting wordt u verrast door een dans van uw kind en kunt u, door uw kind bereide, gezonde hapjes proeven. Tevens krijgt u een korte interactieve voorlichting over de thema s gezonde voeding en beweging, welke centraal staan binnen de Vierdaagse. Deze voorlichting wordt verzorgd door een diëtist van Vérian, de dansdocent en de kok die hebben meegewerkt aan de Vierdaagse. Wij hopen op uw komst! Met hartelijke HAP&STAP groeten, [ ondertekening] 37

39 Projectmap De Gezonde HAP&STAP Vierdaagse Bijlage 2: aankondigingsbrief ouders Beste ouders, U heeft het misschien al gehoord, in week, van.. t/m... zal op school de Gezonde HAP&STAP Vierdaagse van start gaan in groep 5. Tijdens deze Vierdaagse wordt op een positieve manier aandacht geschonken aan gezond eten en lichaamsbeweging. Hiermee zullen de kinderen gedurende 4 dagen op een speelse manier nader kennis gaan maken. Wat houdt de Gezonde HAP & STAP Vierdaagse in? De Vierdaagse is een ludieke actie op scholen, speciaal bedoeld voor kinderen uit groep 5 én hun ouders. De activiteit bestaat uit 2 HAP-dagen en 2 STAP-dagen. Tijdens de HAPdagen krijgen de kinderen een gastles van een diëtist over gezonde voeding en krijgen ze een smaakles van een kok, waarbij ze verschillende groenten- en fruitsoorten gaan proeven. Tijdens de 2 STAP- dagen zullen de kinderen een dans voorbereiden en een culinaire wandeltocht gaan lopen. Daarnaast worden ook de ouders uitgenodigd voor de feestelijke afsluiting van de Vierdaagse. Hier zullen de kinderen hun dans opvoeren, kunnen de ouders proeven van lekkere en gezonde hapjes en krijgen de ouders een korte voorlichting van een diëtist van Vérian. Na 3 maanden komt een verpleegkundige van de GGD nog een keer een gastles verzorgen om de informatie nog eens kort te herhalen. Organisatie De Gezonde HAP&STAP Vierdaagse wordt door Vérian en de GGD Gelre-IJssel uitgevoerd in samenwerking met dansdocenten en koks. Ook is de ouderraad van uw school betrokken bij de uitvoering. Bent u na het lezen van dit artikel ook enthousiast geworden? Alle ondersteuning is van harte welkom! Voor meer informatie kunt u terecht bij de leerkracht van groep 5. Voor meer informatie kunt u ook onze website bezoeken: 38

40 Eet- en BeweegkalendeR Van: MAANDAG DINSDAG WOENSDAG DONDERDAG VRIJDAG ZATERDAG ZONDAG Vraag 1: Ik heb vandaag ontbeten Vraag 2: Ik heb vandaag 2 keer fruit of meer gegeten Vraag 3: Ik heb vandaag bij de warme maaltijd groente gegeten Vraag 4: Ik heb vandaag niet vaker dan 4 keer iets tussendoor gehad Vraag 5: Ik heb vandaag niet langer dan een uur tv gekeken Vraag 6: Ik heb vandaag niet langer dan een uur gecomputerd Vraag 7: Ik heb vandaag meer dan een uur buiten gespeeld? Vraag 8: Ik heb vandaag gesport op school of bij mijn sportclub Vraag 9: Ik ben vandaag lopend of op de fiets naar school gegaan

41 Toelichting Eet- en beweegkalender De eet- en beweeg kalender Het is de bedoeling dat je deze eet- en beweegkalender elke dag invult. Het invullen van de kalender kan je samen met je vader of moeder doen, maar bijvoorbeeld ook met je broer of zus. Hoe vul je de kalender in? Vraag 1: Ontbijt Als je vanmorgen ontbeten hebt, plak je een sticker in het vakje van vraag 1 op de kalender. Wanneer je niet ontbeten hebt, plak je geen sticker. Vraag 2: Fruit Heb je 2 of meer stukken fruit gegeten vandaag? Plak dan een sticker in het vakje van vraag 2. Vraag 3: Groente Als je vandaag groente bij het warm eten hebt gegeten, mag je een sticker plakken in het vakje van vraag 3. Vraag 4: Tussendoortjes Als je vandaag 4 of minder tussendoortjes hebt gegeten of gedronken, plak dan een sticker in het vakje van vraag 4. Heb je meer dan 4 tussendoortjes gehad? Laat dan het vakje leeg. Vraag 5: Televisie kijken Plak een sticker in het vakje van vraag 5 als je minder dan een uur televisie heb gekeken. Vraag 6: Computeren Als je minder dan een uur gecomputerd hebt vandaag, mag je een sticker plakken in het vakje van vraag 6. Vraag 7: Buiten spelen Heb je vandaag in totaal langer dan een uur buiten gespeeld? Plak dan een sticker in het vakje van vraag 7. Vraag 8: Sporten Wanneer je vandaag gesport hebt op school of bij een sportclub, mag de sticker opgeplakt worden in het vakje van vraag 8. Je laat het vakje leeg als je niet heb gesport vandaag. Vraag 9: Naar school Als je vandaag lopend of op de fiets naar school bent gegaan, plak je de sticker in het vakje van vraag 9. Je goed voelt je als je elke dag. begint met een ontbijt; minimaal twee stuks fruit eet, met voldoende variatie; 150 gram (3 groentelepels) groente eet, met voldoende variatie; niet meer dan vier keer iets te eten of te drinken tussendoor neemt; een uur in beweging bent, hier valt ook het fietsen naar school onder, maar ook het buiten spelen kan je hiervoor meerekenen.

42 Goed Gedaan! HAP en STAP Diploma voor Wandeltocht Gezond eten Smaakles Dansvoorstelling

43 De Gezonde HAP en STAP Vierdaagse

44 De Gezonde HAP en STAP Vierdaagse

45 D e G e z o n d e H A P e n S T A P V i e r d a a g s e

46 De Gezonde HAP en STAP Vierdaagse

47 Dit project wordt uitgevoerd door: