Gedwongen zorg in de Wet zorg en dwang en de Wet verplichte ggz

Transcriptie

1 Focus 1700 Gedwongen zorg in de Wet zorg en dwang en de Wet verplichte ggz Verschillende procedures Sofie Steen & Brenda Frederiks 1 In dit artikel aandacht voor een aantal verschillen tussen de Wet zorg en dwang en de Wet verplichte ggz, wat betreft de procedures voor gedwongen zorg. Daartoe worden eerst de begrippen onvrijwillige zorg en verplichte zorg besproken, gevolgd door een toelichting op de procedures om deze vormen van zorg te mogen toepassen. Het belangrijkste verschil tussen deze procedures is dat in de Wet verplichte ggz altijd een rechter meekijkt naar de te verlenen verplichte zorg, terwijl in de Wet zorg en dwang de beslissingen over alle vormen van onvrijwillige zorg volledig bij de betrokken zorgprofessionals worden gelegd. Welke gevolgen heeft dat voor de rechtsbescherming van de personen waarop de twee wetten betrekking hebben? Inleiding Op 1 januari 2020 treden de Wet zorg en dwang psychogeriatrische en verstandelijk gehandicapte cliënten (hierna: Wet zorg en dwang) en de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (hierna: Wet verplichte ggz) in werking. Beide wetten komen in de plaats van de Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische instellingen (hierna: Wet Bopz) die (behoudens overgangsrecht) per dezelfde datum vervalt. De Wet zorg en dwang vervangt de Wet Bopz wat betreft mensen met een verstandelijke beperking en/of psychogeriatrische problematiek. De Wet verplichte ggz heeft betrekking op mensen met psychiatrische problematiek. Doel van beide wetten is het verbeteren van de rechtspositie van deze doelgroepen en met name van personen die te maken krijgen met gedwongen zorg. In het verleden hebben wetsevaluaties inzichtelijk gemaakt dat de rechtspositie van deze personen door de Wet Bopz onvoldoende wordt beschermd en dat deze wet niet meer past bij de huidige opvattingen in de zorg. 2 Daarnaast werd gedacht dat twee aparte wetten met de psychiatrie enerzijds en de psychogeriatrie en de zorg aan mensen met een verstandelijke beperking anderzijds passender zou zijn. 3 De kern van zowel de Wet zorg en dwang als de Wet verplichte ggz wordt gevormd door de bepalingen over gedwongen zorg. Deze zorg wordt in de Wet zorg en dwang aangeduid als onvrijwillige zorg en in de Wet verplichte ggz verplichte zorg genoemd. Het is de bedoeling dat beide wetten straks ook ambulant van toepassing zullen zijn. Daarmee krijgen de Wet zorg en dwang en de Wet verplichte ggz een breder bereik dan de Wet Bopz, die zich beperkt tot (intramurale) locaties van zorgaanbieders met een Bopz-aanmerking. Daarbuiten is gedwongen zorg vooralsnog niet toegestaan. Hoewel beide wetten in de plaats treden van de Wet Bopz en voorzien in nieuwe juridische kaders voor het toepassen van gedwongen zorg (zowel intramuraal als ambulant) bij specifieke doelgroepen, verschillen de twee wetten wat de procedures voor gedwongen zorg betreft op Auteurs 1. Mr. S.M. Steen is advocaat bij KBS advocaten, mr. dr. B.J.M. Frederiks is universitair docent gezondheidsrecht aan het Amsterdam UMC, locatie VUmc. Noten 2. De Wet Bopz dateert uit 1994 en is gericht op intramurale zorg. Door het verdwijnen van de Algemene wet bijzondere ziektekosten en de inwerkingtreding van de Wet langdurige zorg en de Wet maatschappelijke ondersteuning wonen mensen met een psychogeriatrische aandoening of verstandelijke beperking echter steeds vaker (langer) thuis. Ook in de psychiatrie is steeds meer sprake van ambulante zorg. 3. L.A.P. Arends, K. Blankman & B.J.M. Frederiks, Evaluatie Wet Bopz, Deelonderzoek 10-3: Interne rechtspositie in de psychogeriatrie en de verstandelijk gehandicaptensector, Den Haag: ZonMw NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL

2 Focus Gedwongen zorg wordt in de Wet zorg en dwang aangeduid als onvrijwillige zorg en in de Wet verplichte ggz verplichte zorg genoemd een aantal belangrijke onderdelen. In de Thematische wetsevaluatie gedwongen zorg 4 maar ook in andere (wetenschappelijke) publicaties 5 zijn deze verschillen in de afgelopen jaren uitgebreid besproken en ook bekritiseerd. Zo gaven de onderzoekers van de Thematische wetsevaluatie gedwongen zorg aan dat dit kan leiden tot verschillen in rechtspositie die niet altijd inhoudelijk te rechtvaardigen zijn. Zij wezen erop dat meer harmonisatie tussen beide wetten op zijn plaats zou zijn. De wetgever heeft inmiddels gedeeltelijk aan deze oproep gehoor gegeven; via een aantal nota s van wijziging is de Wet zorg en dwang de afgelopen jaren aanzienlijk gewijzigd en daarmee meer in lijn gebracht met de Wet verplichte ggz. 6 Volledige harmonisatie tussen beide wetten is echter niet aan de orde, want de regering is en blijft van mening dat met de inhoud van de Wet zorg en dwang en de inhoud van de Wet verplichte ggz optimaal recht wordt gedaan aan de eigenheid van de verschillende doelgroepen, terwijl tegelijk wordt voorzien in een adequate rechtsbescherming. 7 Hoewel de inhoud van beide wetten inmiddels vaststaat en ook gepubliceerd is in het Staatsblad, 8 staan beide wetten in het najaar van 2018 opnieuw op de agenda van de Eerste en de Tweede Kamer, ter bespreking van het Besluit zorg en dwang, het Besluit verplichte geestelijke gezondheidszorg en de Reparatiewet zorg en dwang. 9 Hoewel het (nog) niet op de agenda staat is het niet ondenkbaar dat ook de verschillen tussen beide wetten opnieuw onder de aandacht van de betrokken bewindslieden zullen worden gebracht, en besproken zullen worden. In dit artikel zullen wij aandacht besteden aan een aantal verschillen tussen de Wet zorg en dwang en de Wet verplichte ggz, wat betreft (de procedures voor) gedwongen zorg. Daartoe zullen wij eerst de begrippen onvrijwillige zorg en verplichte zorg bespreken, gevolgd door een toelichting op de procedures om deze vormen van zorg te mogen toepassen en de verschillen tussen deze procedures. Vervolgens staan wij stil bij de betekenis van deze verschillen. Want, welke gevolgen hebben de verschillen voor de rechtsbescherming van de personen waarop de twee wetten betrekking hebben? De Wet zorg en dwang: onvrijwillige zorg Het belangrijkste begrip van de Wet zorg en dwang is onvrijwillige zorg. Hieronder wordt verstaan alle zorg waartegen de cliënt of zijn vertegenwoordiger zich verzet. De wet onderscheidt negen limitatieve categorieën van onvrijwillige zorg; van het beperken van de bewegingsvrijheid tot het houden van toezicht en het toedienen van voeding, vocht en medicatie waaronder ook medicatie voor somatische aandoeningen. Deze categorieën worden door de wetgever niet nader uitgewerkt, maar moeten in de praktijk verder worden ingevuld. In het licht van de harmonisatie tussen de Wet zorg en dwang en de Wet verplichte ggz zijn de vormen van onvrijwillige zorg zoveel mogelijk gelijk aan de vormen van verplichte zorg die de Wet verplichte ggz onderscheidt. Een uitzondering is verplichte opname in een accommodatie, hetgeen onder de Wet verplichte ggz ook één van de vormen van verplichte zorg is. Groot verschil met de Wet Bopz is dat voor het toepassen van onvrijwillige zorg niet langer vereist is dat de cliënt gedwongen binnen een accommodatie is opgenomen. Onvrijwillige zorg is mits voldaan wordt aan alle voorwaarden ook mogelijk bij cliënten die vrijwillig binnen een accommodatie van een zorgaanbieder verblijven. Om onvrijwillige zorg bij een cliënt te mogen toepassen moet de zorgverantwoordelijke 10 van de cliënt, die de zorgaanbieder voor iedere cliënt moet aanwijzen, eerst een zogenoemd stappenplan doorlopen. In het kader van het stappenplan moet bijvoorbeeld in multidisciplinair verband de proportionaliteit, doelmatigheid en effectiviteit van de voorgenomen onvrijwillige zorg worden afgewogen, moet er een alternatievencheck worden gedaan en moeten de risico s van onvrijwillige zorg eveneens multidisciplinair worden besproken. Uiteindelijk beslist de zorgverlener of de voorgesproken onvrijwillige zorg daadwerkelijk wordt toegepast en koppelt deze dit terug aan de zorgverantwoordelijke. Multidisciplinair overleg wordt overigens nauw geïnterpreteerd door de wetgever; de zorgverantwoordelijke dient met ten minste één deskundige van een andere discipline dan de eigen discipline te overleggen. Daarnaast moet in elk geval een arts aan het overleg deelnemen als bepaalde vormen van onvrijwillige zorg (zoals medicatie, beperken van de bewegingsvrijheid en insluiten) worden overwogen. Als onvrijwillige zorg niet binnen de afgesproken termijn kan worden afgebouwd moet een externe deskundige worden ingeschakeld. Deze persoon mag niet werkzaam zijn bij de zorgaanbieder. Daarnaast dient, zolang een maatregel wordt toegepast, steeds de noodzaak en effectiviteit daarvan te worden geëvalueerd. De wet gaat ervan uit dat onvrijwillige zorg niet langer wordt toegepast dan strikt noodzakelijk om ernstig nadeel te voorkomen. Vooralsnog gaat de wet er daarnaast nog van uit dat onvrijwillige zorg alleen wordt toegepast binnen de muren van een accommodatie 11 van een zorgaanbieder (intramuraal). Dat verandert wanneer het Besluit zorg en dwang in werking treedt, dat op 13 juli 2018 in de vorm van een ontwerpbesluit aan de Tweede Kamer is voorgelegd. 12 Deze algemene maatregel van bestuur (AMvB) maakt het mogelijk dat (in beginsel) alle vormen van onvrijwillige zorg ook buiten een accommodatie (ambulant) mogen worden toegepast. Daartoe worden in het besluit de voorwaarden voor onvrijwillige zorg in de ambulante setting uitgewerkt. Vereist is onder andere dat multidisciplinair wordt besproken op welke wijze toezicht op de cliënt zal worden gehouden om diens veiligheid voldoende te borgen, hoeveel zorgverleners bij het uitvoeren van de ambulante onvrijwillige zorg aanwezig moeten zijn en welke ter zake deskundige zorgverlener bereikbaar is voor verzoeken om hulp. Een belangrijk bespreekpunt bij onvrijwillige zorg in de ambulante setting is de rol van de familie. Doordat het toezicht eventueel ook (gedeeltelijk) kan worden overgelaten aan een mantelzorger hoeft niet de gehele dag of nacht een 2396 NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL. 32

3 professionele zorgverlener aanwezig te zijn. De verantwoordelijkheid voor de onvrijwillige zorg blijft echter liggen bij de zorgaanbieder, die duidelijke instructies moet geven aan de mantelzorger, moet inschatten of de mantelzorger zijn taak kan uitoefenen en die altijd op afroep beschikbaar moet zijn. 13 Tot slot is een belangrijke rol weggelegd voor de Wet zorg en dwang arts, die toezicht dient te houden op het zorgvuldig uitvoeren van de procedures voor onvrijwillige zorg, zowel binnen accommodaties als in ambulante settingen. Daarnaast beoordeelt de Wet zorg en dwang arts ieder zorgplan waarin onvrijwillige zorg is opgenomen. Hoewel zorgaanbieders geen zorg en dwang arts in vaste dienst hoeven te hebben, moeten zij er wel voor zorgen dat de betrokkenheid van de zorg en dwang arts (indien de wet dat vereist) geborgd is. Zoals uit de hiervoor geschetste procedure blijkt is multidisciplinair overleg een terugkerend thema binnen het kader voor onvrijwillige zorg op grond van de Wet zorg en dwang, zowel binnen een accommodatie als daarbuiten. Steeds opnieuw moeten alle randvoorwaarden voor het toepassen van onvrijwillige zorg multidisciplinair afgewogen worden. Dit maakt dat het beslissen over onvrijwillige zorg op grond van de Wet zorg en dwang een intern proces is, waarbij veel verantwoordelijkheid bij de zorgverantwoordelijke, de overige betrokken zorgprofessionals (waaronder de Wet zorg en dwang arts) en de eventuele mantelzorgers wordt gelegd. De Wet verplichte ggz: verplichte zorg Waar in de Wet zorg en dwang steeds wordt gesproken over onvrijwillige zorg, wordt in de Wet verplichte ggz het begrip verplichte zorg gehanteerd. Verplichte zorg is zorg die ondanks verzet van de cliënt wordt toegepast. De Wet verplichte ggz hanteert grotendeels dezelfde limitatieve vormen van gedwongen zorg als de Wet zorg en dwang. Een belangrijk verschil is dat in de Wet verplichte ggz ook een opname in een accommodatie van een zorgaanbieder wordt gerekend tot de vormen van verplichte zorg, waar dit in de Wet zorg en dwang niet tot de vormen van onvrijwillige zorg wordt gerekend. Wat betreft de procedure voor het toepassen van de gedwongen zorg verschillen de twee wetten sterk van 4. J. Legemaate e.a., Thematische wetsevaluatie gedwongen zorg, Den Haag: ZonMw Zie onder meer: B.J.M. Frederiks, Rechtspositie van mensen met een verstandelijke beperking en ouderen met dementie; vrijheid gewaarborgd?, Regelmaat 2017 (32) 6, p ; J. Dute, Wvggz: terug naar de tekentafel, Tijdschrift voor gezondheidsrecht 2017 (41) 1. pas daarna is behandeld in de Tweede Kamer. De wijzigingen zijn terug te vinden in Stb. 2018, 37 (Wet verplichte ggz). voorhangprocedure. Beide kamers hebben tot 2 oktober 2018 de tijd om te reageren op de besluiten alvorens de besluiten naar de Raad van State worden gestuurd. Daarnaast wordt in het najaar ook de Reparatiewet Wet zorg en dwang besproken. Minister De Jonge (VWS) heeft deze wet in december 2017 aangekondigd (Kamerstukken I 2017/18, C en 32399). ling van Onze Minister aangewezen categorie van deskundigen, die door de zorgaanbieder als zorgverantwoordelijke is aangewezen (art. 1 lid 1g Wet zorg en dwang). 11. Een accommodatie is een bouwkundige voorziening of een deel van een bouwkundige voorziening met het daarbij behorende terrein van een zorgaanbieder waar zorg wordt verleend (art. 1 lid 1b Wzd). 12. Zie voetnoot Zie hiervoor de toelichting bij het ontwerpbesluit zorg en dwang (par. 3 van het besluit), Kamerstukken II 2017/18, 25424, 421, en Kamerstukken I 2017/18, 25424, G. 7. Kamerstukken I 2017/18, 32399, D en 8. De Wet zorg en dwang is gepubliceerd in Stb. 2018, 36 en de Wet verplichte ggz in Stb. 2018, Minister De Jonge (VWS) heeft op 13 juli 2018 twee ontwerpbesluiten gedwongen zorg (AMvB s) naar de Eerste en de Tweede Kamer gestuurd (Kamerstukken II 2017/18, 25424, 421, en Kamerstukken I 2017/18, 25424, G.). Het betreft een voorlegging op grond van de wettelijk voorgeschreven 10. Het is nog niet duidelijk welke functionaris(sen) kunnen worden aangewezen als zorgverantwoordelijke. Voorlopig gaat de Wet zorg en dwang uit van de volgende definitie: Een ter zake kundige arts of degene die behoort tot een bij rege- 6. De wijzigingen in de Wzd zijn middels een nota van wijzigingen in de Wet verplichte ggz aangebracht, aangezien de Wzd in september 2013 is aangenomen in de Tweede Kamer en de Wet verplichte ggz NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL

4 Focus elkaar. Zo is het stappenplan, dat in de Wet zorg en dwang dé route is voor het (al dan niet) toepassen voor onvrijwillige zorg, in beginsel niet terug te vinden in de Wet verplichte ggz. 14 In de Wet verplichte ggz is een belangrijke rol weggelegd voor de rechter, als het gaat om het al dan niet toepassen van verplichte zorg. Alle verplichte zorg die bij een cliënt mag worden toegepast, moet zijn opgenomen in een zogeheten zorgmachtiging : een rechterlijke machtiging om verplichte zorg te verlenen. Dit betekent dat wanneer zorgverleners menen dat verplichte zorg bij een cliënt noodzakelijk is, daarvoor eerst een machtiging van een rechter dient te worden verkregen. De rechter kijkt zodoende altijd mee voorafgaand aan het uitvoeren van verplichte zorg, om welke vorm van verplichte zorg het ook gaat. 15 Ook wat de zorgverantwoordelijke betreft, verschillen de wetten van elkaar. Op grond van de Wet verplichte ggz kan de zorgaanbieder alleen een BIG-geregistreerde als zorgverantwoordelijke aanwijzen. Deze (beperkende) eis kent de Wet zorg en dwang vooralsnog niet. 16 De brancheverenigingen Actiz en VGN hebben al meerdere keren laten doorschemeren dat bijvoorbeeld persoonlijk begeleiders (in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking) dan wel eerstverantwoordelijke verzorgenden (in de psychogeriatrie), straks als zorgverantwoordelijke kunnen worden aangewezen. 17 Voor deze functies is evenwel geen BIG-registratie vereist. Net als in de Wet zorg en dwang wordt ook in de Wet verplichte ggz het uitgangspunt gehanteerd dat verplichte zorg binnen een accommodatie wordt verleend. Het Besluit verplichte ggz (dat net als het Besluit zorg en dwang op 13 juli 2018 aan de Tweede Kamer is voorgelegd) 18 maakt het evenwel, net als het Besluit zorg en dwang, mogelijk dat verplichte zorg ambulant wordt toegepast. Opvallend is dat in het Besluit verplichte ggz voor de criteria voor het uitvoeren van verplichte zorg wordt aangesloten bij het stappenplan van de Wet zorg en dwang, nu dit in de Wet verplichte ggz juist ontbreekt. Met de eis dat alle uit te voeren verplichte zorg in een rechterlijke zorgmachtiging moet zijn opgenomen voorziet de Wet verplichte ggz anders dan de Wet zorg en dwang wel in voorafgaande objectieve en externe toetsing van alle verplichte zorg. De rechter vormt een extra waarborg, die ervoor zorgt dat het beslissen over verplichte zorg niet slechts een intern proces is. Voor ambulante verplichte ggz dient zelfs een rechterlijke zorgmachtiging te worden verkregen én het stappenplan te worden doorlopen. Verkenning en verklaring verschillen De afgelopen jaren zijn diverse keren vragen gesteld aan de betrokken bewindslieden over de (procedurele) verschillen tussen de Wet zorg en dwang en de Wet verplichte ggz, in het bijzonder als het gaat om het toepassen van gedwongen zorg. In de memorie van antwoord van de Minister van VWS die in het kader van de behandeling van de Wet zorg en dwang en de Wet verplichte ggz in de Eerste Kamer in januari 2018 werd opgesteld, reageerde de minister op vragen van Kamerleden die menen dat harmonisatie niet voldoende is doorgevoerd, dan wel dat toch sprake zou moeten zijn van één wet voor alle doelgroepen. 19 Het ministerie sluit zich echter nog steeds aan bij de conclusie van (met name) de tweede evaluatie van de Wet Bopz, 20 dat er twee aparte wetten moeten komen voor de psychogeriatrie en zorg aan mensen met een verstandelijke beperking. Zoals reeds benoemd werd in de memorie van toelichting van de Wet zorg en dwang, spelen bij het standpunt van het ministerie ook administratieve lasten een rol. 21 Zo zou het moeten regelen van een juridische legitimatie (via de rechter) voordat onvrijwillige zorg mag worden toegepast in zowel de psychogeriatrie als de zorg aan mensen met een verstandelijke beperking voor extra regeldruk zorgen en zou dit er ook toe leiden dat in die sectoren niet direct de benodigde zorg zou kunnen worden geboden. Vraag blijft dan, waarom in de psychiatrie een en ander wel eerst via de rechter moet lopen en in de andere twee sectoren niet. Dat voor de verschillende doelgroepen aparte wetten worden gevormd is op zichzelf te begrijpen. Toch blijft het wel de vraag of de verschillende procedures voor gedwongen zorg (nog altijd) gerechtvaardigd zijn, ook in het licht van alle maatschappelijke ontwikkelingen en de (toenemende) overlap die zich tussen de verschillende doelgroepen lijkt voor te doen. Tijdens de parlementaire behandeling van de twee wetten is echter aangegeven dat in de psychogeriatrie en de zorg aan mensen met een verstandelijke beperking de nadruk meer dan in de psychiatrie ligt op verpleging, verzorging, behandeling en bescherming. Hierdoor zouden in deze sectoren andere vrijheidsbeperkingen worden toegepast dan in de psychiatrie, en liggen ook andere redenen aan deze vrijheidsbeperkingen ten grondslag. Het maken van een onderscheid in de procedures voor respectievelijk onvrijwillige zorg en verplichte zorg zou hierdoor gerechtvaardigd worden. 22 Juist deze gedachte heeft ertoe geleid dat op grond van de Wet verplichte ggz wel een rechterlijke toets van gedwongen zorg plaatsvindt en op grond van de Wet zorg en dwang niet. Het is echter de vraag of de aard van de verschillende doelgroepen en de daaraan te verlenen zorg het verschil in procedures legitimeert. Dit geldt temeer, nu de verschillende doelgroepen steeds meer samenlopen, en er ook in toenemende sprake lijkt te zijn van dubbele problematiek. Landelijke cijfers over het aantal toepassingen van gedwongen zorg, en welke, ontbreken helaas. De casuïstiek in de praktijk, maar ook wetenschappelijk onderzoek, 23 leert dat ook in de psychogeriatrie en de zorg aan mensen met een verstandelijke beperking veel ingrijpende vormen van onvrijwillige zorg voorkomen. Daarbij komt nog dat met het (alleen) intern neerleggen van de beslissingen over onvrijwillige zorg door de Wet zorg en dwang een groot beroep wordt gedaan op zorgverleners om de procedures zorgvuldig te doorlopen. Vraag is of zij deze zware verantwoordelijkheid kunnen dragen en de rechtsbescherming van cliënten voldoende in acht kunnen nemen, ook wanneer het bijvoorbeeld gaat om ingrijpende vormen van onvrijwillige zorg, zoals afzondering en fixatie. Hoewel ook de Wet verplichte ggz een groot beroep doet op zorgverleners wat betreft het voorbereiden van (de aanvraag van) verplichte zorg, kijkt daarbij uiteindelijk wel nog een externe en objectieve rechter mee. Voor psychogeriatrische patiënten en cliënten met een verstandelijke beperking die te maken krijgen met onvrijwillige zorg geldt dat zij een en ander alleen pas achteraf extern kunnen laten toetsen. Hoewel van beide doelgroepen bekend is dat zij (zowel cliënten als vertegenwoordigers) weinig klachten indienen, 24 is aan dit aspect tijdens de behandeling van beide wetten geen aandacht besteed NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL. 32

5 Met de eis dat alle uit te voeren verplichte zorg in een rechterlijke zorgmachtiging moet zijn opgenomen voorziet de Wet verplichte ggz anders dan de Wet zorg en dwang wel in voorafgaande objectieve en externe toetsing van alle verplichte zorg Tegelijkertijd kan de vraag worden gesteld of het inzetten van een rechter bij alle vormen van onvrijwillige zorg op grond van de Wet zorg en dwang in de praktijk haalbaar en wenselijk zou zijn. Wanneer voor alle kleine(re) vormen van onvrijwillige zorg die in de psychogeriatrie en zorg aan mensen met een verstandelijke beperking worden toegepast (denk aan vormen van toezicht of valbescherming) steeds de rechter moet worden aangezocht, kan dit in de praktijk tot onwerkbare situaties leiden. Daarnaast biedt het stappenplan ook voordelen; zo kan indien nodig relatief snel in multidisciplinair verband tot het uitvoeren van onvrijwillige zorg worden besloten of kan de onvrijwillige zorg die wordt verleend snel worden aangepast als de situatie verandert. Het stappenplan vormt voor de minder ingrijpende vormen van onvrijwillige zorg dan ook een passend instrument, maar het is de vraag of dit ook opgaat als zich de zwaardere vormen van onvrijwillige zorg voordoen. Juist dergelijke zwaardere vormen van gedwongen zorg, die volgens het Ministerie van VWS in de psychiatrie meer aan de orde zijn, zijn reden voor het opnemen van de rechterlijke toets in de Wet verplichte ggz. Buiten kijf staat echter dat met de invoering van de Wet zorg en dwang in de scholing en instructie van zorgprofessionals (en met name de toekomstige zorgverantwoordelijken) veel aandacht zal moeten worden besteed aan het stappenplan zodat de interne procedures voor het uitvoeren van onvrijwillige zorg zo goed mogelijk worden gevolgd. Daarnaast ligt er een grote verantwoordelijkheid bij de zorgaanbieder en de Wet zorg en dwang arts. Alleen op die manier kan de rechtspositie van mensen in de psychogeriatrie en zorg aan mensen met een verstandelijke beperking die te maken krijgen met onvrijwillige zorg zowel intramuraal als ambulant de vereiste waarborg krijgen, zonder dat daarbij steeds een rechter hoeft mee te kijken. Daarnaast worden beide wetten vanuit het Ministerie van VWS vanaf de invoeringsdatum gemonitord. Het stappenplan in de Wet zorg en dwang maar ook de rol van de rechter in de Wet verplichte ggz zullen twee belangrijke thema s worden die nauw gevolgd (moeten) worden om uitvoeringsproblemen en daarmee gevolgen voor de rechtsbescherming van cliënten tijdig zichtbaar te kunnen maken. Conclusie Na jaren van discussie en parlementaire behandeling liggen de Wet zorg en dwang en de Wet verplichte ggz bijna klaar voor de inwerkingtreding. Hoewel met name de afgelopen tijd flink is geharmoniseerd, blijven er aanzienlijke verschillen tussen de wetten bestaan. In deze bijdrage hebben wij aandacht besteed aan enkele verschillen in de procedures voor gedwongen zorg. Het belangrijkste verschil tussen deze procedures is dat in de Wet verplichte ggz altijd een rechter meekijkt naar de te verlenen verplichte zorg, terwijl in de Wet zorg en dwang de beslissingen over alle vormen van onvrijwillige zorg volledig bij de betrokken zorgprofessionals worden gelegd, die daarbij een stappenplan moeten volgen. Hoewel dit stappenplan voor de minder ingrijpende vormen van onvrijwillige zorg waarschijnlijk tot voldoende rechtsbescherming leidt, is het de vraag of dat ook geldt voor de situaties waarin ingrijpende vormen van onvrijwillige zorg, zoals (langdurige) afzondering of fixatie, worden overwogen. Juist in die situaties, waarbij de vrijheid van de betrokkene ernstig wordt beperkt, zou voorafgaande externe toetsing een mooie extra waarborg zijn. Feit is echter dat ook voor dergelijke ingrijpende vormen op grond van de Wet zorg en dwang het stappenplan geldt, en dat anders dan in de Wet verplichte ggz er niet voor gekozen is de rechter hierbij te betrekken. Het belangrijkste doel van de Wet zorg en dwang en de Wet verplichte ggz is dat de rechtsposities van de mensen waar de wetten betrekking op hebben verbetert. De tijd zal leren of dit daadwerkelijk het geval is. Om dit bij de eerste evaluatie van de beide wetten in goed te kunnen toetsen is nauwlettende monitoring vanaf 1 januari 2020 een absolute vereiste. 14. Dit is anders als het gaat om het besluit verplichte ggz, waarin het stappenplan een centrale plek inneemt, naast de toetsing van de rechter (vooraf). 15. In de Wet verplichte ggz is geregeld dat voorafgaand aan de beslissing over een crisismaatregel korte tijd verplichte zorg mag worden toegepast (art. 7:3 lid 3 Wet verplichte ggz. Er kijkt dan weliswaar geen rechter mee maar in art. 7:3 is wel uitvoerig beschreven aan welke voorwaarden de toepassing moet voldoen). 16. Zie art. 1 lid 1g Wet zorg en dwang media/5a82e6281f3dd/wzd+50+vragen+e n+antwoorden+februari+2018.pdf. 18. Kamerstukken II 2017/18, 25424, 421, en Kamerstukken I 2017/18, 25424, G. tensector, Den Haag: ZonMw Nieuwenhuijzen, & C. Schuengel, Reliability and feasibility of systematic registration of coercive measures in care for people with intellectual disabilitie, Journal of Policy and Practice in Intellectual Disabilities, geaccepteerd in juni J. Legemaate e.a., Thematische wetsevaluatie gedwongen zorg, Den Haag: ZonMw 2014, p Beide wetten worden elke vijf jaar geëvalueerd, maar de eerste evaluatie vindt reeds na twee jaar plaats (o.a. art. 64 Wet Bopz). 21. Kamerstukken II 2008/09, 31996, Kamerstukken I 2017/18, 32399, D en 23. Zie onder meer B. Schippers, M. van Nieuwenhuijzen, B.J.M. Frederiks, M. Moor, D. Immers, C. Schuengel, Multidisciplinary reduction of coercive measures for people with intellectual disabilities: A randomized trial, Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, ingezonden in juni B. Schippers, B.J.M. Frederiks, M. 19. Kamerstukken I 2017/18, 32399, D en 20. L.A.P. Arends, K. Blankman & B.J.M. Frederiks, Evaluatie Wet Bopz, Deelonderzoek 10-3: Interne rechtspositie in de psychogeriatrie en de verstandelijk gehandicap- NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL