De iirthiev Overjjcsei

Transcriptie

1 De iirthiev Overjjcsei Sainsom Alphen aan den Rijn

2

3 DE ARCHIEVEN IN OVERIJSSEL Omslag: brief van de griffier van de Staten van Overijssel aan de drost van Twenthe over de verblijfplaats van het drostenarchief, 1623 (Rijksarchief in Overijssel, archief Landsklaring, nr. 5500).

4 OVERZICHTEN VAN DE ARCHIEVEN EN VERZAMELINGEN IN DE OPENBARE ARCHIEFBEWAARPLAATSEN IN NEDERLAND uitgegeven onder auspiciën van de Vereniging van Archivarissen in Nederland redactie: L.M.Th.L. Hustinx F.C.J. Ketelaar H.J.H.A.G. Metselaars J.J. Temminck H. Uil DEEL VI DE ARCHIEVEN IN OVERIJSSEL

5 DE ARCHIEVEN IN OVERIJSSEL samengesteld door H. de Beer, Caspar van Heel, W.A. Huijsmans en A.J. Mensema Samsom Uitgeverij bv, Alphen aan den Rijn, 1980

6 Dit overzicht is bijgewerkt tot 31 december Voor deze uitgave werd financiële steun verleend door het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. Copyright 1980 Samsom Uitgeverij, The Netherlands. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior permission of Samsom Uitgeveri j. ISBN

7 INHOUD Kaarten: gemeentelijke indeling, indeling van drostambten, richteren schoutambten, marken en steden, waterschapsindeling Woord vooraf Inleiding XIV XVII XIX 0 Algemeen XIX 1 Archieven XIX 1.1 Archieven, archiefbewaarplaatsen, verzamelingen XIX 1.2 Openbaarheid en toegankelijkheid XX 2 Archiefvormende instellingen XXI 2.1 Gewestelijke besturen en provinciale instellingen en ambtenaren XXII vóór 1528 XXII XXII XXII XXIV sinds 1813 XXVI 2.2 Plaatselijke instellingen XXVII Plaatselijk bestuur en rechtspraak vóór 1811 XXVII Plaatselijk bestuur sinds XXXIII 2.3 Waterschappen XXXIV 2.4 Notarissen XXXV 2.5 Particuliere XXXV Kerkelijke instellingen XXXV Heerlijkheden en havezathen XXXVII Andere particuliere archieven XXXVII 2.6 Archivalia buiten Overijssel XXXVII 3 Gebruik van het overzicht XXXVIII 3.1 Rangschikking van de gegevens XXXVIII 3.2 Toelichting op de gegevens per bewaarplaats XL 3.3 Toelichting op de gegevens per archief XLI 3.4 Lijst van afkortingen XLII V

8 Rijksarchief in de provincie Overijssel 1 1 Archieven van de overheid Gewestelijke besturen en provinciale instellingen en ambtenaren... 1 Vóór Vanaf Rechterlijke instellingen 6 Vóór vanaf Notarissen Registers van de burgerlijke stand en retroacta van de burgerlijke stand Registers van eigendomsovergang In de provincie werkzame rijksorganen 17 Justitie 17 Financiën 18 Verkeer en waterstaat 18 Volkshuisvesting en ruimtelijke ordening 19 Defensie 19 Landbouw en visserij 19 Sociale en gezondheidszorg 19 Onderwijs, wetenschap en cultuur Kerspelen en marken 20 Kerspelen 20 Marken Gemeenten Water- en veenschappen Overige overheidsorganen 32 2 Niet-overheidsarchieven Instellingen van economische aard 32 Bevordering van het economisch leven 32 Ambacht en industrie 32 Bank- en verzekeringswezen 33 Verkeer en vervoer 33 Ontginning 34 Landbouw 34 Veeteelt 34 Vrije beroepen Instellingen op het gebied van onderwijs, wetenschap en cultuur Instellingen op het gebied van sport, recreatie en evenementen Geloofsgemeenschappen en andere instellingen van godsdienstig leven 35 Rooms-katholieke kerk 35 Nederlandse Hervormde kerk 37 Doopsgezinde Broederschap Huizen en heerlijkheden Families Personen 44 3 Verzamelingen Handschriften Bibliotheek Kranten Prenten en kaarten Zegels en lakafdrukken van zegelstempels Overige verzamelingen 47 VI

9 Gemeente Almelo 51 1 Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak 52 2 Niet-overheidsarchieven Instellingen van sociale zorg 54 3 Verzamelingen 54 Gemeente Avereerst 55 Gemeente Bathmen 56 Gemeente Borne 57 Gemeente Brederwiede 58 1 Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak 59 2 Niet-overheidsarchieven Instellingen van sociale zorg Geloofsgemeenschappen en andere instellingen van godsdienstig leven 59 3 Verzamelingen 60 Gemeente Daifsen 61 Gemeente Ambt-Delden 62 Gemeente Stad-Delden 63 Gemeente Denekamp 64 Gemeentearchief Deventer 65 1 Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur 65 Vóór Vanaf Plaatselijke instellingen met een specifieke taak 67 Rechtspraak vóór Bevolking 68 Financiën 68 Openbare werken 68 Openbare orde en veiligheid, defensie 69 Economische zaken 70 Sociale zorg 70 Gezondheidszorg 71 Onderwijs, wetenschap en cultuur 72 Sport en recreatie Organen van stadsheerlijkheden Marken en waterschappen Organen van de centrale overheid 75 2 Niet-overheidsarchieven Instellingen van economische aard Instellingen van sociale zorg 76 VII

10 2.3 Vak- en standsorganisaties en -fondsen Instellingen op het gebied van de volksgezondheid Instellingen op het gebied van onderwijs, wetenschap en cultuur 79 Onderwijs 79 Wetenschap 80 Cultuur Instellingen op het gebied van sport, recreatie en evenementen Instellingen op politieke en ideële grondslag Geloofsgemeenschappen en andere instellingen van godsdienstig leven Huizen Families Personen 86 3 Verzamelingen Handschriften Bibliotheek Kranten Prenten en kaarten Geluidsbanden en grammofoonplaten Overige verzamelingen 87 Gemeente Diepenheim 88 Gemeente Diepenveen 89 Gemeente Enschede 90 1 Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak 91 Financiën 91 Openbare werken 91 Openbare orde en veiligheid, defensie 91 Economische zaken 92 Sociale zorg 92 Gezondheidszorg 92 Onderwijs, wetenschap en cultuur Organen van de centrale overheid 93 2 Niet-overheidsarchieven 93 3 Verzamelingen 93 Gemeente Genemuiden 94 Gemeente Goor 95 Gemeente Gramsbergen 96 Gemeente Haaksbergen 97 Gemeente Den Ham 98 Gemeente Hardenberg 99 1 Archieven van de overheid 99 VIII

11 1.1 Algemeen plaatselijk bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak Organen van marken, water- en veenschappen Niet-overheidsarchieven 100 Gemeente Hasselt Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak Organen van marken, water- en veenschappen Niet-overheidsarchieven 102 Gemeente Heino 103 Gemeente Hellendoorn 104 Gemeente Hengelo Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak Organen van marken, water- en veenschappen Niet-overheidsarchieven 106 Gemeente Holten 107 Gemeentearchief Kampen Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak Organen van marken, water- en veenschappen Organen van de centrale overheid Niet-overheidsarchieven Instellingen van economische aard 111 Instellingen tot regulatie van het economisch leven 111 Ambacht en industrie 111 Bank- en verzekeringswezen Instellingen van sociale zorg 112 Armen- en werklozenzorg 112 Gasthuizen 112 Zorg voor minderjarigen en ongehuwde moeders, maatschappelijk werk 112 Volkshuisvesting 113 Hulpverlening in verband met bijzondere omstandigheden 113 Overige Vak- en standsorganisaties en -fondsen Instellingen op het gebied van de volksgezondheid 114 IX

12 2.5 Instellingen op het gebied van onderwijs, wetenschap en cultuur 114 Onderwijs 114 Cultuur Instellingen op het gebied van sport, recreatie en evenementen 115 Sport 115 Recreatie 115 Evenementen Instellingen op politieke en ideële grondslag Geloofsgemeenschappen en andere instellingen van godsdienstig leven 117 Rooms-katholieke kerk 117 Nederlandse Hervormde kerk 117 Doopsgezinde Broederschap 117 Andere instellingen van godsdienstige aard Families Verzamelingen Handschriften Bibliotheek Kranten Prenten en kaarten Overige verzamelingen 119 Gemeente Losser 120 Gemeente Markelo 121 Gemeente Nieuwleusen 122 Gemeente Noordoostpolder 123 Gemeente Oldenzaal Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak 124 Rechtspraak vóór Openbare orde en veiligheid, defensie 125 Economische zaken 125 Sociale zorg 125 Gezondheidszorg 125 Onderwijs, wetenschap en cultuur 125 Sport, recreatie en evenementen Organen van marken, water- en veenschappen Organen van de centrale overheid Niet-overheidsarchieven Verzamelingen 126 Gemeente O1st 127 X

13 Gemeente Ommen Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur Organen van marken, water- en veenschappen Niet-overheidsarchieven 129 Gemeente Ootmarsum Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak Niet-overheidsarchieven 131 Gemeente Raalte 132 Gemeente Rijssen Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak Organen van marken, water- en veenschappen Niet-overheidsarchieven Verzamelingen 134 Gemeente Staphorst 135 Gemeente Steenwijk Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak Organen van intergemeentelijke samenwerking Organen van marken, water- en veenschappen Organen van de centrale overheid Niet-overheidsarchieven Verzamelingen 139 Gemeente Tubbergen 140 Gemeente Urk 141 Gemeente Vriezenveen 142 Gemeente Weerselo 143 Gemeente Wierden 144 Gemeente Wijhe 145 XI

14 Gemeente IJsselham Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak Organen van marken, water- en veenschappen Niet-overheidsarchieven 148 Gemeente IJsselmuiden Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak Organen van marken, water- en veenschappen Niet-overheidsarchieven Verzamelingen 150 Gemeente Zwartsluis 151 Gemeentearchief Zwolle Archieven van de overheid Algemeen plaatselij k bestuur Plaatselijke instellingen met een specifieke taak 153 Rechtspraak vóór Bevolking 153 Financiën 153 Openbare werken 153 Openbare orde en veiligheid, defensie 153 Economische zaken 153 Sociale zorg 154 Gezondheidszorg 154 Onderwijs, wetenschap en cultuur 154 Sport, recreatie en evenementen Organen van intergemeentelijke samenwerking Organen van stadsheerlijkheden, geannexeerde ambachten en gemeenten 155 Algemeen plaatselijk bestuur 155 Plaatselijke instellingen met een specifieke taak Organen van marken, water- en veenschappen 156 Kerspelen 156 Marken 157 Waterschappen Organen van de centrale overheid Niet-overheidsarchieven Instellingen van economische aard 159 Bevordering van het economisch leven 159 Ambacht en industrie 159 Handel 159 Bank- en verzekeringswezen 159 Verkeer en vervoer 159 Vrije beroepen 160 XII

15 2.2 Instellingen van sociale zorg 160 Armen- en werklozenzorg 160 Gasthuizen 161 Zorg voor minderjarigen en ongehuwde moeders, maatschappelij k werk 161 Volkshuisvesting 161 Verstrekking van levensmiddelen en brandstoffen 162 Hulpverlening in verband met bijzondere omstandigheden Vak- en standsorganisaties en -fondsen Instellingen op het gebied van de volksgezondheid Instellingen op het gebied van onderwijs, wetenschap en cultuur 163 Onderwijs 163 Wetenschap 163 Cultuur Instellingen op het gebied van sport, recreatie en evenementen 164 Sport 164 Recreatie 164 Evenementen Instellingen op politieke en ideele grondslag Geloofsgemeenschappen en andere instellingen van godsdienstig leven 165 Rooms-katholieke kerk 165 Nederlandse Hervormde kerk 167 Gereformeerde kerken 167 Remonstrantse Broederschap 167 Evangelisch-Lutherse gemeenten Huizen en heerlijkheden Families Personen Verzamelingen Handschriften Bibliotheek Kranten Prenten en kaarten 170 Waterschap Benoorden de Dedemsvaart 171 Waterschap Bezuiden de Vecht 171 Waterschap De Bovenvecht 172 Waterschap De Noorder Vechtdijken 174 Waterschap Het Ommerkanaal 175 Waterschap Regge en Dinkel 176 Waterschap Salland 177 Waterschap De Schipbeek 179 Polderdistrict Veluwe 180 Waterschap Vollenhove 181 Waterschap IJsseldelta 184 Index op namen 187 Index op trefwoorden 199 XIII

16 XIV

17 XV

18 xv'

19 WOORD VOORAF Reeds in 1942 verscheen een vergelijkbaar overzicht van de archieven in Overijssel van de hand van de toenmalige provinciale archiefinspecteur dr. W.J.Formsma: Archiefgids van Overijssel. Overijssel was daarmee de eerste en tot vorig jaar de enige provincie die over een archievenoverzicht beschikte. Het huidige overzicht is deels uitvoeriger, deels beperkter van opzet. Thans worden van de diverse archieven en verzamelingen meer gegevens vermeld, zoals omvang en mate van inventarisatie. Ook is de einddatum van de in het overzicht opgenomen archieven aangepast aan de nieuwe archiefwetgeving, waarin de overbrenging en de openbaarheid van overheidsarchieven niet langer beperkt zijn tot archieven van vóór 1813, maar gelden voor alle archieven ouder dan vijftig jaar. Ook worden zeer recente archieven in toenemende mate overgebracht naar de archiefbewaarplaatsen van rijk, gemeenten en waterschappen. Anders dan in het overzicht van dr. Formsma worden nu echter slechts de archieven, berustende in overheidsarchiefbewaarplaatsen, vermeld. De uniforme opzet van de landelijke serie archievenoverzichten liet niet toe andere archieven, bv. bewaard bij particulieren, kerkelijke instellingen e.d., op te nemen. In 1975 nam de Vereniging van Archivarissen in Nederland het initiatief tot deze reeks archievenoverzichten. In hetzelfde jaar werd in Overijssel een werkgroep ter voorbereiding van dit overzicht samengesteld, bestaande uit H. de Beer (gemeentearchief van Deventer), mr. Caspar van Heel (provinciale archiefinspectie, secretaris), W.A. Huijsmans (gemeentearchief van Zwolle) en A.J. Mensema (rijksarchief in Overijssel). Medewerking bij het verzamelen van de gegevens voor dit overzicht werd verleend door het rijksarchief in Overijssel, de gemeentelijke archiefdiensten van Deventer, Kampen en Zwolle en de provinciale archiefinspectie in Overijssel. In het kader van de bestrijding van de werkloosheid onder jongeren heeft G.J. de Groot een half jaar aan de voorbereiding van deze gids gewerkt. De afronding geschiedde in nauw overleg tussen dr. F.C.J. Ketelaar (centrale directie rijksarchiefdienst) en de bovengenoemde werkgroep. XVII

20

21 INLEIDING 0 ALGEMEEN Dit boek geeft een overzicht van de archieven en verzamelingen die in het rijksarchief in Overijssel en de archiefbewaarplaatsen van de gemeenten en waterschappen in Overijssel berusten. Om de bruikbaarheid van dit overzicht te vergroten, volgen hier een aantal opmerkingen over archieven in het algemeen ( 1.), voorts een kort overzicht van de instellingen die in Overijssel archief hebben gevormd en nog vormen ( 2.) en tenslotte een toelichting op de gegevens die in dit overzicht zijn opgenomen ( 3.). 1 ARCHIEVEN 1.1 Archieven, archiefbewaarplaatsen, verzamelingen Een archief is het geheel van de bescheiden die zijn opgemaakt of ontvangen door een instelling of persoon en die bestemd zijn om door die instelling of persoon bewaard te worden. Archieven kunnen verdeeld worden in overheids- en niet-overheidsarchieven. De archiefwet 1962 verplicht alle overheidsorganen hun archieven in goede en geordende staat te bewaren. Archiefbescheiden die oude zijn dan 50 jaar moeten in beginsel worden overgebracht naar een openbare archiefbewaarplaats. Zo worden de archieven van de centrale overheid naar het Algemeen Rijksarchief in 's-gravenhage overgebracht. De bescheiden van de rijksinstellingen in de provincie en van de provinciale instellingen gaan naar het rijksarchief in de betreffende provinciehoofdstad, in Overijssel dus naar het Rijksarchief in Overijssel te Zwolle. De archieven van de gemeentelijke instellingen gaan naar de archiefbewaarplaats van de gemeente. Sommige gemeenten hebben voor het beheer van de naar de archiefbewaarplaats overgebrachte archieven een gemeentearchivaris aangesteld. Deze staat aan het hoofd van de gemeentelijke archiefdienst; in dat geval is de archiefbewaarplaats in dit overzicht aangeduid als gemeentearchief. Sommige gemeenten hebben gezamenlijk één archivaris; die heet dan streekarchivaris. In Overijssel komt dit verschijnsel nog niet voor. In gemeenten zonder gemeente- of streekarchivaris worden de archieven in de archiefbewaarplaats beheerd door de gemeentesecretaris. De archieven van een waterschap worden overgebracht naar de archiefbewaarplaats van dat waterschap en staan onder het beheer van de secretaris. Er zijn in Overijssel geen waterschappen die een archivaris hebben aangesteld. Slechts één waterschap (Bezuiden de Vecht) XIX

22 heeft de oude archieven in bewaring gegeven bij een gemeentear chief. In de openbare archiefbewaarplaatsen berusten behalve de overgebrachte archieven van de tegenwoordige overheidsinstellingen ook de archieven van de voorgangers van die instellingen voor zover bewaard gebleven : zo in het Rijksarchief de archieven van de oude gewestelijke instellingen met als belangrijkste dat van de staten van Overijssel vanaf 1578, in de gemeentearchieven de archieven van de oude stadsbesturen. In een aantal archiefbewaarplaatsen bevinden zich voorts nietoverheidsarchieven. Dat zijn archieven van personen of van particuliere instellingen die bij de overheid in bewaring zijn gegeven of aan de overheid zijn geschonken of die door aankoop of anderszins verworven zijn. Tenslotte vindt men in veel archiefbewaarplaatsen allerlei verzamelingen, bv. van kaarten, prenten, boeken, kranten, foto's en geluidsmateriaal; verzamelingen die aangelegd zijn om de geschiedenis van stad of streek te documenteren en het historisch onderzoek te ondersteunen. 1.2 Openbaarheid en toegankelijkheid Archieven in een archiefbewaarplaats van de overheid zijn op grond van de Archiefwet 1962 in beginsel openbaar, dat wil zeggen dat iedereen het recht heeft die archieven kosteloos te raadplegen. Ten aanzien van de openbaarheid kunnen echter beperkende bepalingen zijn gemaakt. Dit gebeurt meestal met gegevens over nog levende personen. Veel archieven die naar de archiefbewaarplaats worden overgebracht, zijn niet geordend. In feite zijn ze dan niet toegankelijk. Vóór men deze archieven werkelijk kan raadplegen, moeten ze door de archivaris geordend en beschreven worden. Het resultaat van deze ordening en beschrijving vindt zijn neerslag in een inventaris: een systematisch ingedeelde beschrijving van de bestanddelen van een archief, voorafgegaan door een inleiding, waarin een verhandeling over de archiefvormer en een verantwoording van de inventarisatie voorkomen. Door tijdgebrek zijn nog lang niet alle archieven op deze manier definitief geordend en beschreven. Soms zijn ze wel enigszins toegankelijk gemaakt door een magazijnlijst: een lijst van stukken in de volgorde waarin de stukken zijn aangetroffen. Andere archieven zijn in het geheel nog niet beschreven. Tenslotte komt het voor dat bepaalde onderdelen van archieven nader toegankelijk gemaakt zijn, bv. door indices of regesten. Literatuur: W.J. Formsma en F.C.J. Ketelaar, Gids voor de Nederlandse archieven XX (Bussum 19752).

23 2 ARCHIEFVORMENDE INSTELLINGEN De hier volgende schets van de historische ontwikkeling en de samenhang der verschillende instellingen is zeer summier en globaal. Wil men meer weten over een bepaalde instelling dan raadplege men de inleiding op een inventaris van het archief van de betreffende instelling, of de bestaande literatuur over die instelling. De literatuuropgave die na enkele hoofdstukjes van deze paragraaf volgt, betreft slechts de belangrijkste werken. Een opgave van de literatuur met betrekking tot de geschiedenis van Overijssel is te vinden in: B. van 't Hoff en Gerh. J. Lugard Jr., Honderd jaar Overijsselsche Geschiedschrijving (z.pl. 1935); S.J. Fockema Andreae, Overijsselsche bibliographie , in: Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis (VMORG) 57 (1941) ; G.J. ter Kuile jr., Overijsselsche bibliographie , in: VMORG 63 (1948) ; G.J. ter Kuile jr., Overijsselse bibliografie , in: VMORG 65 (1950) ; W.H. Dingeldein en G.J. ter Kuile jr., Overijsselse bibliografie , in: VMORG 68 (1953) ; Scripta Transisalana (Borne 1973). Overzichten van archivalia betreffende enkele gebieden van Overijssel werden gepubliceerd in: Caspar van Heel, Archieven in de IJsseldelta, de IJsseldelta in archieven, in Bijdragen uit het land van IJssel en Vecht, le Bundel IJsselakademie (Zwolle 1977) (betreffende Genemuiden, Kampen, Noordoostpolder, Urk en IJsselmuiden); Caspar van Heel, Archieven tussen IJssel en Reest, in Bijdragen uit het land van IJssel en Vecht, 3e Bundel IJsselakademie (Zwolle 1980) (betreffende Hasselt, Heino, Staphorst, Wijhe en Zwolle); Caspar van Heel, Overzicht van de belangrijkste archivalia betreffende (respectievelijk) Blokzijl; Denekamp; Borne; Ommen, Den Ham en Avereest; Bathmen en Holten; Delden en Hengelo; Hellendoorn, in (Proeve van een) Contactbericht (uitgave van de Culturele raad van Overijssel, afdeling Musea, Oudheidkunde en Monumenten ) 47 49, 64 67, 73 75, , , en Sinds 1971 wordt jaarlijks over het voorafgaande jaar in de Verslagen en Mededelingen van de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis (sinds 1977 verschenen onder de XXI

24 titel Overijsselse historische bijdragen) een bibliografie gepubliceerd van de hand van J.C.H. de Groot. Van de publikaties verschenen vóór 1835 en tussen 1951 en 1970 is een gedrukte bibliografie niet voorhanden. Een vrijwel complete bibliografie van Overijssel is in kaartsysteem aanwezig bij de provinciale bibliotheek van Overijssel, provinciehuis, Luttenbergstraat 2 te Zwolle. 2.1 Gewestelijke besturen en provinciale instellingen en ambtenaren vóór 1528 De huidige provincies Utrecht, Overijssel, Drenthe en de stad Groningen met de directe omgeving (het Gorecht) werden vóór 1528 bestuurd door de bisschop van Utrecht als heer van deze landen, Sticht en Overzicht. Het Oversticht bestond uit de landschappen Salland, Twenthe, Vollenhove, Drenthe en Gorecht. De drie landschappen Salland, Twenthe en Vollenhove groeiden geleidelijk tot een politieke eenheid, die de naam Overijssel ging dragen. Het archief van de bisschoppen van Utrecht, aanwezig in het rijksarchief in Utrecht is een goede kenbron voor de middeleeuwse geschiedenis van Overijssel. Tot dit archief archief behoort ook de inhoud van de Deventer Landskist, die tot 1894 in Deventer werd bewaard en waarvan de inhoud in bruikleen werd afgestaan aan het Rijksarchief in Utrecht. Uit dat archief blijkt, dat al in 944 de bisschop overheidsrechten uitoefende in Vollenhove, in 1046 in Deventer en omgeving, vóór 1054 in Twenthe en in 1086 in Salland. In elk van de landschappen Salland, Twenthe en Vollenhove benoemde de bisschop een drost, belast met de rechtspraak en een rentmeester, belast met de belastingheffing. Behalve in de drie landschappen was er een drost van Haaksbergen en Diepenheim en een drost van IJsselmuiden. Nog onvoldoende duidelijk is de vraag welke bevoegdheden deze drosten precies hadden en wanneer en hoe de drostengerechten zijn ontstaan. De kwartierdrosten komen rond 1200 voor het eerst voor in de archieven, maar over hun taken zijn we onvoldoende geïnformeerd. In de 14e eeuw blijkt de Gelderse drost van Twenthe (Overijssel was tussen 1336 en 1346 verpand aan de hertog van Gelre) belast te zijn met de handhaving van de openbare orde en veiligheid en met de rechtspraak. Een gedeelte van de rechtspraak kwam later aan de richters (vooral in Twenthe) en de schouten (in de rest van Overijssel), maar een duidelijke competentieafbakeing is vooralsnog niet te geven (zie ook hoofdstuk van deze inleiding). Enkele rekeningen van de rentmeesters zijn bewaard in het bisschoppelijk archief in het Rijksarchief in Utrecht. XXII

25 In 1528 deed de bisschop van Utrecht afstand van het wereldlijk gezag over zijn landen ten behoeve van keizer Karel V. Namens de nieuwe landsheer oefende een stadhouder het gezag uit over Overijssel en tegelijk ook over de gewesten Friesland, Drenthe en Groningen. In Overijssel werd de stadhouder bijgestaan door een griffier, die tevens griffier van de lenen was en sinds 1553 ook van het hof van kanselier en raden, dat in dat jaar opgericht werd. De ook al vóór 1528 regelmatig opgeroepen ridderschap en steden, later staten van Overijssel geheten, hebben in deze periode geen archief nagelaten en waarschijnlijk ook niet gevormd. De griffier was geen griffier van de staten maar van de stadhouder. Resoluties van stadhouder, ridderschap en steden werden in deze periode geregistreerd in de judicialen van de hoge bank en klaring, het hoogste Overijsselse rechtscollege. De Overijsselse rentmeesters stuurden hun rekeningen ter afhoring op aan de rekenkamer te 's-gravenhage. De daar bewaarde Overijsselse rekeningen werden in de jaren zestig van de vorige eeuw van Den Haag naar Zwolle overgebracht Na de afzwering van Philips II als landsheer, werden de staten van Overijssel soevereine bestuurders van dit gewest. De griffier van de stadhouder, Gijsbert Roelinck, sloot zich aan bij de opstand en werd zo griffier van de staten. Vanaf dat moment was er een zelfstandige administratie van ridderschap en steden. Tot omstreeks 1630 zetelde in Oldenzaal een spaansgezinde regering met een eigen stadhouder. Het hof van kanselier en raden, dat opgericht was in 1553, maar door de staten werd tegengewerkt, week na 1578 ook uit naar Oldenzaal. De rekeningen van de spaansgezinde rentmeesters werden ter afhoring naar de rekenkamer te Roermond gezonden. In 1632 zijn de Overijsselse rekening en registers, afkomstig uit Roermond, bij het archief van de staten gevoegd. In het staatgezinde deel van Overijssel bleef de hoge bank en klaring als appèlcollege bestaan. Daarnaast oefenden gedeputeerde staten (in 1593 als vast college ingesteld) behalve een bestuurlijke taak, ook toezicht uit op de goede gang van zaken in de procesgang. Meer en meer kwam de gewoonte op zicht bij rekest tot de staten of hun gedeputeerden te wenden. De klaring raakte daardoor in onbruik. De staten bestonden uit de leden van de ridderschap van Overijssel en uit vertegenwoordigers van de steden Deventer, Kampen en Zwolle. De ridderschap van Overijssel werd gevormd door de gezamenlijk optredende ridderschappen van Salland, Twenthe en Vollenhove. XXIII

26 Elk van de drie ridderschappen en elk van de drie steden benoemde één lid van gedeputeerde staten. Ten tijde van de republiek der Verenigde Nederlanden werden de vergaderingen van ridderschap en steden, en ook van de gedeputeerden, meestal in Deventer, Kampen of Zwolle gehouden. De charters en papieren van de griffie werden van jaar tot jaar naar de wisselende vergaderplaatsen versleept. Pas in 1799 is het archief definitief in Zwolle, dat toen hoofdstad van het nieuwe departement van de Oude IJssel was geworden, gebleven. Als gevolg van de Reformatie vielen de kerkelijke rechtbanken (in Deventer en Oldenzaal) weg en daarmee onder meer de rechtspraak in huwelijks zaken. Deze zaken gingen nu tot de bevoegdheid van de drostengerechten behoren Van 1772 tot 1778 en van 1783 tot zijn dood in 1784 was Joan Derk van der Capellen tot de Poll lid van de ridderschap van Overijssel geweest. Zijn patriottische denkbeelden hebben zoveel invloed gehad, dat bij een gedeelte van de bevolking de inval van de Franse troepen in 1795 als een bevrijding werd ervaren. Formeel veranderde er niet veel, de staten bleven de staten. Alleen waren vanaf februari 1795 de kleine steden en het platteland ook in de staten vertegenwoordig. Vaak echter bleven de zelfde personen op het kussen, maar met een ander, een patriottisch mandaat. Pas in 1798, na de staatsgreep van Vreede en de zijnen, werden de provinciale besturen ontbonden en ontstond in deze regio het departement van de Oude IJssel, waarvan Overijssel weliswaar de kern vormde, maar waarbij ook stukken van Friesland, Drenthe en Gelderland hoorden en waarvan Zwolle de hoofdstad werd. Het departementaal bestuur van de Oude IJssel bestond uit negen leden en diende slechts ter uitvoering van de nationale wetten; toezicht daarop werd uitgeoefend door een commissaris van het uitvoerend bewind. Naast het departementaal bestuur functioneerde een commissie tot de administratie der financien in het voormalig gewest Overijssel, die zich behalve met financien ook met rechtspraak en militie bezighield. Deze commissie is in haar werkzaamheden te vergelijken met de oude gedeputeerden. Dergelijke commissies kwamen in alle voormalige gewesten van de republiek der Verenigde Nederlanden voor; dit maakte het gemakkelijker in 1802 de oude provinciegrenzen weer te herstellen. Drenthe werd echter van 1802 tot 1805 bestuurlijk bij Overijssel gevoegd. Van 1803 tot 1805 functioneerde voor Overijssel en Drenthe een departementale rekenkamer. Het departementale hof van justitie in XXIV

27 Overijssel werd in 1802 in Deventer gevestigd en was de opvolger van het gerechtshof der Bataafse republiek in het departement van de Oude IJssel dat van 1799 tot 1802 in Kampen gevestigd was. Beide hoven waren in criminele zaken bevoegd, behalve binnen de steden Deventer, Kampen en Zwolle en voorts waren deze hoven appèlcolleges. Het departementale hof van justitie in Overijssel had in Drenthe geen competentie. In 1805 werd Drenthe weer afgesplitst van Overijssel. Het departementaal bestuur bestond nu uit zes leden. Daarnaast functioneerde een gedeputeerd bestuur van drie leden. De raad van financiën vervulde de taken van het oude college van gedeputeerde staten (van vóór 1798). In 1807 ons land was inmiddels het koninkrijk Holland geworden werden een landdrost en assessoren benoemd, die zowel met de uitvoering van de nationale wetten als met het beheer van de provinciale middelen belast werden. In de kwartieren van Almelo, Deventer en Vollenhove functioneerden kwartierdrosten, die elk in hun kwartier de landdrost bijstonden in de handhaving van de openbare orde en de stipte uitvoering van de wetten. Na de inlijving van ons land bij het keizerrijk Frankrijk, werd het departement Overijssel in 1811 het Département des Bouches de l'yssel genoemd. De kwartieren werden arrondissementen. De zetel van het kwartier Vollenhove werd naar Zwolle verplaatst. De arrondissementen werden verdeeld in kantons en deze laatste weer in gemeenten. De bestuurlijke organisatie werd geheel naar Frans model opgezet. Aan het hoofd van het département stond een préfect, die zich door een conseil de préfecture liet assisteren. Daarnaast bestond nog een conseil général du département, waarvan de leden vanuit Parijs benoemd werden en waarvan de competentie nauwelijks verder rijkte dan het vaststellen van de begroting, De kwartierdrosten werden voortaan sous-préfect genoemd, de taken bleven vrijwel dezelfde. De rechtspraak werd in 1811 ook op Franse leest geschoeid. Dat betekende het einde van de aloude drosten-, stads- en landgerechten en van het sinds 1802 in Deventer functionerende departementale hof van justitie. Er kwamen naar Frans model rechtbanken van eerste aanleg te Almelo, Deventer en Zwolle. Van de burgelijke vonnissen van deze rechtbanken was hoger beroep mogelijk op het keizerlijk hof te 's-gravenhage. Dit hof was ook competent in criminele zaken, die echter ter afdoening verwezen werden naar de hoven van assisen in de hoofdplaatsen van de departementen, voor de Monden van de IJssel dus naar Zwolle. In elk kanton was voorts een vredegerecht gevestigd. De volgende XXV

28 kantons bestonden in Overijssel: Almelo, Delden, Deventer, Enschede, Goor, Hardenberg, Hasselt, Kampen, Oldenzaal, Ommen, Ootmarsum, Raalte, Steenwijk, Vollenhove en Zwolle Sinds 1813 Na de val van Napoleon en de bevrijding van Overijssel door de kozakken werd Berend Hendrik Bentinck tot Buckhorst belast met het bestuur van deze provincie als provisioneel gouveneur, terwijl in de kwartieren Almelo, Deventer en Zwolle kwartiercommissarissen werden benoemd. In 1814 werd het college van provinciale staten van Overijssel opnieuw ingesteld door de soevereine vorst. De staten bestonden uit vertegenwoordigers van de ridderschap van Overijssel, van de steden Deventer, Kampen en Zwolle en van de landelijke stand. Elk der standen koos 21 leden in de staten. Na de invoering van de provinciale wet van 1850 werd het aantal statenleden bepaald op 47. Sinds de provinciewet van 1962 zijn er in Overijssel 59, sinds statenleden. Van 1850 tot 1916 werden de statenleden districtsgewijs gekozen, sinds 1919 door middel van evenredige vertegenwoordiging. Ook het college van gedeputeerde staten werd in 1814 door de soevereine vorst opnieuw ingesteld. Tot 1825 bestond dit college uit negen leden, drie uit elke stand, en behoorde de rechtspraak in belastingzaken mede tot de competentie. Van 1825 tot 1850 waren er zeven gedeputeerden, twee uit elke stand en één vrijelijk door de staten gekozen. Sindsdien zijn er zes gedeputeerden, belast met het dagelijks bestuur van deze provincie. Voorzitter van de staten en van gedeputeerde staten werd in 1814 een gouveneur, die in 1850 de titel van commissaris des konings en sinds 1898 die van commissaris der koningin ging dragen. In 1882 werd de provinciale waterstaat opgericht, naast de vanouds bestaande griffie was het geboortejaar van de provinciale archiefinspectie, 1947 van de provinciale planologische dienst en 1978 van de accountantsdienst. De Franse rechterlijke organisatie van ons land bleef bestaan tot Het hof van assisen in de provincie Overijssel werd in dat jaar vervangen door het provinciaal gerechtshof te Zwolle (opgeheven in 1877), de rechtbanken van eerste aanleg te Almelo, Deventer en Zwolle door arrondissementsrechtbanken (die van Deventer werd opgeheven in 1877) en de vredegerechten te Almelo, Delden, Deventer, Enschede, Goor, Hardenberg, Hasselt, Kampen, Oldenzaal, Ommen, Ootmarsum, Raalte, Steenwijk, Vollenhove en Zwolle door kantongerechten. De kantongerechten van Delden, Oldenzaal, Ootmarsum, Raalte en Vollenhove werden in 1877 opgeheven. Later XXVI

29 werden ook de kantongerechten van Kampen, Ommen en Goor opgeheven. Sinds 1798 zijn binnen het gebied van de provincie Overijssel verschillende rijksambtenaren werkzaam, zoals fiscale en waterstaatsambtenaren. De archieven van alle tot nu toe genoemde instellingen worden bewaard in het rijksarchief in Overijssel, met uitzondering van het archief van het vredegerecht Enschede, wat in 1862 verloren ging, en dat van het provinciaal gerechtshof, wat in 1944 verloren ging. Literatuur: E.D. Eijken e.a., In alle Staten, vierhonderd jaar provinciaal bestuur van Overijssel (Zwolle 1978) en de daar vermelde literatuur. 2.2 Plaatselijke instellingen Plaatselijk bestuur en rechtspraak vóór 1811 De kleinste woonkernen werden in Overijssel buurschappen genoemd. Het woongebied van de buurschap en de directe omgeving soms van meerdere buurschappen vormde een marke. De marke-organisatie is de kleinste bestuurseenheid in deze provincien geweest. Het beheer van de gemeenschappelijke gronden, de beveiliging tegen wateroverlast, de handhaving van de openbare orde werden door de geërfden van de marke gezamenlijk uitgeoefend. De kerkelijke organisatie liep vrijwel nooit parallel met de markeorganisatie. Slechts zelden vallen kerspel en marke samen. Daar waar dat wel het geval is, zijn de kerspelen vaak laat ontstaan als afsplitsingen van oudere kerspelen die vanzelfsprekend meerdere marken omvat hebben. Hier en daar kwamen in Overijssel kerspelbesturen voor, vooral in het gebied tussen Zalk en Steenwijk, die zich oorspronkelijk met kerkelijke aangelegenheden zullen hebben beziggehouden. Na de reformatie beperkte zich dat vaak tot het beheer van het kerkgebouw; daarnaast werden ook diverse typische markezaken door het kerspelbestuur behartigd. De twee heerlijkheden in Overijssel, Zalk en (oorspronkelijk) Almelo, vielen samen met het kerspel van die naam. De rechtspraak moet al vroeg per kerspel georganiseerd zijn geweest, want de latere richterambten (in Twente) en schoutambten (in Salland en Vollenhove) hebben meestal dezelfde omvang als de oorspronkelijke kerspelen. Overdracht van onroerend goed, boedelscheidingen en dergelijke werden verricht ten overstaan van richter of schout en een aantal bijzitters, keurnoten genoemd. Overigens hebben gedeputeerde staten vaak competentiegeschillen met de drostengerechten moeten bijleggen. In 1795 werden enkele schoutambten gesplitst. In 1811 werd de rechtspraak een rijkszaak en werden de archieven van de richters en XXVII

30 schouten overgebracht naar de toen ingestelde vredegerechten. Althans, dat was de bedoeling. Na de aanstelling van een provinciale archivaris in 1838 en vooral na de instelling van het rijksarchief in Overijssel in 1880 hebben de archivarissen vele gemeentearchieven onderzocht op bescheiden met betrekking tot voluntaire en contentieuse rechtspraak van de schouten en de richters, en vele rechterlijke archieven zijn daardoor in Zwolle terecht gekomen en niet via de vredegerechten. De marke-organisatie overleefde de Franse tijd. De markenwet van 1886 bepaalde dat na de ontbinding van de marke de archieven naar het rijksarchief overgebracht moesten worden. Dat is lang niet altijd gebeurd, in veel gemeentearchieven berusten ook markeboeken en dergelijke. Enkele buurschappen hebben zich tot steden kunnen ontwikkelen. Vaak waren dat economische centra (zoals Zwolle), soms ook onderscheidden deze buurschappen zich nauwelijks van andere, maar verkregen toch het formele stadsrecht van de bisschop, bv. Grafhorst. De inwoners van deze steden werden daardoor vrije burgers, die zelf hun bestuur en rechtspraak regelden. De door de landsheer aangestelde schout, had al spoedig nauwelijks nog enige macht. De economisch belangrijkste steden lagen langs de IJssel: Deventer en Kampen, en iets van de IJssel verwijderd: Zwolle. Deze drie steden hebben vanaf het begin van de 14e eeuw hun macht vaak gezamenlijk aangewend ten behoeve van gemeenschappelijke belangen. Hun macht is in de 17e en 18e eeuw zo groot geweest, dat zij samen met de ridderschap van Overijssel, maar met uitsluiting van de andere steden, de soevereine staten van Overijssel vormden, waarin zij zelfs één van de twee stemmen bezaten. Van de zes gedeputeerden benoemde elke hoofdstad één lid, de overige drie leden werden benoemd door de ridderschappen van de kwartieren Salland, Twenthe en Vollenhove. De `kleine' steden hebben eeuwenlang getracht invloed op het bestuur van Overijssel te verkrijgen. Tevergeefs, hoewel er toch economisch interessante centra Als Hasselt, Oldenzaal en Steenwijk bij waren. De bestuurlijke indeling van Overijssel zag er in de tijd van de Republiek als volgt uit. N.B. Dit overzicht is voor de drostambten Vollenhove en IJsselmuiden en voor het hoofdschoutambt Hasselt eigenlijk niet te geven. De bestuurlijke organisatie is daar nog onvoldoende onderzocht. De genoemde gebiedsdelen zijn echter wel correct ingedeeld. De verantwoordelijkheid voor deze lijst behoort bij Caspar van Heel. XXVIII

31 DROSTAMBT SALLAND schoutambt marke stad middeleeuwse parochie Bathmen Bathmen en Loo Bathmen Dorth en Zuidloo Holten Holten en Espelo Holten Dalfsen Dalmsholte (ged.) Dalfsen Emmen Hessum Lenthe Leusen Rechteren en Millingen Rozengaarde Deventer Deventer Mariakerk/Bergkerk Epse (en Dommer) Bergkerk Colmschate Averlo (Wezepe) Borgele (Deventer M.K.) Rande Tjoene Gooiermarke (Deventer B.K.) Oxe Hardenberg Baalder Hardenberg Hardenberg Ane en Anevelde Bergentheim Brucht Holtheme en De Velde Holthone (Gramsbergen) Loozen en Radewijk Gramsbergen Gramsbergen Lutten (Hardenberg) Sibculo Diffelen Heemse Heemse en Collendoorn Reeze Heino Heino Heino Lierderbroek Hellendoorn Daarle Hellendoorn Dammarke Haarle Hellendoorn Hulsen Noetsele 01st Fortmond 01st Hengforden Middel en Duur 01st en Overwetering Welsum (en Grapendaal) Wezepe Wezepe Ommen Ommen Ommen Ommen Archem Arrien Beerze Besthmen XXIX

32 schoutambt manke stad middeleeuwse parochie Raalte Wijhe Zwolle Dalmsholte (ged.) Eerde Giethmen Junne Lemele Stegeren Varssen Vilsteren Zeese Avereest Avereest Den Ham en Linderte Den Ham Heeten Raalte Luttenberg Pleegst Raalterwoold Ramele Herxen Wijhe Marle Tongeren Wegterholt Wengele Wijhe en Hengevelde Wijnvoorde Assendorp Zwolle Zwolle Berkum Blalo Dieze Genne en Holten Haerst Harculo Herfte Holtenbroek Ittersum Katwolde Langenholte Oldeneel (Hermelijn en) Rute Schelle Sekdoorn Spoolde Voorst en Westenholte Windesheim Wijthmen Zalne Zuthem Mastenbroek Mastenbroek XXX

33 DROSTAMBT TWENTHE middeleeuwse rechterambt marke stad parochie Borne Herthem Borne Zenderen en Bornerbroek Delden (of Grote Boermarke) Delden Delden Azelo Beckum Bentelo Hengevelde Kotwijk en Weddehoen Oele Woolde Hengelo Enschede Eschmarke Enschede Enschede Groot Driene Lonneker Twekkelo Usselo Kedingen Rijssen Rijssen Rijssen Eisen Enter Notter en Zuna Rectum Ypelo Goor Goor Goor Markelo Markelo Stokkum en Herike Wierden en Hoge Heksel Wierden Oldenzaal Berghuizen Oldenzaal Oldenzaal Deurningen Klein Driene Duider Gammelke Hasselo Lemselo Lutte Rossum Volthe Beuningen (Denekamp) Losser Losser Ootmarsum Nutter en Olden-Ootmarsum Ootmarsum Ootmarsum Agelo Albergen Breklenkamp Fleringen Geesteren, Mander en Vasse (of Drieschichtige mark) Haarlo Hezinge Lattrop en Tilligte Reutum Tubbergen Denekamp Denekamp Noord-Deurningen XXXI

34 DROSTAMBT VOLLENHOVE schoutambt marke/kerspel stad middeleeuwse parochie Giethoorn k. Giethoorn Giethoorn Kuinre en k. Blankenham Blankenham Blankenham heerl. Kuinre Kuinre Oldemarkt, Paas- k. De Hare Oldemarkt lo en IJsselham k. Oldemarkt k. Paaslo Paaslo k. IJsselham IJsselham Steenwijk Steenwijk Steenwijk m. Zuidwolde c.s. m. Onna, Kallenkote en Eesveen Steenwijkerwold k. Steenwijkerwold heerl. De Eeze m. Scheerwolde Scheerwolde Vollenhove m. Leeuwte Vollenhove Vollenhove m. Baarlo (Blokzijl) m. Wanepe Blokzijl Wanneperveen k. Wanneperveen Zwartsluis Wanneperveen m. Dinxterveen DROSTAMBT IJSSELMUIDEN schoutambt marke/kerspel stad middeleeuwse parochie Ens m. Ens Ens Genemuiden k. Genemuiden Genemuiden Genemuiden Kampen ( + Kampereiland) Kampen Kampen m. Oene Kamperveen m. Kamperveen Kamperveen Wilsum k. Wilsum Wilsum Wilsum IJsselmuiden m. Oosterholt k. IJsselmuiden Grafhorst IJsselmuiden m. IJsselmuiden Zalk en Veecaten m. Veecaten Coten m. Zalk Zalk DROSTAMBT HAAKSBERGEN EN DIEPENHEIM richterambt marke stad middeleeuwse parochie Diepenheim Diepenheim (Diepenheim) Diepenheim Markvelde (Neede, bisdom Munster) Haaksbergen Boekelo Haaksbergen Brammelo Buurse Haaksbergen Honesch Stepelo, Eppenzolder en Holthuizen XXXII

35 HOOGSCHOUTAMBT HASSELT schoutambt marke/kerspel k. Hasselt m. Hasselt en Streukel Rouveen k. Rouveen Staphorst k. Staphorst k. IJhorst stad Hasselt middeleeuwse parochie Hasselt Rouveen Staphorst IJhorst HOGE HEERLIJKHEID ALMELO richter-/schoutambt marke/kerspel stad middeleeuwse parochie r. Almelo m. Almelo Almelo Almelo s. Vriezenveen k. Vriezenveen Vriezenveen De heerlijkheid Urk en Emmeloord was een Hollandse heerlijkheid en viel geheel buiten dit schema Plaatselijk bestuur sinds 1811 Met de instelling van arrondissementen, kantons en gemeenten in 1811 kwam een totaal andere lokale bestuurlijke organisatie van ons land tot stand. Hoewel vanaf de staatsregeling voor het Bataafsche Volk van 1798 sprake is van gemeenten, kwamen die toch pas in 1811 tot stand na de inlijving bij het Franse keizerrijk. In de eerste Nederlandse grondwet van 1814 werd weer onderscheid gemaakt tussen steden enerzijds en heerlijkheden, districten en dorpen anderzijds. Dit had in Overijssel evenals trouwens in andere provincies een gemeentelijke herindeling tot gevolg. Alle oude steden werden afgezonderd van het omliggende platteland en werden zelfstandige gemeenten, meestal niet groter dan het gebied van de oude stadsjurisdictie. Vaak droegen de gesplitste gemeenten duidelijke namen als Stad- en Ambt Almelo, soms ook was een dergelijke splitsing minder duidelijk, zoals bij Enschede (als stad) en Lonneker (als ambt). Een aantal stedelijke gebieden zij het nu vaak wel groter dan de oude stadsjurisdicties bestaat nog steeds in Overijssel: Stad Delden, Deventer, Goor, Oldenzaal, Ootmarsum en Rijssen. Een gemeentelijke herindeling op grote schaal heeft slechts plaats gehad in het oude land van Vollenhove, waar negen gemeenten (Steenwijk, Steenwijkerwold, Kuinre, Blankenham, Oldenmarkt, Blokzijl, Giethoorn, Vollenhove en Wanneperveen) tot drie nieuwe gemeenten Steenwijk, IJsselham en Brederwiede omgevormd werden. (1973). Eerder (1934) waren de gemeenten Grafhorst, Kamperveen, Wilsum, IJsselmuiden en Zalk en Veecaten samengevoegd tot de nieuwe gemeente IJsselmuiden. In 1962 werden de nieuw gestichte gemeente Noordoostpolder en de voorheen Noordhollandse gemeente Urk voorlopig bij de provincie Overijssel gevoegd. XXXIII

36 Literatuur: B.H. Slicher van Bath, Mensch en land in de middeleeuwen; bijdrage tot een geschiedenis der nederzettingen in oostelijk Nederland (Assen 1945); S. Muller Hzn., Geschiedkundige atlas van Nederland; de kerkelijke indeeling omstreeks 1550, I. Het bisdom Utrecht ('s-gravenhage 1921); F.M. Hendriks, De grenzen van Overijssel en van de Overijsselse gemeenten van 1807 (1811) 1842 (Deventer 1960) overdruk uit VMORG 75 (1960) ; G.A.J. van Engelen van der Veen, G.J. ter Kuile en R. Schuiling (redactie), Overijssel (Deventer, [1931]); B.H. Slicher van Bath, G.D. van der Heide, C.C.W.J. Hijszeler, A.C.F. Koch, E.C. Maschewski en E. Vroom (redactie), Geschiedenis van Overijssel (Deventer 1970); G.J. ter Kuile (jr.), Oorkondenboek van Overijssel, regesten , 6 delen (Zwolle ); S.J. Fockema Andreae en W. Downer, Overijsselse plakkatenlijst (Utrecht 1961) (Werken OVR III, 18). 2.3 Waterschappen De waterbeheersing was vanouds een taak van de marken en kerspelen. Nadat dijken waren aangelegd, vooral langs de Zuiderzee en de IJssel werden in de middeleeuwen door de bisschop van Utrecht instellingen opgericht, die wij thans waterschappen zouden noemen, zoals de Sallandse Schouw (1308) en de Grote Schouw van Vollenhove (1363). Deze instellingen hadden de zorg voor de dijken, iets waar de marken te beperkt van omvang voor waren. Tot het begin van de 19e eeuw bleef de waterstaatkundige organisatie globaal zo geregeld: de waterkering was een regionale zaak, de waterlozing een lokale zaak. In 1838 stelden provinciale staten een tiental dijkdistricten in met het oog op de waterkering. Pas na de oprichting van de provinciale waterstaat in 1882 werden ook waterschappen in het leven geroepen, nu veelal voor de waterlozing. Een aantal organisaties zag kans om zich sinds de middeleeuwen te handhaven, ondanks deze provinciale reorganisaties, bv. de polder Mastenbroek. Sinds 1957 echter is men in Overijssel bezig met een concentratie van de kleine waterschappen in een tiental grote. Sinds 1972 is het hele gebied van de provincie onder waterschapsverband gebracht, behalve de gemeenten Noordoostpolder en Urk, waar de rijksdienst voor de IJsselmeerpolders het waterstaatkundig beheer heeft. In West-Overijssel functioneert tenslotte sinds 1970 een zuiveringsschap. In Oost-Overijssel wordt de zuiveringstaak uitgevoerd door het waterschap Regge en Dinkel. Een aantal waterschapsarchieven, vooral uit de tijd van de republiek, wordt bewaard in het rijksarchief of door de archiefdiensten van de drie IJsselsteden. De meeste archieven van de (opgeheven) XXXIV

37 waterschappen worden bewaard door de huidige geconcentreerde waterschappen. Literatuur: S.J. Fockema Andreae, Studiën over waterschapsgeschiedenis, II Salland (Leiden 1950). 2.4 Notarissen Het notariaat was in de middeleeuwen door geheel West- en Noord- Europa verspreid als een kerkelijk verschijnsel. In Overijssel zijn van de aktiviteiten van de notarissen behalve talloze notariële oorkonden in archieven van kapittels en kloosters geen directe sporen in de archieven achtergebleven. De invloed van het notariaat is in Overijssel in de middeleeuwen echter wel groot geweest. Vanaf de tweede helft van de 14e eeuw waren vele stadssecretarissen openbaar notaris, evenals later vele gerechtsschrijvers die hoedanigheid bezaten. Ook de scribae van de kerkelijke gerechtshoven in Deventer en Oldenzaal officialaatsgerechten waren notarissen. Met het wegvallen van het clericaat na de reformatie verviel ook het notariaat in Overijssel. Handelingen die thans ten overstaan van een notaris geschieden, werden gedurende de landsheerlijke periode en tijdens de republiek verricht voor de plaatselijke gerechten. In 1811 werd door keizerlijk decreet het notariaat ingevoerd. De notariële protocollen over de periode berusten thans in het rijksarchief. De protocollen van de notarissen met standplaats Deventer, Kampen of Zwolle zijn in bewaring gegeven aan de betreffende gemeentelijke archiefdiensten. 2.5 Particuliere instellingen Kerkelijke instellingen Het bisdom Utrecht omvatte in de middeleeuwen het grootste deel van het huidige Nederland. Overijssel lag geheel binnen de grenzen van het bisdom Utrecht. Slechts de buurschap Markvelde onder Diepenheim behoorde kerkelijk tot het bisdom Munster. De bisschop was weliswaar het geestelijk hoofd van het bisdom, maar het bisdom was verdeeld in een groot aantal gebieden, waarover een aartsdiaken de geestelijke leiding had. De benoeming van pastoors en vicarissen, de rechtspraak over geestelijken en in kerkelijke zaken, waaronder huwelijkszaken, kwam aan deze kerkelijke functionarissen toe. Voor Overijssel waren dat de proosten van de kapittels van Deventer, van Oldenzaal en van St. Marie te Utrecht. De proost van Deventer was aartsdiaken over een uitgestrekt gebied, waartoe Salland, de oostelijke Veluwe en delen van de graafschap Zutphen behoor- XXXV