De archieven i Groningen

Transcriptie

1 De archieven i Groningen

2

3 DE ARCHIEVEN IN GRONINGEN Omslag: brief van burgemeesters en raad van de stad Groningen aan de ingezetenen van Drenthe met verzoek te helpen bij het wegbreken van de dwangburcht die op bevel van Alva door Caspar de Robles was opgeworpen vóór de Herepoort te Groningen, 2 maart 1577 (Rijksarchief in Groningen, familiearchief Lewe, nr. 36 d).

4 OVERZICHTEN VAN DE ARCHIEVEN EN VERZAMELINGEN IN DE OPENBARE ARCHIEFBEWAARPLAATSEN IN NEDERLAND uitgegeven onder auspiciën van de Vereniging van Archivarissen in Nederland redactie: L.M.Th.L. Hustinx F.C.J. Ketelaar H.J.H.A.G. Metselaars J.J. Temminck H. Uil DEEL V DE ARCHIEVEN IN GRONINGEN

5 DE ARCHIEVEN IN GRONINGEN redactie: J.F.J. van den Broek O.A.M.W. Hartong A.L. Hempenius J. Meinema Samsom Uitgeverij bv, Alphen aan den Rijn, 1980.

6 Dit overzicht is bijgewerkt tot 31 mei Voor deze uit gave werd financiële steun verleend door het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk PP J Werk. Copyright 1980 Samsom Uitgeverij, The Netherlands. g J All rights g reserved. No part p of this publication P may Y be reproduced, P stored in a retrieval s Y stem or transmitted, in any Y form or by any Y means, electronic, mechanical,photocopy- P ing, g ^ g or otherwise, ^ without the prior P permission P of Samsom Uitgeverij. ISBN X

7 INHOUD Kaarten: archiefbewaarplaatsen van de gemeenten en waterschappen 10 Inleiding 12 0 Algemeen 12 1 Archieven Archieven en verzamelingen Taak van de archivaris Openbaarheid 13 2 Archiefvormende instellingen Gewestelijk bestuur vóór Gewestelijk bestuur na Rijksinstellingen in de provincie Plaatselijk bestuur vóór Na Gemeentelijke organen Samenwerking tussen gemeenten Rechtspraak vóór Rechterlijke organisatie en indeling na Vrijwillige rechtspraak en notariaat Waterschappen Geestelijke instellingen Overige privaatrechtelijke instellingen, families en personen Archiefbescheiden buiten Groningen 25 3 Gebruik van het overzicht Rangschikking van de gegevens Toelichting op de gegevens per bewaarplaats Toelichting op de gegevens per archief Lijst van afkortingen 30 Rijksarchief in de provincie Groningen 31 1 Archieven van de overheid Gewestelijke besturen en provinciale instellingen en ambtenaren Rechterlijke instellingen 33 Vóór Na Notarissen Registers van de burgerlijke stand en retroacta van de burgerlijke stand Registers van eigendomsovergang In de provincie werkzame rijksorganen 38 Justitie 38 Financiën 39 Verkeer en waterstaat 40 Volkshuisvesting en ruimtelijke ordening 41 Defensie 41 Economische zaken 42 Landbouw 42 5

8 Sociale en gezondheidszorg 42 Onderwijs en wetenschap Kerspelen en toerschappen Gemeenten Waterschappen Overige overheidsorganen 45 2 Niet-overheidsarchieven Instellingen van economische aard 46 Algemeen 46 Ambacht en industrie 46 Handel 48 Bank- en verzekeringswezen 49 Verkeer en vervoer 50 Landbouw Instellingen van sociale zorg Vak- en standsorganisaties en -fondsen Instellingen op het gebied van de volksgezondheid Instellingen op het gebied van onderwijs, wetenschap en cultuur 54 Onderwijs 54 Wetenschap 54 Cultuur Instellingen op het gebied van sport, recreatie en evenementen 55 Sport 55 Recreatie 55 Evenementen Instellingen op politieke en ideële grondslag Geloofsgemeenschappen en andere instellingen van godsdienstig leven 57 Rooms-katholieke kerk 57 Nederlandse Hervormde kerk 58 Gereformeerde kerken 71 Remonstrantse Broederschap 71 Doopsgezinde Broederschap 71 Evangelisch-Lutherse gemeenten 73 Baptisten gemeenten 73 Israélitisch kerkgenootschap Huizen en boerderijen 74 Huizen 74 Boerderijen Families Personen 84 3 Verzamelingen Handschriften Bibliotheek Kranten Prenten en kaarten Zegels en lakafdrukken van zegelstempels Overige verzamelingen 87 Kaart: de gemeentelijke indeling in de periode Gemeentearchief van Groningen 91 1 Archieven van de overheid Algemeen plaatselijk bestuur 92 Secretarie 92 Raadscommissies 93 Leden van het college van B. en W. 94 Instellingen ten behoeve van het personeel van de gemeente 94 6

9 1.2 Plaatselijke instellingen met een specifieke taak 95 Rechtspraak vóór Bevolking 95 Financiën 95 Openbare werken 96 Openbare orde en veiligheid, defensie 96 Economische zaken 96 Sociale zorg 98 Gezondheidszorg 99 Onderwijs en cultuur 100 Sport, recreatie en evenementen Organen van geannexeerde gemeenten 102 Hoogkerk 102 Noorddijk Waterschappen Organen van de centrale overheid Niet -overheidsarchieven Instellingen van economische aard 104 Industrie 104 Handel 104 Bank- en verzekeringswezen 104 Dienstverlening Instellingen van sociale zorg 105 Armen- en werklozenzorg 105 Gasthuizen 105 Zorg voor minderjarigen en ongehuwde moeders, maatschappelijk werk 106 Volkshuisvesting 107 Voedselverstrekking 108 Hulpverlening in verband met bijzondere omstandigheden Vak- en standsorganisaties en -fondsen Instellingen op het gebied van de volksgezondheid Instellingen op het gebied van onderwijs en cultuur 110 Onderwijs 110 Cultuur Instellingen op het gebied van sport, recreatie en evenementen 112 Sport 112 Recreatie 112 Evenementen Instellingen op politieke en ideële grondslag Geloofsgemeenschappen en andere instellingen van godsdienstig leven 114 Rooms-katholieke kerk 114 Nederlandse Hervormde kerk 114 Waals Hervormde kerk 115 Gereformeerde kerken 115 Evangelisch-Lutherse gemeenten 115 Andere instellingen van godsdienstige aard Families Personen Verzamelingen Handschriften, bibliotheek en kranten Prenten en kaarten Grammofoonplaten 117

10 Overige gemeenten 118 Adorp 118 Aduard 119 Appingedam 120 Baflo 121 Bedum 121 Beerta 122 Bellingwedde 123 Bierurn 124 Delfzijl 125 Eenrum 126 Ezinge 127 Finsterwolde 128 Grootegast 129 Grijpskerk 129 Haren 130 Hefshuizen 131 Hoogezand-Sappemeer 133 Kantens 135 Kloosterburen 136 Leek 137 Leens 138 Loppersum 139 Marum 139 Meeden 140 Middelstuur 140 Midwolda 141 Muntendam 141 Nieuwe Pekela 142 Nieuwe Schans 143 Nieuwolda 144 Oldehove 145 Oldekerk 145 Oosterbroek 146 Oude Pekela 148 Scheemda 149 Slochteren 150 Stadskanaal 151 Stedum 153 8

11 Ten Boer 154 Termunten 155 Ulrum 156 Usquert 157 Veendam 158 Vlagtwedde 160 Warffum 162 Winschoten 163 Winsum 164 't Zandt 165 Zuidhorn 166 Waterschappen 167 Duurswold 167 Electra 171 Fiemel 172 Fivelingo 173 Hunsingo 175 Oldambt 179 Reiderzijlvest 183 Westerkwartier 188 Index op namen 191 Index op trefwoorden 206 9

12 PROVINCIE GRONINGEN GEMEENTEN Archiefbewaarplaatsen

13 PROVINCIE GRONINGEN WATERSCHAPPEN Archiefbewaarplaatsen Archiefbewaarplaats 1 Zuidhorn 2 Onderdendam 3 4 Appingedam 5 Siddeburen 6 Scheemda 7 Wedde km

14 INLEIDING 0 ALGEMEEN Deze gids geeft de onderzoeker een overzicht van de archieven, die in het rijksarchief in de provincie Groningen worden bewaard en van de archieven die onder berusting zijn van de gemeente- en waterschapsbesturen. Archieven van beide laatste categorieën zijn alleen opgenomen voor zover ze openbaar zijn in de zin van de Archiefwet Ten behoeve van de bruikbaarheid van deze gids volgen hier een aantal algemene opmerkingen betreffende archieven ( 1). Voorts een kort overzicht van instellingen die in Groningen archief hebben gevormd ( 2), tenslotte een toelichting op de gegevens, die in deze gids zijn opgenomen ( 3). 1 ARCHIEVEN 1.1 Archieven en verzamelingen Een archief is een geheel van bescheiden opgemaakt of ontvangen door een instelling of persoon en naar zijn aard bestemd om door die instelling of persoon bewaard te worden. Archieven zijn te verdelen in overheide- en niet-overheidsarchieven. Ten aanzien van de overheidsarchieven gelden de voorschriften van de Archiefwet 1962, vooral wat betreft de punten overdracht, openbaarheid, bewaring en vernietiging. Niet-overheidsarchieven zijn archieven van personen of particuliere instellingen die bij de overheid in bewaring worden gegeven, of aan de overheid geschonken. Een verzameling wordt doelbewust aangelegd. Hieronder vallen b.v. een bibliotheek, een fotoverzameling, een kaartenverzameling en een zegelverzameling. 1.2 Taak van de archivaris De taak van de archivaris omvat het verwerven, beheren en toegankelijk maken van archieven en verzamelingen. De verwerving van de overheidsarchieven verloopt vanzelf, daar de overheid door de Archiefwet 1962 verplicht wordt haar bescheiden uiterlijk na 50 jaar over te dragen. Ten aanzien van niet-overheidsarchieven voert de archivaris een actief en selectief verwervingsbeleid. Onder beheer wordt verstaan het in goede en veilige staat bewaren van archieven. Toegankelijk maken bestaat uit het maken van een inventaris, dat is een systematisch ingedeelde beschrijving van de bestanddelen van een archief, voorafge- 12

15 gaan door een inleiding en een verantwoording van de inventarisatie. Door tijdsgebrek zijn niet alle archieven op bovengenoemde wijze geïnventariseerd, maar is soms volstaan met het maken van een magazijnlijst. Daarnaast worden nader toegangen, indices of klappers, gemaakt op belangrijke archiefbestanddelen. Ter ondersteuning van het historisch onderzoek legt de archivaris naast de archieven verzamelingen aan. 1.3 Openbaarheid Op grond van de Archiefwet 1962 heeft iedere burger het recht de archieven, berustende in een archiefbewaarplaats van de overheid, te raadplegen. Ten aanzien van de openbaarheid kunnen echter bij de overdracht beperkende bepalingen gemaakt worden; dit geldt zowel (in bijzondere gevallen) voor overheidsarchieven als voor nietoverheidsarchieven. 2 ARCHIEFVORMENDE INSTELLINGEN Gewestelijk bestuur vóór 1798 In tegenstelling tot de meeste delen van ons land ontbrak in de late middeleeuwen in de Friese landen, waartoe de huidige provincie Groningen gerekend moet worden, het landsheerlijk gezag. Langzamerhand groepeerden verschillende landschappen zich in een min of meer los verband. Zo ook de landschappen tussen Eems en Lauwers. Kernpunt van deze concentratie was de niet-friese stad Groningen. Groningen met de evenmin Friese omgeving Wold en Go, het latere Gorecht, was van oorsprong het noordelijkste deel van Drenthe, waar het zich van losgemaakt had. Van een eigenlijk bestuur in deze landjes (landschappen) kan men nauwelijks spreken. Op bepaalde tijden kwamen de aanzienlijksten in het gebied, waaronder de abten en andere hoge geestelijken, samen om zich over gemeenschappelijke belangen te beraden. De stad Groningen heeft de eeuwen door getracht de leiding te nemen van deze vergaderingen. Door middel van verbonden en verdragen bond de stad de omliggende landschappen sterk aan zich. In het oosten van de provincie heeft de stad zelfs in de Oldambten en gedeelten van Reiderland de macht geheel aan zich getrokken. Deze gebieden werden sindsdien rechtstreeks door de stad bestuurd. Hetzelfde geldt voor de streek ten oosten en zuidoosten van de stad nl. het Gorecht. De dreiging van de Bourgondisch-Habsburgse macht in het zuiden, in het begin van de 16e eeuw, bracht de Groningers ertoe om steun te zoeken bij vreemde vorsten. Eerst bij graaf Edzard van Oostfriesland en later bij de zich 13

16 eveneens tegen de Habsburgers verzettende hertog Karel van Gelre. Nadat Karel V in 1536 zijn landsheerlijk gezag ook over de Stad en Ommelanden uitgebreid had, ontstond er via deze vorst en de centrale regering in Brussel voor het eerst een zekere band met de rest van ons tegenwoordige land. De incidentele vergaderingen gingen de vorm aannemen van statenvergaderingen waarin zowel de Stad als de Ommelanden vertegenwoordigd waren. Voor de Ommelanden kwamen abten, prelaten, hoofdelingen, eigenerfden en volmachten, voor de stad burgemeesters en raad. Vanaf 1558 begonnen de Ommelanden als gevolg van de eindeloze geschillen met de stad, zich van deze los te maken en een eigen bestuur te vormen. Deze `afscheiding' duurde tot In dit jaar werden Stad en Ommelanden na de verovering van de Stad door Maurits en Willem Lodewijk, bij het tractaat van reductie verenigd tot één gewest Stad Groningen en Ommelanden en als zevende lid toegelaten tot de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Ook nu omvatten de Ommelanden het Westerkwartier, Hunsingo en Fivelgo, terwijl de stad behalve het eigenlijke stadsgebied ook het Gorecht en de Oldambten bestuurde en eveneens het generaliteitsland Westerwolde. Het hoogste gezag binnen het gewest, nl. het algemeen bestuur en de wetgeving, berustte bij de staten. Deze werden gevormd door jonkers, hoofdelingen, eigenerfden en volmachten als afgevaardigden van de Ommelanden en door burgemeesters en raad voor de stad. Het dagelijks bestuur werd door het college van gedeputeerde staten uitgeoefend en wel door vier gedeputeerden voor elk der beide leden. Tussen 1594 en 1798 zijn geen grote wijzigingen voorgekomen. Het einde kwam in 1798, toen door de omwenteling de zelfstandigheid van Stad en Ommelanden werd opgeheven. Het bestuur werd overgenomen door het Intermediair Administratief Bestuur van het voormalig gewest Stad en Lande. De archieven van deze besturende colleges berusten, voorzover het die van het ommelander bestuur en het gewestelijk bestuur in zijn geheel betreft in het Rijksarchief in Groningen als Ommelander Archieven en als Archieven der Staten van Stad en Lande. Het archief van de stad berust in het Gemeentearchief van Groningen Gewestelijk bestuur na 1798 De gebeurtenissen van 1795 leidden in het gewest Stad en Lande niet tot feitelijke veranderingen in de bestuursinrichting. Nieuw was de gekozen bestuurder, maar de opzet en inrichting van de bestuursorganen bleef zoals het voorheen was. 14

17 De unitaristische staatsgreep van 1798 betekende echter het einde voor de gewestelijke autonomie. Er komt een sterk landelijk centraal gezag waaronder de besturen in de voormalige gewesten slechts administratieve macht hebben. De archieven van de elkaar opvolgende besturen in de provincie Groningen gedurende de Bataafse en de Franse zijn bekend onder de naam `De archieven van de Gewestelijke Besturen in Groningen, (1815)' en berusten in het Rijksarchief in Groningen. In 1813 vertrekken de Fransen en in 1814 worden er overeenkomstig de grondwet van 1814 door de Souvereine Vorst een Gouverneur en een Statencollege benoemd. De Staten bestaan uit drie geledingen, namelijk de Ridderschap, de Stad (Groningen) en de stand der Eigenerfden. Elke geleding neemt deel voor een derde. De Staten kiezen een college van Gedeputeerde Staten (G.S.) uit haar midden. Tot 1850 bestaat de taak van G.S. en van de Staten uit het assisteren van de Gouverneur als uitvoerder van het centrale gezag. In de grondwet van 1848 en de uitwerking daarvan in de Provinciale wet van 1850 worden de bevoegdheden van de Gouverneur, nu Commissaris geheten, beperkt en wordt het College van G.S. verantwoordelijk voor het dagelijks bestuur van de provincie. De standsgewijze samenstelling van de Staten wordt afgeschaft en de leden worden voortaan rechtstreeks gekozen. De archieven van het provinciaal bestuur zijn tot en met 1942 overgebracht naar het Rijksarchief in Groningen Rijksinstellingen in de provincie Na 1814 zijn er binnen het territoir van de provincie naast provinciale instellingen ook gedecentraliseerde ministeriële diensten werkzaam. Te denken valt hier aan rijkswaterstaat, de ontvangers der successierechten en de rijksdienst voor het wegverkeer (Veendam). Men moet echter wel bedenken dat een dienst, opgezet als provinciale dienst, later omgezet kan worden in een rijksdienst. Ook het omgekeerde is mogelijk. De archieven van de rijksdiensten werkzaam in de provincie worden in het algemeen overgebracht naar het Rijksarchief in de betreffende provincie Plaatselijk bestuur vóór 1795 Vóór 1795 bestonden er geen plaatselijke besturen, die wat omvang en taak vergelijkbaar zijn met de gemeentebesturen van na De in de Franse tijd ingevoerde scheiding der machten (bestuur en rechtspraak; kerk en staat) had nog niet plaats gevonden, waardoor het plaatselijk bestuur anders geregeld was dan na die tijd. 15

18 Op lokaal niveau was het kerspel of karspel, oorspronkelijk het gebied dat bij een kerk hoorde, de eenheid van kerkelijk en wereldlijk bestuur. De kerk zorgde toen o.a. voor onderwijs, armenzorg en registratie van haar lidmaten, een soort bevolkingsboekhouding. Daarnaast vormde de rechtstoel, bestaande uit een of meer karspelen, de lokale eenheid van de rechterlijke organisatie. De rechter had naast de rechtspraak een taak als een soort hoofd van politie en hield bovendien toezicht op de maten en gewichten. In de Ommelanden had de rechter bovendien een notariële funktie; in de door de stad Groningen bestuurde gebieden werd deze funktie door pastor en kerkvoogden uitgeoefend.voor een bestuur van het wereldlijk karspel bleef er zodoende weinig over om te regelen. We zien in de Ommelanden dan ook sporadisch vormen van plaatselijk bestuur, slechts hier en daar treden volmachten van het karspel op bij de uitvoering van bepaalde vastomlijnde werkzaamheden, zoals b.v. de aanleg en het onderhoud van een weg of brug. Een uitzondering in de Ommelanden vormde Appingedam, waar zich een stedelijk bestuur ontwikkelde, eedgenootschap genaamd. Daarnaast neemt de stad Groningen in het gewest een bijzondere plaats in. Zij werd bestuurd door een college van vier burgemeesters en twaalf raadsheren, samen de zittende raad genoemd. Deze raad bezat rechtsprekende, wetgevende en bestuurlijke bevoegdheden. Zij bestuurde de volgende gebieden: a. het stadsgebied, bestaande uit het grondgebied van de gemeente Groningen voor de eerste annexatie in de 19e eeuw; b. de stadsjurisdicties, zoals: 1. het gericht van Selwerd of Gorecht 2. de rechtstoel van Sappemeer cum annexis 3. de beide Oldambten, het Wold-Oldambt, bestaande uit vier rechtstoelen en het Klei-Oldambt, bestaande uit één rechtstoel c. de heerlijkheid Wedde, Westerwoldingerland, Bellingwolde en Blijham, bestaande uit twee rechtstoelen. Zo zien we dat de stad bijna de helft van het grondoppervlak van de huidige provincie bestuurde, hetgeen zijn neerslag heeft gevonden in vele meters stadsarchief. Naast het bestuur over stadsgebied en stadsjurisdicties vinden we in dit archief ook gedeeltelijk de neerslag van het gewestelijk bestuur, omdat vertegenwoordigers van de stad samen met die van de Ommelanden het gewestelijk bestuur vormden. In de door de stad bestuurde gebieden is het plaatselijk bestuur wat meer tot ontwikkeling gekomen dan in de Ommelanden. Onder 16

19 goedkeuring van burgemeesters en raad van Groningen mochten de karspelen reglementen (willekeuren) opstellen, waarin aangegeven werd hoe en wat men wilde regelen. De neerslag hiervan voornamelijk daterend van na 1700 vinden we in de overgebleven karspelarchieven. In de Ommelanden hadden de karspelen enige politieke macht, omdat hun vertegenwoordigers zitting hadden in het bestuur van de Ommelanden. In het door de stad bestuurde gebied hadden de karspelen geen enkele politieke macht, pas in de Franse tijd zou hierin verandering komen Na de inval der Fransen in ons land, begin 1795, vormden zich in de stad en op het platteland revolutionaire comité's, die het plaatselijk bestuur in handen namen. De overgang naar de nieuwe situatie nam enige maanden in beslag. Zo werden de door de stad bestuurde gebieden pas in november 1795 vrij en onafhankelijk verklaard. Voor de verkiezing van een Nationale Conventie werd de Republiek in districten van inwoners verdeeld, die op hun beurt werden onderverdeeld in grondvergaderingen van 500 inwoners. Gevolgen op bestuurlijk gebied had deze indeling nauwelijks. Alle eventuele plannen verdwenen met de omwenteling van Na deze omwenteling werden er `Plaatselijke Besturen' gevormd, waarbij gebruik werd gemaakt van de oude karspelindeling en de indeling der grondvergaderingen. Hun taak was zeer beperkt en bestond voornamelijk in het uitvoeren van besluiten van hogerhand. Met de vorming van het Koninkrijk Holland in 1806 kwam er weer verandering in deze situatie. De nieuwe grondwet verklaarde de gemeentebesturen bevoegd tot het regelen van hun huishoudelijke belangen. De gemeenten werden in twee klassen verdeeld, nl. boven en beneden inwoners; alleen Groningen viel onder de eerste klas gemeenten. Op 31 mei 1808 werden het nieuwe reglement en de indeling der gemeenten bekend gemaakt. Voor het eerst kwam er een duidelijke taakomschrijving en kregen de besturen de beschikking over eigen geldmiddelen. Er werden 36 gemeenten gevormd, waarvan de meeste archief hebben nagelaten. De inlijving bij het Franse Keizerrijk in 1811 bracht weer veranderingen. Er werden 62 communes gevormd, die weinig bevoegdheden kregen. Een belangrijke bestuurlijke maatregel was de invoering van de burgerlijke stand. 17

20 2.2.3 Na 1813 Na de bevrijding van de Franse overheersing werden de Franse benamingen afgeschaft. Belangrijke verschuivingen in het plaatselijk bestuur deden zich niet voor, daar eerst de nieuwe grondwet afgewacht moest worden. Na de aanneming van de nieuwe grondwet boog men zich over het probleem van de plaatselijke besturen. De vraag was of men de oude toestand van vóór 1795 diende te herstellen. Vooral de rechten van de stad Groningen in de door haar vroeger bestuurde gebieden zorgden voor problemen. Bij KB van 7 mei 1819 werden alle knopen doorgehakt door de afkondiging van het reglement van bestuur voor het platteland der provincie Groningen. In het nieuwe reglement werd bepaald dat de bestaande indeling (van 1811) `gecontinueerd en bevestigd' moest worden. Het bestuur der gemeenten zou bestaan uit een schout en een college van drie tot negen gemeenteraden. Uit de gemeenteraad werden twee assessoren gekozen, welke met de schout het dagelijks bestuur vormden. De reglementen bleken niet helemaal te voldoen, daarom kwam men in 1825 met een nieuw reglement, waarbij de benaming schout plaats maakte voor burgemeester. De indeling van de gemeenten werd in deze periode nog wat gewijzigd, hetgeen resulteerde in de vorming van 57 gemeenten, die zouden blijven bestaan tot In 1848 kwam een nieuwe grondwet tot stand, die de gemeentewet van 1851 tot gevolg had. Deze wet maakte een eind aan het onderscheid tussen stad en platteland. Het plaatselijk element in het bestuur werd versterkt door de verkiezing van raadsleden door de inwoners der gemeente. De belangrijkste wijzigingen na 1851 zijn de invoering van het algemeen kiesrecht, het terugbrengen van de zittingsperiode voor de raad en wethouders van zes naar vier jaar en de afschaffing van de periodieke aftreding. Regelmatige archiefvorming vond plaats vanaf 1820, voor een aantal echter al vanaf 1808 / Gemeentelijke organen College van zetters Dit zijn gemeentelijke commissies, die advies uitbrachten op de belastingkohieren en de ingekomen bezwaarschriften. Zij hebben tot ca bestaan. 18

21 Burgerlijke armbesturen Dit zijn gemeentelijke instellingen, die zich bezig hielden met het onderhoud der armen. Sinds het reglement op het burgerlijk armbestuur vastgesteld door de provincie d.d. 18 mei 1827 in werking trad, was het mogelijk in iedere gemeente een dergelijk bestuur in te stellen. De leden van het bestuur werden benoemd door de gemeenteraad. Met de inwerkingtreding van de Algemene Bijstandswet in 1965 zijn deze besturen opgeheven Samenwerking tussen gemeenten De gemeentewet van 1851 opende de mogelijkheid om bovengemeentelijke taken in samenwerking te verrichten. Hier werd echter weinig gebruik van gemaakt. In 1931 bij een herziening van de gemeentewet werd het aangaan van gemeenschappelijke regelingen makkelijker gemaakt. In 1950 tenslotte werden de mogelijkheden wederom vergroot door de Wet Gemeenschappelijke Regelingen. 2.3 Rechtspraak vóór 1811 In de middeleeuwen geschiedde de rechtspraak in de Ommelanden door de eigenerfden binnen hun rechtsgebied. De grenzen van deze rechtstoelen of jurisdicties vielen over het algemeen samen met de grenzen van één of meer karspels. Aanvankelijk spreken de eigenerfden samen recht onder voorzitterschap van één van hen, de redger (rechter). Het redgerambt werd jaarlijks bij toerbeurt (ommegang) vervuld. Geleidelijk aan gingen de redgers alléén recht spreken, zonder de eigenerfden. Door vererving, huwelijk en koop kwamen de rechten om recht te spreken steeds meer in handen van enkelen. In de 17e en 18e eeuw waren de meeste redgerrechten in handen van de landadel. In sommige rechtstoelen waren alle `ommegangen' in handen van één persoon; zo'n rechtstoel heette dan een `staande 'rechtstoel. De redgers spreken recht in civiele en in criminele zaken. Beroep in civiele zaken was mogelijk bij de Hoofdmannenkamer, na 1749 Hoge Justitiekamer (H.J.K.) genoemd. Vanaf 1749 was bij de H.J.K. ook beroep mogelijk in criminele zaken. In de door de stad bestuurde gebieden Gorecht en Sappemeer, de beide Oldambten en Westerwolde werden de rechters door het stadsbestuur benoemd. Deze ambtmannen of drosten vonnisten namens Burgemeesters en Raad van Groningen zowel in civiele als in criminele zaken. Ook hier was tot 1749 slechts beroep mogelijk in civiele zaken en wel bij Burgemeesters en Raad. Na 1749 was in beiderlei zaken beroep mogelijk bij de Hoge Justitiekamer. 19

22 Deze toestand bleef ongewijzigd tot In dat jaar werden de redgerrechten afgeschaft. Aan het grote aantal rechtstoelen kwam een einde. Het gewest werd verdeeld in een klein aantal jurisdictiën, Hunsingo, Fivelgo, Westerkwartier, de, beide Oldambten, Wedde en Westerwoldingerland, Gorecht en Sappemeer en de stad Groningen. Deze indeling duurde tot de invoering van de franse wetgeving in De archieven van al deze rechtstoelen berusten als `oud-rechterlijke archieven' in het Rijksarchief, behalve die van het rechtsgebied van de stad zelf die in het Gemeentearchief van Groningen berusten. Om de min of meer chaotische toestanden op rechtsgebied in de middeleeuwen te reguleren heeft ook hier de stad Groningen de leiding genomen. Met de verschillende landschappen sloot de stad verdragen waarin onder meer de rechtspraak geregeld was. Samen met de Ommelander rechters spraken Burgemeesters en Raad recht. De gezamenlijke rechtzitting voor de Stad, Hunsingo en Fivelgo heette de Oosterwarf en die voor de Stad en het Westerkwartier de Westerwarf. Later lieten Burgemeesters en Raad zich in de warven vertegenwoordigen door hoofdmannen. De zittingen werden in Groningen gehouden. Om het omslachtige en tijdrovende reizen van de Ommelander redgers naar de stad te verminderen gingen de hoofdmannen steeds meer alleen optreden. Hieruit groeide een zelfstandig college, de Hoofdmannenkamer, dat de warven geheel overschaduwde. De bevoegdheid van de Hoofdmannenkamer breidde zich zelfs uit tot een beroep van vonnissen van Ommelander rechters in civiele zaken. Na de reductie van 1594 werd de Hoofdmannenkamer een provinciale rechtbank hoewel de invloed van de stad erg groot bleef. Voortdurend bleven de stad en de Ommelanden twisten over de rechten en bevoegdheden van de kamer. Bij het reglement reformatoir in 1749 werd de bevoegdheid van de rechtbank, de samenstelling en de wijze van benoeming van de leden opnieuw vastgesteld. De Hoofdmannenkamer, van nu af Hoge Justitiekamer genoemd, was hiermee uitgegroeid tot het provinciale hof van justitie. Hoger beroep in civiele en in criminele zaken was nu mogelijk op vonnissen van alle gerechten in het hele gewest. Ook hier bracht eerst de invoering van de Franse wetgeving in 1811 een wezenlijke verandering. Afzonderlijke rechtbanken in het gewest Stad en Lande waren nog het Provinciaal Jachtgericht tot 1795, het Krijgsgerecht en de Krijgsraad. De archieven van al deze rechtbanken berusten in het Rijksarchief. Voor de academieburgers bestond een aparte rechtbank, het forum academicum. 2.4 Rechterlijke organisatie en indeling na 1811 Op het gebied van de rechterlijke organisatie en indeling vallen de ver- 20

23 anderingen samen met de invoering van het Franse recht bij de inlijving van het Koninkrijk Holland bij Frankrijk (1810/11). De hoogste rechtsmacht komt bij het Keizerlijk Hof in Den Haag te liggen, in de departementen bij de hoven van assisen, welke beschikken over gedelegeerde macht van het Keizerlijk Hof. Daarnaast zijn er in elk arrondissement (gedeelte van een departement) rechtbanken van eerste aanleg, rechtbanken van koophandel, vredegerechten en gemeentelijke politiegerechten werkzaam. Als de Fransen in 1813 vertrokken zijn bepaalt de Soevereine Vorst dat de bestaande rechterlijke organisatie voorlopig gehandhaafd blijft, alleen de naam van het Keizerlijk Hof wordt omgezet in `Hoog Gerechtshof der Verenigde Nederlanden'. Deze toestand duurde voort tot 1838 toen de wet op de rechterlijke organisatie van 1827 eindelijk ingevoerd werd. Krachtens deze wet komen er in de provincie Groningen een provinciaal gerechtshof, drie arrondissementsrechtbanken en zeven kantongerechten. Bij de wetten van 1875 / 76 worden de achttien provinciale Gerechtshoven vervangen door vijf gerechtshoven. De provincie Groningen valt van dan af onder het Gerechtshof Leeuwarden en heeft binnen de provincie twee arrondissementsrechtbanken en zes kantongerechten. De wet van 1933 had tot gevolg dat de arrondissementsrechtbank te Winschoten werd opgeheven en dat het aantal kantongerechten tot drie werd teruggebracht. Naast de genoemde gerechten en rechtbanken zijn in de provincie ook nog werkzaam het Provinciaal Jachtgericht en tot 1831 een krijgsraad. 2.5 Vrijwillige rechtspraak en notariaat Van de keizerlijke notarissen die in de 15e en 16e eeuw in de stad Groningen fungeerden is vrijwel niets bewaard gebleven. In de 17e en 18e eeuw waren er geen notarissen in het gewest Stad en Lande. De notariële functies werden in de onderdelen van dit gewest op verschillende wijze verricht en wel in de Ommelanden door de rechters (redgers of richters), in de stad Groningen door de burgemeesters en raad en in de door de stad bestuurde gebieden namens burgemeesters en raad door de ambtman in het Gorecht en Sappemeer, door de drost of door pastor en kerkvoogden in de Oldambten en Westerwolde. De neerslag van deze werkzaamheden bevindt zich in de oudrechterlijke archieven onder de benaming `verzegelingen'. In de stad en de door haar bestuurde gebieden hield de `zegelaar' een protocol aan van de door hem verleden akten. Dit protocol vormde bij geschillen het onomstotelijk bewijs en niet de door de zegelaar aan partijen verstrekte afschriften. In de Ommelanden daarentegen diende het aan partijen 21

24 uitgereikte als bewijsstuk. De eventueel aangehouden protocollen van de redger in de Ommelanden waren privaat eigendom. Hiervan is weinig bewaard gebleven. In 1750 werd in de Ommelanden de regeling van de stad van kracht. Het gevolg is dan ook dat de reeksen verzegelingen in de Ommelanden in hoofdzaak beginnen in 1750, terwijl de verzegelingen van de stad en onderhorige gebieden vaak al aanvangen in het begin van de 17e eeuw. Deze toestand heeft geduurd tot 8 november 1810 toen bij keizerlijk decreet in de Nederlandse gebieden het notariaat werd ingevoerd. De notaris die tot dan in Noord-Nederland een vrijwel onbekende figuur was geweest doet in de provincie Groningen in 1811 zijn intrede. Voor de vastlegging van allerlei zaken van vermogensrechtelijke aard waarvoor men zich voorheen tot de redgers (Ommelanden), drost of ambtman, pastor en kerkvoogden (Westerwolde en Oldambten) en burgemeesters en raad (Stad) wendde, moet men thans naar de notaris. De notaris legt al zijn handelingen vast in minuut-akten en in repertoria, welke zich over de periode in het Rijksarchief in Groningen bevinden. 2.6 Waterschappen De zorg voor de waterafvoer en de zorg voor de dijken berustte in deze provincie sinds de middeleeuwen bij zijleesten en dijkrechten. In 1755 werden hun rechten en plichten in het Reglement van Prinses Anna, de moeder van stadhouder Willem V, in druk bijeengebracht. Onder invloed van de omstandigheden werd de eigen rechtspleging in strafzaken aan de geprivilegeerde zijlvesten ontnomen en werd het toezicht van provinciewege op alle zijlvesten en dijkrechten vergroot en gestroomlijnd. De grondwetsherziening van 1848 en de daarop voortbouwende Provinciale wet (1851) maakten het Provinciale Staten mogelijk in te grijpen in de organisatie van de zijlvesten en dijkrechten. Reeds in 1852 kwam het Grondreglement voor de waterschappen in de provincie Groningen tot stand. Tussen 1855 en 1876 zijn de zijlvesten en dijkrechten opgelost in nieuw opgerichte boezem- en kustwaterschappen. Naast de zijlvesten en boezemwaterschappen zijn in de 17e, 18e, 19e en 20e eeuw honderden waterschapsorganisaties opgericht met een beperkte taak (bemalings-, kanaal-, brug- en wegwaterschappen), die tot het tijdstip van oprichting en reglementering door Provinciale Staten een privaatrechtelijk karakter hadden. Een zeer groot deel van deze categorie is opgegaan in andere waterschappen, die de rechten en plichten hebben overgenomen. In verschillende gevallen zijn de archiefjes van de opgeheven waterschappen verloren gegaan bij gebrek aan 22

25 een verplichting tot overdracht; wegwaterschappen zijn dikwijls opgeheven zodra de taak aanleg of verharding van een bepaalde weg volbracht was. De kustwaterschappen ten noorden van het Eemskanaal zijn na de oprichting van het dijkwaterschap Ommelanderzeedijk (1967/68) op één na verenigd met het waterschap Hunsingo; hun archieven zijn oveygebracht naar Onderdendam. De waterschappen rond de Dollard zijn geïncorporeerd in de waterschappen Fiemel en Reiderzijlvest; beider administratie is gevestigd te Wedde. De archieven van de zijleesten en dijkrechten zijn, voorzover ze berustten bij de boezemwaterschappen, voor het overgrote deel in 1898 / 99 in bruikleen gegeven aan het Rijksarchief in de provincie Groningen, waar ze door J.A. Feith zijn geïnventariseerd; ze zijn daar aangevuld met stukken uit andere fondsen en archieven. De boezemwaterschappen Westerkwartier, Oldambt, Fivelingo, Duurswold en Reiderzijlvest (in 1968 opgericht als opvolger van de waterschappen Westerwolde, Pekel A en Reiderland) hebben zich pas in de loop van de 20e eeuw gevestigd in waterschapshuizen, waar de administratie wordt gevoerd en het archief centraal wordt bewaard. Het boezemwaterschap Hunsingo neemt een bijzondere plaats in, daar het sinds z'n oprichting in 1855/56 is gevestigd in het zijlvesterhuis van het Winsumer- en Schaphalsterzijlvest te Onderdendam; de archieven van de overgenomen zijleesten en dijkrechten worden er eveneens bewaard. De administratie van Ommelanderzeedijk en het bemalingswaterschap Electra (1913) wordt mede te Onderdendam gevoerd. 2.7 Geestelijke instellingen Rooms-katholiek De Ommelanden en een deel van het huidige Oost-Friesland werden in de 9e eeuw als zendingsgebied toegewezen aan Liudger. Toen deze later, in 804, gewijd werd tot (eerste) bisschop van Munster, werd zijn oude arbeidsterrein bij zijn bisdom gevoegd. Niet het hele gebied van de tegenwoordige provincie Groningen behoorde tot het bisdom Munster. Het zuidoostelijke gedeelte van de provincie, ten zuiden van de Dollard, de Tjamme, de Zijpe en het veen ten westen daarvan, lag in het bisdom Osnabruck. Deze streek was vanuit Duitsland gekerstend. De stad Groningen viel onder het bisdom Utrecht. De stad, oorspronkelijk in Drenthe gelegen, was, evenals het graafschap Drenthe, door de keizer aan de bisschop van Utrecht geschonken. De drie genoemde bisdommen, Utrecht, Munster en Osnabruck, ressorteerden met het bisdom Luik onder het aartsbisdom Keulen, tot Toen werd bij de nieuwe kerkelijke indeling het bisdom Groningen ge- 23

26 vormd, dat de gewesten Groningen en Drenthe omvatte. Dit bisdom ressorteerde onder het eveneens nieuw gevormde aartsbisdom Utrecht. Deze kerkelijke indeling heeft niet lang bestaan. Het onafhankelijk worden van de Verenigde Nederlanden deed de katholieke hiërarchie in deze streken verdwijnen. De Republiek werd door Rome tot zendingsgebied verklaard, aan het hoofd waarvan de paus een apostolisch vicaris stelde. De middelaars tussen laatstgenoemde en de katholieke gemeenten, de staties, waren de aartspriesters. Groningen was een van de zeventien, later acht aartspriesterschappen. In het reductie-tractaat van 1594, waarbij Groningen naar de staatse zijde overging, werd bepaald, dat ook in Stad en Lande de hervormde godsdienst de enige was die uitgeoefend mocht worden. Andere gezindten, waaronder de katholieke, werden hierdoor gedwongen hun godsdienstige bijeenkomsten in het geheim te houden. De kerkgoederen gingen over in hervormde handen. De kloosters kregen een andere bestemming, de klooster- en geestelijke goederen kwamen onder beheer van de Staten van Stad en Lande en werden gebruikt voor vrome doeleinden. De revolutie van 1795 noch de vorming van het Koninkrijk der Nederlanden in 1814/1815 bracht verandering in de organisatie van de katholieke kerk in Nederland. Pas de grondwet van 1848 maakte de weg vrij voor het herstel van de katholieke hiërarchie. Het Nederlandse gebied werd het aartsbisdom Utrecht, waaronder het bisdom Utrecht ressorteerde, bestaande uit de noordelijke provincies en Utrecht. In 1953 werd Groningen een apart bisdom. Hervormd Na de reductie van Groningen stelden Burgemeesters en Raad een kerkorde (1594) op voor de stad en haar jurisdicties Gorecht, Oldambt, Westerwolde en de Staten van Stad en Lande een (1595) voor de Ommelanden. Het voornaamste verschil tussen beide lag hierin dat het collatierecht in het stadsgebied werd afgeschaft en in de Ommelanden gehandhaafd bleef. In het gewest werden een provinciale synode en classes ingesteld; de katholieke parochies werden hervormd. De kerkelijke gemeenten (karspels) in de stad en de stadsjurisdicties stonden onder het toezicht van het stadsbestuur. De benoemingen van predikanten, die geschiedden door de gemeenten (stemgerechtigden), hadden haar goedkeuring nodig. De kerkvoogden aan wie het bestuur van de kerkegoederen was opgedragen, moesten aan haar verantwoording afleggen. In de Ommelanden waren de kerken afhankelijk van de collatoren, die de keuze van de predikant bepaalden en de administratie van het kerkegoed in handen hadden. De revolutie van 1795 voerde de scheiding tussen kerk en staat in 24

27 en schafte het collatierecht af. In de praktijk veranderde er echter niet veel. Wel in 1816, toen koning Willem I een nieuwe kerkorde instelde, waarin de staatsbemoeiing met de hervormde kerk vastgelegd werd. Aan het hoofd van de kerk kwam de Algemene synode te staan. De provinciale synoden veranderden in provinciale kerkbesturen. Tussen de classis en de gemeenten kwamen de ringen als nieuwe bestuurslaag. Het collatierecht werd in beperkte mate hersteld en werd gehandhaafd tot De staatsbemoeiing kwam o.a. tot uiting in de uiteindelijke benoeming van predikanten door de koning en in de vertegenwoordiging van de Gedeputeerde Staten in de provinciale colleges van toezicht, waaraan de kerkvoogdijen rekening en verantwoording moesten afleggen. De nieuwe kerkorde leidde ook tot een andere verkiezing van de kerkeraadsleden door de kerkeraad of door collatoren en van de kerkvoogden door het college van notabelen ingevoerd in 1825 resp De grondwet van 1848 maakte de weg vrij voor de scheiding tussen kerk en staat (1870). Een nieuw algemeen reglement voor de hervormde kerk deed de bevoegdheden van de koning overgaan op de algemene synode en het algemene college van toezicht. Het algemene reglement van 1951 herstelde de oorspronkelijke presbyteraalsynodale ordening van de hervormde kerk. Andere Naast de hervormde godsdienst waren in de Republiek de katholieke, lutherse en doopsgezinde blijven bestaan, ondanks het verbod van hun uitoefening. Bij de `dissidente' protestantse gemeenten voegde zich in het begin van de 17e eeuw de remonstrantse kerk als gevolg van de twist tussen remonstranten en contra-remonstranten. In Stad en Lande bevonden de niet-hervormde gemeenten waaronder ook de joodse, zich voornamelijk in de stad en de veenkoloniën, waar de grote werkgelegenheid vele immigranten aantrok. De revolutie van 1795 stelde alle kerken aan elkaar gelijk en de grondwet van 1815 erkende bestaande kerken. In de 19e eeuw hebben er meer afscheidingen van de hervormde kerk plaats gevonden tot 1848 niet erkend waarvan de belangrijkste die van Hendrik de Cock (1834) en van Abraham Kuyper (1886) zijn. Samen vormden ze in 1892 de gereformeerde kerken in Nederland. 2.8 Overige privaatrechtelijke instellingen, families en personen Onder dit hoofd vallen ten eerste o.a. de archiefbescheiden van verenigingen van culturele aard, van de maatschappijen van landbouw en die van nijverheid, van studentenverenigingen, van verzekeringsmaatschap- 25

28 pijen en van de fabrieken en bedrijven in de provincie Groningen en ten tweede de familie-archieven, de huisarchieven en de archieven van personen. 2.9 Archiefbescheiden buiten Groningen Bij archiefonderzoek dient men zich te realiseren dat niet alleen binnen maar ook buiten de provincie Groningen archieven worden bewaard, die vele gegevens over Groningen bevatten. Uit de landsheerlijke tijd zijn onder meer van belang de archieven van de bisschoppen van Utrecht en de Utrechtse kapittels in het Rijksarchief in Utrecht en stukken van de bisschoppen van Munster en het Munsterse Domkapittel in het Staatsarchief te Munster. Voor de 16e eeuw kan men bv, terecht in het Rijksarchief in Gelderland en de Algemene Rijksarchieven te 's-gravenhage en Brussel. Ook voor de volgende eeuwen kan een bezoek aan het Algemeen Rijksarchief te 's-gravenhage belangrijke gegevens opleveren. De geregelde contacten over allerlei zaken tussen besturen, instellingen en personen uit Groningen en de omringende gewesten, waaronder Oostfriesland, hebben hun neerslag gevonden in de archieven, die bewaard worden in de provincies Friesland, Drenthe en het Staatsarchief in Aurich. Ook in een aantal particuliere archieven buiten Groningen zijn talrijke stukken te vinden betreffende onze provincie, omdat leden van (later) uitheemse families in Groningen hebben gewoond en soms ook overheidsfuncties hebben vervuld. Enkele voorbeelden zijn de familiearchieven Cremers en Heerkens in het Rijksarchief in Overijssel en Grammaye in het Gemeentearchief te Roermond. Voor de periode denke men niet alleen aan de centrale overheidsarchieven in het Algemeen Rijksarchief te 's-gravenhage, maar ook aan de Archives Nationales te Parijs. Na 1813 zal men veelal ook de archieven van de centrale overheid in 's-gravenhage moeten raadplegen. Voor de nieuwe tijd zijn bv. van belang het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, beide te Amsterdam, en de Landbouwhogeschool te Wageningen. 3 GEBRUIK VAN HET OVERZICHT 3.1 Rangschikking van de gegevens De gegevens betreffende de bewaarplaats zijn aan het begin van elk hoofdstuk geplaatst. Daarna volgen de gegevens betreffende de aldaar 26

29 bewaarde archieven volgens het onderstaande schema, dat voor alle provinciale archievenoverzichten gelijk is. De uitwerking van dit model voor het Rijksarchief en het Gemeentearchief van Groningen is te vinden in de inhoudsopgave op blz. 5, 6 en 7. A. Voor de rijksarchiefbewaarplaatsen: 1 Archieven van de overheid 1.1 Gewestelijke besturen en provinciale instellingen en ambtenaren - vóór vanaf Rechterlijke instellingen - vóór vanaf Notarissen 1.4 Registers van de burgerlijke stand en retroacta van de burgerlijke stand 1.5 a. Weeskamers b. Registers van eigendomsovergang 1.6 In de provincie werkzame rijksorganen (Ingedeeld naar onderwerp van bestuursbemoeienis, wat niet altijd samenvalt met de taakafbakening van een gelijknamig ministerie.) - justitie - binnenlandse zaken - financiën - verkeer en waterstaat - volkshuisvesting en ruimtelijke ordening - defensie - economische zaken - landbouw en visserij - sociale en gezondheidszorg - onderwijs, wetenschap en cultuur 1.7 Kerspelen en marken 1.8 Gemeenten 1.9 Water- en veenschappen 1.10 Organen van intergemeentelijke samenwerking 1.11 Overige overheidsorganen 2 Niet-overheidsarchieven 2.1 Instellingen van economische aard 2.2 Instellingen van sociale zorg 2.3 Vak- en standsorganisaties en -fondsen 27

30 2.4 Instellingen op het gebied van de volksgezondheid 2.5 Instellingen op het gebied van onderwijs, wetenschap en cultuur 2.6 Instellingen op het gebied van sport, recreatie en evenementen 2.7 Instellingen op politieke en ideële grondslag 2.8 Geloofsgemeenschappen en andere instellingen van godsdienstig leven 2.9 Huizen en heerlijkheden 2.10 Families 2.11 Personen 3 Verzamelingen 3.1 Handschriften 3.2 Bibliotheek 3.3 Kranten 3.4 Prenten en kaarten 3.5 Zegels en lakafdrukken van zegelstempels 3.6 Geluidsbanden en grammofoonplaten 3.7 Overige verzamelingen B. Voor de gemeentelijke archiefbewaarplaatsen: 1 Archieven van de overheid 1.1 Algemeen plaatselijk bestuur (hierbij inbegrepen raadscommissies) 1.2 Plaatselijke instellingen met een specifieke taak (Ingedeeld naar onderwerp van bestuursbemoeienis, wat niet altijd samenvalt met de taakafbakening van een gelijknamige afdeling.) - rechtspraak vóór bevolking - financiën - openbare werken - openbare orde en veiligheid, defensie - economische zaken - sociale zorg - gezondheidszorg - onderwijs, wetenschap en cultuur - sport, recreatie en evenementen 1.3 Organen van intergemeentelijke samenwerking 1.4 Organen van stadsheerlijkheden, geannexeerde ambachten en gemeenten 1.5 Organen van marken, water- en veenschappen 1.6 Instellingen van voormalige gewesten 1.7 Organen van de centrale overheid 1.8 Organen van andere openbare lichamen 28

31 2 Niet-overheidsarchieven 2.1 Instellingen van economische aard 2.2 Instellingen van sociale zorg 2.3 Vak- en standsorganisaties en -fondsen 2.4 Instellingen op het gebied van de volksgezondheid 2.5 Instellingen op het gebied van onderwijs, wetenschap en cultuur 2.6 Instellingen op het gebied van sport, recreatie en evenementen 2.7 Instellingen op politieke en ideële grondslag 2.8 Geloofsgemeenschappen en andere instellingen van godsdienstig leven 2.9 Huizen en heerlijkheden (voor zover niet onder 1.4) 2.10 Families 2.11 Personen 3 Verzamelingen 3.1 Handschriften 3.2 Bibliotheek 3.3 Kranten 3.4 Prenten en kaarten 3.5 Zegels en lakafdrukken van zegelstempels 3.6 Geluidsbanden en grammofoonplaten 3.7 Overige verzamelingen 3.2 Toelichting op de gegevens per bewaarplaats 1. Openingstijden. Men doet er verstandig aan, alle instellingen eerst telefonisch (of schriftelijk) te benaderen. Met de verzorging van de oudere archieven is veelal slechts één persoon belast. 2. Faciliteiten. Men kan overal foto- of xerokopieën laten vervaardigen tegen de daarvoor vastgestelde tarieven. Dit is dus niet bij elke bewaarplaats opnieuw vermeld. 3.3 Toelichting op de gegevens per archief 1. Naam. Zoveel mogelijk is gekozen voor de aanduiding en de spelling, die door de instelling zelf werd of wordt gevolgd. 2. Jaartallen. De jaartallen, die niet tussen haakjes zijn geplaatst, geven de periode aan waarover het archief aanwezig is. Wanneer een jaartal tussen haakjes is geplaatst betekent dit dat of een enkel ouder, of een enkel jonger stuk aanwezig is, of dat het oudste stuk als jonger afschrift aanwezig is. De doop-, trouw- en begraafboeken die oorspronkelijk deel uitmaakten van de kerkelijke archieven en nu als retroacta bij de burgerlijke stand in het Rijksarchief berusten, zijn mede bepalend geweest voor de periode waarover de archieven van de hervormde kerkeraden lopen. 29

32 3. Omvang. De omvang van een archief is aangegeven in strekkende meters, eventueel in andere eenheden. 4. Het teken *geeft aan, dat de openbaarheid van het archief beperkt is (zie 1.3). Voor de inhoud van de beperkingen moet men bij de archiefbeheerder informeren. Voor de overheidsarchieven in de archiefbewaarplaatsen der gemeenten en waterschappen geldt in het algemeen dat stukken jonger dan vijftig jaar niet openbaar zijn. 5. De archieven van de ambtenaren van de burgerlijke stand zijn als onderdeel van de archieven der gemeentebesturen beschouwd en daarom niet apart vermeld, mede omdat zij in alle gemeenten aanwezig zijn. Slechts indien het feitelijke beheer van deze stukken gescheiden is van het overige archief zijn zij afzonderlijk opgenomen. 6 Alleen van in druk of offset uitgegeven inventarissen zijn auteur en titel opgenomen. Onder Inventaris is de moderne, wetenschappelijk verantwoorde inventaris te verstaan. Een eenvoudiger opsomming van aanwezige archiefbescheiden is aangeduid als magazijnlijst. 7. Een regest is een beknopte inhoudsopgave van een oorkonde of brief. De gebruikelijke klappers op de bevolkingsadministratie en op de kadastrale boekhouding zijn niet vermeld. 8. Vooral middeleeuwse stukken zijn in extenso in druk uitgegeven. Indien dat het geval is, is dat onder Bronnenuitgave vermeld. 9. Met Rijksarchief zonder meer is overal bedoeld het Rijksarchief in de provincie Groningen te Groningen. 3.4 Lijst van afkortingen * openbaarheid beperkt. c.a. cum annexis BS burgerlijke stand DTB doop-, trouw- en begraafboeken IRA Inventarissen van 's rijks en andere archieven, van rijkswege uitgegeven, voor zoover zij niet afzonderlijk zijn afgedrukt, 4 dln ('s-gravenhage ). ms. manuscript p. pagina suppl. supplement VROA Verslagen omtrent 's rijks oude archieven 1-65, tweede serie 1-40 ('s-gravenhage ). Werken OVR Werken der Vereeniging tot uitgave (uitgaaf) der bronnen van het oude vaderlandsche (oud-vaderlandsche) recht (Utrecht ). 30

33 RIJKSARCHIEF IN DE PROVINCIE GRONINGEN Adres St. Jansstraat 2, 9712 JN Groningen. Telefoon Openingstijden studiezaal I (genealogie): dinsdag t/m vrijdag uur, zaterdag uur; studiezaal III (kranten en kaarten): dinsdag t/m vrijdag uur; studiezaal II (overig onderzoek): dinsdag t/m vrijdag en uur. Gezien de verschillen in de openingstijden per studiezaal kan men zich het beste van te voren telefonisch in verbinding stellen met het Rij ksarchief. Faciliteiten ruimte voor groepswerk. Gids Th. P. E. de Klerck, Overzicht van de voornaamste bronnen voor genealogisch en heraldisch onderzoek in het Rijksarchief te Groningen, Amsterdam ARCHIEVEN VAN DE OVERHEID 1.1 Gewestelijke besturen en provinciale instellingen en ambtenaren Vóór 1795 Staten van Stad en Lande, (1555) m m. N.B. Hierbij bevindt zich ook het archief van de Rekenkamer. De stukken van vóór 1594 zijn in rentebrieven ten laste van deeseculariseerde g kloosters. Inventaris: W. J. Formsma, Inventaris van de archieven der Staten van Stad en Lande ( ) ('s-gravenha g 1958). ) Literatuur: H. L. Wichers, Verklaring g van het tractaat van de reductie der stadt Groningen g aan de Unie van UtrechtGronin ( en g ); J. E. Heeres, ^De wijzigingen in de re g eerin gsvorm van 31