De naam Borkes, de oudste geschiedenis

Transcriptie

1 De naam Borkes, de oudste geschiedenis Het stamhuis van de Borkes-familie ligt aan Den Dam in Groot-Breedenbroek. De oorspronkelijke boerderij was onderdeel van het goed Engelinckveld (OTGB ). De oudst bekende bezitter was ridder Luke van Hoenepell en Empell. Hij geeft het goed als huwelijksgeschenk mee in 1386 aan zijn zuster Catharina bij haar huwelijk met ridder Evert van Ulfft. Ridder Luke woonde op kasteel Werth (Dld). De historie van Werth (bij Anholt): 1318: De eerste vermelding van de burcht van Werth, op de plaats van de huidige RK-kerk. Werth en Wertherbruch zijn een leen van de bisschoppen van Munster. Werth ontleent zijn belang aan de doorgang door de Oude IJssel en als grenspost tussen het Munsterse en Kleefse land. 1422: De Nederlander Johan van Culemborg wordt Heer van Werth. Hij verleent Werth stadsrechten in Werth blijft 217 jaar in Nederlandse handen tot het overlijden van graaf Floris II van Pallandt-Culemborg, in Luke van Hoenpell en Empell, knaap, geeft aan Evert van Ulfft, ridder, zijn zuster Catharina tot echtgenote met een medegift van een som geldes, het goed Engelinckvelde onder Bredenbroick en de halve hofstede Ther Hellen by Myllingen. Het geslacht Ulfft staat bekend als krijgs- en roofzuchtig. Hun vele veldtochten kosten veel geld. Om hun schulden te voldoen moesten ze vaak bezittingen en rechten afstaan Wilhelm heer ten Berge, ten Bilant en toot Hedell vergunt Frederic van Ulfft en Johanna van Baack, diens echtgenote den Hof van Wyken, Engerinckfelt en hun aandeel in Bredenbroic of het houtgewas daarop te verkopen en de opbrengst in mindering van hun schulden te doen strekken, waarbij hij voor zich en zijn erven voor keur bedingt. In een acte uit 1453 wordt het Engerinckveld door de heer van Ulfft overgedragen aan de Graaf van Bergh (De Ganzeveer, 2008). Op het Engerinckveld bevinden zich dan twee boerderijen: Groot Engerinckveld en Klein Engerinckveld. Groot Engerinckveld wordt gepacht door de familie Ruyssen of Russen. De acte geeft voor Klein Engerinckveld als pachter Gerrit van Borclo. De naam Van Borclo wordt later verbasterd tot Borkes. Borclo is een oude naam voor de plaats Borculo. Dit zou kunnen betekenen dat Gerrit afkomstig was uit Borculo. Latere akten geven bewoners van Klein- Engelinckveld de naam Borkens of Van Borken. Op grond hiervan wordt de afkomst van de familie ook wel gerelateerd aan de Duitse plaats Borken, vlak over de grens in Duitsland. De boerderijen Groot- en Klein-Engerlinckveld worden al gauw naar de pachters genoemd: Ryssenof Roussenstede en Borkesstede. Borkesstede, tegenwoordig bewoond door de familie Lubbers, ligt aan Den Dam in Breedenbroek. Verdere verwijzingen naar de familie in oude acten uit het archief van Bergh (OTGB 98): Van 1522 tot 1543 woont Wilhem van Borcken op Engerlinckvelt 1522/1523: Wylh. Van Borcken up Engerlickvelt xii guld. Van twe kempkens int grote vi mold ind hefft die darde eykell hier aff.

2 : Itm id kleyn Engerinck velt pechter Wilhe. Van Borcken, it in kleyn Engerlinck velt hort den Veltkamp. Itm daer Berent Luymincx wont heyt Groet Engerlinckvelt. Van 1543 tot 1590 pacht Gerrit van Borcken Klein Engerlinckvelt 1543/1544: Willem nu Garit van Borcken op Hengelincfelt. 1548/1549: Gerrit van Borcken van twien kempkes op Engelinckfelt. 1590: Item hefft Gerrith van Borcken huis und hofsted mit ein kollhoff und ein seykamp voor de huese gele genombt de Groten kamp met twe hoy pantyes om her gelegen noch een fry kampke die Legerhorst genombt noch ein kempke die Hellenkamp genomb noch ein fry kempke de Feltkampke genombt...segt Gerrith van Borcken.. hie met acht molder rogge und ein schepel tho seggen van het... gegeven 22 dall ii vareken ii par honder hy des Con Tyden xxiiiii vix dal gev the baete erbeuth sich nu zu geben 25 vix dal Adolf van Borcken van 1612 tot : Adolf van Borcken heft gepacht het guitt daer hy up whoendt mit een rauwenslagh die Brandthorst genandt voor twyenderttig dllr 32 dllr. 1613: Adolff van Borcken (AHB inv. nr blaffert Gendringen 1613) 1616: Adolf van Borcken gift vant guith daer hy up whoendt mit ein rauwenslagh die Brandthorst genandt twie und dertigh daler und zwei vereken xxx ii, ii vaereken. 1617/1618: Die eickelen up Borckens gueth Henrick Duetshoff beholden und gemeyndt voer 4 dllr Wolter van Borcken van 1620 tot 1627 Wolter wordt al genoemd in 1615, terwijl dan (vader?) Adolf van Borcken nog pachter is. ix sept 1615 Johan Ruissen koopt hout: "synen borgen Wolter van Borcken und Arndt Luimans" 1620: Wolter van Borcken gifft vant guet daer hy up whondt mit eenen rouwenslach dei Brandthorst genandt twee und dertigh daler ende twee vereken xxxii dllr, ii vereken. 1620/1621: Seker geholtz staende in Borckens slagh te weten eisen holt nodige gehouwen : openbare verkoop hout "Wolter van Borcken vier daler" 1625/1626: verkoop hout (eiken) "Wofter Borcken drie daler" Vanaf 1627 is Wessel Borkens pachter. "Wessel van Borcken gifft vant guet daer hy op woendt met eenen raeuwenslagh die Brandthorst genandt negen unde dertig dld und twee vereken xxxix dllr, ii vereken (AHB inv. nr ibidem) 1627 "Borckens stede met ein rauwenslagh die Brandthorst genandt groet van weyd und bouwlandt sestien mergen daertoe derdenhalven mergen inslagh meestendeel van boes

3 Wessel Borckens gepacht voor ein hondert dllr I dllr" (AHB, inv. nr. 3963, rekeningen Etten Breedenbroek) Wessel Borkens is waarschijnlijk rond getrouwd met Derricksken Seevalckinck uit Zelhem (zijn kleinzoon Gerrit Borkens, evenals ondermeer Gerrit Bongert met huisvrouw Berentje Borkens en Gerrits broer Derck Borger en diens vrouw maken op een acte op betreffende de nalatenschap van hun (oud-)oom Henrick Sevalckinck en diens aandeel in het erf Sevalckinck in Zelhem - RALZ inv. nr. 641). Hij hertrouwt in Doetinchem op : "Wessel Borkens, weduwnaar van saliger Derricksken Seevalkinck in het Breedenbroek onder Gendringen met Geertien Bongerts, weduwe van saliger Berent Bongerts in Gaanderen." In Historie van de Roesse en zijn bewoners van A.J.D. Nijman (1985, internet) wordt de volgende verwijzing gegeven: 1576: In de Rekening-particulier van Hermen van Wütshausen namens Floris I van Culemborg, betreffende de jachten van een vierde van het Breedenbroek wordt in 1576/77 genoemd: Werner Ruessen, na Johan Luemens, Engelbert then Veldhorst en Davit van Borckens. In het boek De Heurne onder Dinxperlo deel 2, wordt als oudst bekende eigenaar van boerderij Gelkink de heer van Werth (D) en het jaartal 1338 gegeven. Rond 1495 zou het in bezit zijn geweest van Aelbert van Borcken. Vanaf 1565 wordt de boerderij bewoond door Gert Gillickinck. Het Huis Bergh heeft via Ulft grote delen van Groot Breedenbroek en een deel van het Anholtse Broek verworven. Ze hadden al een gerecht geïnstalleerd in Gendringen. De Breedenbroekse bezittingen werden hieronder geplaatst. Sindsdien hoort Breedenbroek bij Gendringen, later de Gemeente Gendringen en hoorden de katholieke inwoners van Breedenbroek bij Ulft. Oorlogsschade 1672 In 1672 wordt er een lijst opgesteld van de schade die inwoners hebben geleden door invallen door troepen van o.a. Munster tijdens de contrareformatie De Nederlanden waren in oorlog met Engeland. Hierop zagen de Fransen een kans en werden de Nederlanden vanuit het oosten met hulp van Munster aangevallen. De verwoestingen waren dermate omvangrijk dat de overheden besloten om bij wijze van grote uitzondering oer te gaan tot compensatie van getroffen burgers. J.H.G. te Boekhorst heeft van de lijst uit het Huisarchief Zwanenburg onder Megchelen een transcriptie gemaakt. De lijst voor Breedenbroek geeft twee boerderijen met een Borkes als bewoner: Wessel Borkes schade door munsterse en door staeten soldaten van Emerik en Groll Derck Borckens door munsterse Verspreiding naamdragers over Nederland en buitenland

4 Het Meertens Instituut geeft analyses over de laatste grote volkstelling uit Er zijn dan 59 naamdragers met de naam Borkes in Nederland. Hiervan woonden er 13 in Overijssel, 43 in Gelderland, 2 in Zuid-Holland en 1 in Limburg. De naam Borkus komt 93 keer voor: 1x in Overijssel, 54x in Gelderland, 1x in Utrecht, 12x in Noord- Holland (waarvan 11 in Amsterdam), 21 in Zuid-Holland (waarvan 12 in Rotterdam), 1x in Noord- Brabant en 3x in Limburg. De naam Borkens komt 27 keer voor: 20x in Overijssel, 2x in Gelderland en 5x in Noord-Holland (Amsterdam). In de burgelijke stand van 2007 is aangetroffen: Borkes: 104 naamdragers. Hiervan 18 in de Oude IJselstreek, 6 in Haaksbergen en 5 in Enschede. Borkus: 141 naamdragers. Hievan 22 in Montferland en 22 in Doetinchem. Borkens: 17 naamdragers. Hiervan 10 in Enschede. Variaties op bovenstaande namen die in documenten kunnen worden aangetroffen zijn: Borckes, Borcus, Borchorst, Borckus, Borckers, Borchus, Borges, Borgert, Boerkes, Borgnes, Borgkes, Borgers, Böhrkes, Burgers, Börcks, Borcks, Börkes. De namen Borckes en Borckens komen veel voor in oudere documenten uit de streek rond Breedenbroek. In sommige documenten komen meerdere synoniemen voor. Tot ca werden de namen Borkes, Borkus en Borkens willekeurig door elkaar gebruikt. Het Register Civique van Gendringen, een lijst van alle 888 volwassen mannelijke inwoners van de Gemeente Gendringen (zonder Netterden) op 6 september 1811 geeft de volgende namen: - Jan Borkus karreman Varsselder - Hendrik Borkus houddrost Bredenbroek - Jan Borkus akkerman Bredenbroek - Arend Borkus akkerman Bredenbroek - Garrit Borkus boerenwerk Bredenbroek - Jan Borkus daghuurder Bredenbroek - Derk Borkus ondervorster Bredenbroek - Gradus Borkus daghuurder Bredenbroek - Amandus Borkus boerenwerk Bredenbroek Deze lijst suggereert dat de familie Borkus/Borkes zich voornamelijk met landbouwaciviteiten heeft bezig gehouden. Ook in het buitenland wonen families met de naam Borkes of een variant hierop. Nog steeds zijn in het telefoonboek van Anholt een rij Borckessen te vinden. Mogelijk afstammelingen van een Breedenbroekse Borkes die in Anholt zijn blijven plakken. Rond 1800 woonde er een Peter Borkes in Anholt.

5 In Duitsland zijn een aantal adelijke families die Von Borcke heten, maar enige relatie met de Breedenbroekse Borckes is niet gevonden. Niet onmogelijk is het dat een familielid of een bastaardzoon van deze familie op het Engerinckveld is komen wonen. Een bastaardzoon van de Graaf van Bergh met als achternaam Van den Bergh kwam bijv. in Gendringen wonen. In de achtiende eeuw had de familie von Borcke ook Schloss Hueth bij Rees in bezit. Behalve in Duitsland zijn er Borkes families in Engeland en in de VS. De Engelse Borkessen wonen in het Zuid-Oosten bijv. Thomas Borkes (1583) in Stow in Lindsey, Ann Borkes (1644) in Norwich en Elisabeth Borkes (1751) in Hertford. De woonplaats in het oostelijke deel zou een indicatie kunnen zijn voor emigratie vanuit Nederland (er zijn daar hele gebieden ingepolderd door Nederlanders), maar een directe band is nog niet gevonden. Bovendien is niet zeker dat de oorsprong van de naam dezelfde is. De volkstelling van 1880 in de USA geeft o.a. John Borkes (1849) afkomstig uit Nederland en Theo Borkes (1819) met echtgenote Johanna Tenhagen uit Prussia. Mogelijk ook vlak over de grens gedoopt. Er zijn er meer te vinden. Ze zullen waarschijnlijk een verre familieband met Breedenbroek hebben. Er zijn echter sterke aanwijzingen dat de John Borkes uit de USA geboren is als Johan Borkes op de Marmelhorst. Het boek 1000 jaar Gendringen Het boek 1000 jaar Gendringen van A.G. van Dalen geeft verschillende verwijzingen naar de Borkesfamilie: In 1570 worden voorbereidingen getroffen door Alva om de tiende penning te gaan invoeren. Er worden lijsten gemaakt met de pachtwaarde van bedrijven. 10% hierover was de tiende penning. Het Huis Bergh bezat 10 bouwingen of volle boerenbedrijven met tenminste 10 morgen of 8.6 ha bouw- en weiland. Hieronder in Breedenbroek Werner Ruys, Aleff Lumans, Engelbert Velthorst, Gerrit Borkus en Henrick Meckinck. Beschreven wordt dat in 1663 tot de volwassen bevolking van kerkdorp Gendringen een Wessel Borckens hoort. Een Wessel Borkes op de Borkusstede in het Breedenbroek betaalde in 1670 een bedrag van 105 daalder voor de pacht van 18½ morgen (15 ½ ha) grond. In 1697 werd het Borkesgoed aangeslagen voor 27 gulden 1 stuiver en 8 duiten. Hendrik Lubbers moest in 1857 voor de Borkusstede een pacht van 531 gulden opbrengen voor een goed van ruim 30 hectare. Voor onderhoud aan kasteel Ulft ontving Lucas Borkus in 1703 voor metselwerk 29 daalder en 6 stuiver. De ijzergieterij in Ulft kreeg van Huis Bergh in 1761 recht om o.a. in het Borkusbroeck oer te delven. Alleen mocht niet gegraven worden op de percelen waar houtgewas op stond. In 1795 was Derk Borkus uit Etten lid van een groep afgevaardigen van de RK kerk die bij het het bestuur van het Department van Gelderland een verzoek neerlegden om de dorpskerk, die in gebruik was genomen door de Gereformeerde Kerk, weer toegewezen te krijgen.

6 Religie De meerderheid van de Borkessen is in de reformatie begin 17 e eeuw trouw katholiek gebleven. Per januari 1587 was de Gereformeerde Kerk de staatskerk in Gelderland en diende men zich tot de dominee te wenden voor een bewijs van inschrijving in de kerkboeken wanneer men wilde trouwen of zich voor een ander doel moest legitimeren. De kerkelijke boeken vormden de officiële burgelijke stand. Er is een tak via Zelhem naar Steenderen getrokken die gereformeerd lijkt te zijn. De Borkessen zijn ook voornamelijk getrouwd met mensen uit katholieke families. Een enkele naam komt voor in een doopboek uit de Gereformeerde Kerk van Dinxperlo. Waarschijnlijk omdat het niet anders kon. Een katholiek kon wel katholiek trouwen, maar moest daarvoor eerst in de Gereformeerde kerk getrouwd zijn. Van een katholiek stel kunnen dus meerdere trouwinschrijvingen bestaan. Opgemerkt moet worden dat in de katholieke kerkboeken van Suderwick een in de Borkes familie veel gebruikte naam als Theodorus wordt gevonden, terwijl in Dinxperlo dezelfde persoon Derk of Dorus heet. Bij leden van de familie Bolwerk en Venderbosch zien we in Nederlandse lijsten een naam als Derk voor mannen waar die in Suderwickse doop- of trouwboeken genoteerd staan als Didericus. In Voorst woonde Wessel Borkes die lid was van de Gereformeerde Kerk in Gendringen. Zijn weduwe is geholpen door de kerk zoals blijkt uit het Notulenboek. Notulenboek Geref. Kerk Gendringen: den 18. Mert Ook heeft deselve zijn derde Maandl: Rekening gedaan van den 14. Febr: tot den 14 Mert: Incluis. Art: 2. In deese vergadering is geresolveert de behuijsing en t Erf der weduwe van wijlen Wessel Borkes in Voorst geleegen, ten haaren en der diaconie beste voordeel aan den Meest daarvoorbiedende publicquen te verkoopen, daartoe zij haar toestemming, en den Heer Drost voor de onmondige Kinderen gegeeven; zullende de publicatie daervan naestvolgenden Sondag geschieden, en den verkoop dag vastgestelt worden op den 6. April aanstaande. den 6. April [1761] Is den EERW: KK=Raadt Extraord: vergadert geweest, en is na voorgaande afkondiging het Huijs en Erf van de weduwe van wijlen Wessel Borkes in Voorst publiquen opgehangen, en eindlijck aan den daarvoor t meest biedende Cornelis Smalhorst voor de Summa van 345 Guldens Holl: door de weduwe voornoemt ten overstaan van den EERW: KK=Raadt verkogt geworden; zullende de betaalinge geschieden aan den Tijdlycken Diacon B: Imming tegen den 1. November deses Jaars in eene onverdeelde Summa. den 17. Nov: [1761] Art: 3. Ook is verkogt geworden een Jonge Viers van de wed: Borkes; daervan de penningen in handen van den Diacon sullen gestelt; die het in 3 parten verdeelen en haar elck Jaar een part daervan tot aankooping van eenig vlees uijtreijken sal. Enkele jaartallen van belang voor de katholieke gemeenschap Breedenbroek, Dinxperlo, De Heurne en Suderwick: - 779: Karel de Grote verovert Bocholt. De bisschop van Utrecht sticht de parochie Bocholt. Suderwick hoort tot deze parochie.

7 - Begin 15 e eeuw: Suderwick hoort politiek bij Bocholt, maar kerkelijk tot de parochie Aalten, een dochterkerk van Winterswijk en daarom behorend tot het bisdom Utrecht. Suderwick hoort bij de Liboriuskerk van Dinxperlo. - Ca. 1570: de reformatie komt naar Dinxperlo : een groot gedeelte van de bevolking rond Dinxperlo gaat over naar het nieuwe geloof. De Achterhoek komt onder het Bisdom Münster te vallen : katholieken worden uitgesloten van kerkelijke handelingen. De resterende katholieken bezoeken tijdelijk de kapel en school te Schuttensteen (Herzebocholt) en : contrareformatie. Katholieken worden tijdelijk in hun rechten hersteld. Ignaz Busch wordt benoemd tot pastoor van Aalten. - Na de verloren oorlog moet Busch naar Duits grondgebied. Hij neemt de kelk en altaarsteen mee naar Suderwick. De eerste kerkdiensten worden gehouden bij de familie Rodespijker in Suderwick. De katholieken uit Aalten, Varsseveld, Sinderen, De Heurne, Breedenbroek en Dinxperlo volgen pastoor Busch : stichting parochie Suderwick : de huidige St. Michaelskerk in Suderwick wordt gebouwd : de parochie Suderwick telt 270 Duitse en 200 Nederlandse zielen : Paus Pius VII decreteert dat de Nederlandse katholieken weer gemeenschappen mogen vormen. De Duits-Nederlandse Staatsgrens wordt parochiegrens. Breedenbroek gaat bij Gendringen en Ulft horen : de katholieken uit Dinxperlo en Breedenbroek worden verwezen naar de parochie Dinxperlo-Breedenbroek en komen onder het Aartsbisdom Utrecht te vallen. Breedenbroek gaat bij Ulft horen. Er wordt een dependance van Ulft in Breedenbroek gesticht : Dinxperlo-Breedenbroek-Sinderen wordt een zelfstandige parochie. Suderwick valt onder Münster.