I D C M A R K E T S P O T L I G H T

Transcriptie

1 I D C M A R K E T S P O T L I G H T B e ve i l i g i n g va n het ecosys t e e m vo o r a f d r u k k e n : een essentieel onderdeel va n IT- b e ve i l i g i ng vo o r b e d r i j ve n Juni 2015 Bewerking van IDC MarketScape: U.S. Smart Multifunction Peripheral Vendor Assessment door Keith Kmetz, IDC-nummer en Market Analysis Perspective: Worldwide Security Products, 2013 door Christian A. Christiansen, John Grady, et al., IDC-nummer Gesponsord door Nuance Beveiliging van de IT-omgeving is lastig. Hoewel de meeste bedrijven denken dat ze de beveiliging van de algehele IT-infrastructuur goed hebben geregeld, is het dreigingsniveau nog steeds hoog en veroorzaken aanvallen vaak grote schade. Bij het formuleren van een beveiligingsbeleid moeten bedrijven niet alleen rekening houden met digitale informatie, maar ook met papieren documenten en bedrijfsprocessen. Het afdrukbeleid is dus een essentieel onderdeel van het ITbeveiligingsprogramma van een bedrijf. Omdat printers en MFP's in het netwerk van een bedrijf zijn opgenomen, vormen ze een risico tenzij ze gedegen zijn beveiligd. In deze IDC Market Spotlight wordt besproken waarom voor de beveiliging van afdrukken een allesomvattend programma dat inspeelt op de veranderende marktdynamiek essentieel is, zeker nu er sprake is van nieuwe toegangsmethoden zoals mobiele apparaten, de cloud en andere technologieën. Inleiding: De noodzaak om afdruksystemen te beveiligen Vandaag de dag worden bedrijven geconfronteerd met een stortvloed aan zakelijke informatie in uiteenlopende vormen, zoals papier, audio, video en social media. Dat is onderdeel van het huidige ondernemingsklimaat via het derde platform (zie afbeelding 1). IDC verwacht dat de hoeveelheid digitale inhoud in de nabije toekomst aanzienlijk blijft stijgen en dat de behoefte aan een integrale aanpak van de IT-beveiliging verder toeneemt. De meeste bedrijven erkennen allang hoe belangrijk IT-beveiliging is voor de bescherming van intellectuele eigendom. Wanneer onbevoegden toegang krijgen tot dergelijke gegevens en documenten, kan dat gevolgen hebben voor het concurrentievermogen en/of leiden tot geld- en tijdverslindende sancties die de gewone bedrijfsvoering van een organisatie in de weg staan. Een vervelende paradox is echter dat organisaties de toegang tot vertrouwelijke bedrijfsdocumenten en -informatie willen beveiligen, terwijl deze inhoud dankzij nieuwe technologieën zoals mobiele apparaten en de cloud op steeds meer manieren voor medewerkers toegankelijk wordt. Als deze twee ontwikkelingen niet zorgvuldig op elkaar worden afgestemd, ontstaat mogelijk een conflicterende situatie waarbij enerzijds medewerkers meer gebruiks- en toegangsmogelijkheden krijgen en anderzijds de allerstrengste beveiligingsmaatregelen worden genomen. Beveiliging van de IT-omgeving is lastig. De meeste bedrijven denken dat ze de beveiliging van de algehele IT-infrastructuur goed hebben geregeld, maar het dreigingsniveau is nog steeds hoog en aanvallen veroorzaken vaak grote schade. Sterker nog, uit onderzoek van IDC blijkt dat 80% van de organisaties te maken krijgt met ten minste één succesvolle aanval die uitloopt op ernstige schade. IDC 1930

2 Verder is een derde van deze organisaties niet in staat om meer dan de helft van deze aanvallen af te slaan (zie afbeelding 2). Bij het formuleren van een beveiligingsbeleid moeten bedrijven een allesomvattende oplossing inzetten die niet alleen rekening houdt met digitale informatie, maar ook met papieren documenten en bedrijfsprocessen. Het afdrukbeleid is dus een essentieel onderdeel van het IT-beveiligingsprogramma van een bedrijf. Een mogelijke verklaring van het hoge percentage beveiligingsproblemen in afbeelding 2 is dat veel organisaties niet inzien dat de afdrukinfrastructuur een belangrijk onderdeel is van de algehele ITbeveiligingsstrategie. In onze ogen is dat een ernstige misvatting. Waarom? Elke dag opnieuw wordt gebruikgemaakt van printers en MFP's die meestal over de hele organisatie zijn verspreid en in het netwerk van het bedrijf zijn opgenomen. Omdat deze apparaten deel uitmaken van het netwerk, zijn ze eenvoudig toegankelijk voor medewerkers, maar vormen ze ook een kwetsbaar ingangs- en uitgangspunt van de organisatie tenzij ze gedegen zijn beveiligd. Het mag niet worden onderschat hoeveel aantrekkingskracht van afdrukapparatuur uitgaat om toegang te krijgen tot een organisatie. Printers en MFP's zijn vergelijkbaar met pc's: beide zijn vaak voorzien van beeldschermen, toetsenborden, vaste schijven en een geheugen, en op beide zijn bedrijfsgegevens opgeslagen. Bovendien is afdrukapparatuur steeds vaker toegankelijk via mobiele apparaten en de cloud en verbonden met de documentmanagementsystemen van het bedrijf. Zonder de juiste voorzorgsmaatregelen zijn printers en MFP's in een netwerk uitermate aantrekkelijk voor hackers om toegang te krijgen tot de IT-omgeving van een bedrijf. We denken daarom dat het voor bedrijven essentieel is om deze apparaten te beveiligen zodat ze op de juiste manier worden gebruikt door mensen die daarvoor zijn bevoegd IDC

3 AFBEELDING 1 Transformatie naar het derde platform Bron: IDC, IDC 3

4 AFBEELDING 2 Schending van de beveiliging: slagingspercentage Bron: IDC, 2015 Een antwoord op de beveiligingsrisico's in het ecosysteem voor afdrukken Nu is vastgesteld dat printers en MFP's een mogelijk beveiligingsrisico vormen, kunnen en moeten bedrijven stappen nemen om deze apparatuur zo goed mogelijk te beveiligen. De meest voor de hand liggende beveiligingsrisico's voor afdrukken liggen bij de apparaten en de mensen die ze gebruiken. Aanbeveling van IDC is dat organisaties mogelijke risico's tot het minimum beperken door bij het formuleren van een beveiligingstactiek uit te gaan van de volgende aandachtspunten: Beveiliging van toegang tot het apparaat Beveiliging van de verbinding Beveiliging van gegevens en inhoud Beveiliging van aan de MFP gekoppelde randapparatuur (kaartlezers) Implementatie van een breder pakket beveiligingsservices waarin afdrukken onderdeel vormt van een uitgebreider pakket maatregelen voor IT-beveiliging IDC

5 Beveiliging van toegang tot het apparaat Bij de juiste toegang tot afdrukapparatuur gaat het om controle, bewaking, tracering en rapportage van het gebruik en van het doel van dat gebruik. Er zijn tal van methoden waarmee bedrijven kunnen waarborgen dat afdrukapparatuur op een juiste en beveiligde manier wordt gebruikt. Verificatie en autorisatie van gebruikers Gebruikers moeten verplicht worden om zich te identificeren vóór gebruik van een printer of MFP. Verificatie is op diverse manieren mogelijk, bijvoorbeeld met wachtwoorden, kaarten/badges en zelfs via biometrie. Dit garandeert dat het apparaat en de functies ervan alleen voor bevoegden toegankelijk zijn. Deze kleine stap zorgt ervoor dat de gebruiker geautoriseerd is voor gebruik van de apparatuur. Zonder autorisatie is geen toegang mogelijk tot het apparaat en de functies ervan. Verder kan worden geconfigureerd dat iedere medewerker na verificatie toegang heeft tot specifieke functies. Dit wil zeggen dat sommige gebruikers onbeperkt toegang hebben tot alle functies en voorzieningen, terwijl anderen alleen van bepaalde opties gebruik mogen maken. Deze toegang wordt gedefinieerd door het management en geconfigureerd door IT-beheerders. Dankzij deze aanpak weten organisaties precies wie tot welke functies toegang heeft. Voor de uitvoer betekent het bijvoorbeeld dat een gebruiker wel toegang heeft tot bepaalde documenten maar de inhoud ervan niet mag afdrukken, of dat hij sommige bestandstypen of vanuit specifieke programma's helemaal niet kan afdrukken. Voor de distributie van documenten betekent het dat gebruikers mogelijk overal toegang hebben tot scanfuncties, maar alleen naar bepaalde bestemmingen mogen scannen. Scannen is dan bijvoorbeeld wel intern binnen de organisatie toegestaan, maar niet naar externe bestemmingen. Met deze beveiligingsmaatregel wordt het risico op een kostbare schending teruggedrongen omdat alleen geselecteerde (geautoriseerde) medewerkers naar een bestemming buiten het bedrijf mogen scannen. Met de huidige tendens in de markt om steeds mobielere platforms in te zetten, wordt het ook steeds belangrijker dat documenten overal en altijd binnen een organisatie veilig kunnen worden afgedrukt. Mobiele medewerkers kunnen niet altijd worden beperkt tot afdrukken op toegewezen apparaten. Ze hebben bredere toegang binnen een organisatie nodig. In dat geval kan een gebruiker een afdruktaak naar een willekeurige printer in het bedrijf verzenden en deze na identificatie bij het apparaat afdrukken. De mogelijkheid om op alle printers in het bedrijf af te drukken heeft niet alleen voordelen voor de beveiliging maar ook voor de productiviteit. Traceren en bewaken Door de inzet van een methode voor gebruikersverificatie kunnen organisaties een procedure implementeren om het gebruik van alle afdrukapparatuur snel, nauwkeurig en efficiënt te traceren. Hiervoor wordt meestal gebruikgemaakt van softwarefuncties waarmee de kosten dalen, de efficiëntie van de services toeneemt en de afdrukomgeving beter wordt beveiligd. Een periodiek gegenereerd auditrapport geeft IT-beheerders inzicht in de manier waarop deze apparaten worden gebruikt. Het rapport kan worden samengesteld op basis van diverse criteria, zoals op apparaat, op gebruiker en op afdeling. Bij detectie van een ongebruikelijke activiteit kan in de audittrail met behulp van opgegeven criteria snel worden achterhaald of er sprake is van gebruik door onbevoegden. Dankzij het auditrapport kan het management de vinger voortdurend aan de pols houden. Zo is verzekerd dat de afdrukbeleidsregels worden nageleefd en dat het gebruik van printers goed wordt beheerd. Omdat dubieuze gebruikspatronen in kaart worden gebracht en er snel actie kan worden ondernomen, wordt het hoogste niveau van beveiliging gegarandeerd IDC 5

6 Met deze beheerfuncties voor tracering en bewaking kan ook gebruik door onbevoegden snel worden opgespoord. Zo wordt een schending van de beveiliging veel sneller ontdekt en verholpen, een vereiste in een steeds mobielere markt. Apparaatspecifieke toegangsfuncties Er zijn ook diverse apparaatspecifieke toegangsfuncties beschikbaar die bijdragen aan beveiliging van de afdrukomgeving. Een aantal van deze functies op een rijtje: Geautoriseerde firmware-updates. Een upgrade van printers en MFP's met nieuwe functies en opties vindt vaak plaats via firmware die in het netwerk beschikbaar is. Sommige gebruikers maken zich echter zorgen over mogelijke besmetting met virussen als updates op deze manier worden aangeboden. Als remedie wordt sommige firmware digitaal geïdentificeerd om aan te geven dat deze van een betrouwbare bron afkomstig is, zodat de klant bij een download niet meer hoeft stil te staan bij mogelijke beveiligingsproblemen. Vergrendelde invoerlades. Speciale afdrukmaterialen, zoals receptenblokken, mogen alleen beschikbaar zijn voor specifieke medewerkers (artsen, apothekers). Printers en MFP's kunnen worden uitgerust met vergrendelde invoerlades. Zo wordt gegarandeerd dat dergelijk materiaal alleen door bevoegden wordt gebruikt. Dit wil zeggen dat speciale afdrukmaterialen alleen door bevoegde medewerkers in de invoerlade kunnen worden geplaatst en eruit worden verwijderd. Er kunnen extra beveiligingsmaatregelen worden genomen met behulp van afdrukbeheersoftware en door de toepassing van afdrukregels. Dit zorgt ervoor dat bestanden die op materiaal in een vergrendelde invoerlade moeten worden afgedrukt, altijd naar het juiste apparaat en de juiste invoerlade worden verzonden. Antifraudetechnologie. Printers en MFP's kunnen worden uitgerust met detectiefuncties die garanderen dat de juiste accessoires voor het apparaat worden gebruikt. Sommige organisaties hanteren een eigen beleid voor OEM-tonercartridges voor hun afdrukapparatuur. Bij installatie van een tonercartridge die niet voor het apparaat is gedefinieerd, wordt de gebruiker geïnformeerd dat het beleid mogelijk niet wordt nageleefd zodat een vervangende cartridge kan worden gezocht. Beveiliging van de verbinding Een complicerende factor voor de beveiligde verbinding van apparaten is dat binnen het derde platform van IDC op grote schaal toegang mogelijk is via een overvloed aan mobiele apparaten en de cloud. Naarmate bedrijfsgegevens op steeds meer manieren voor gebruikers toegankelijk zijn, nemen de beveiligingsrisico's toe. Veel bedrijven zijn zeer te spreken over de nieuwe productiviteitsniveaus die met het derde platform te behalen zijn. Toch is bij gebruik van deze nieuwe technologieën voorzichtigheid geboden en moet zorgvuldig worden gedefinieerd wie toegang krijgt. Omdat printers en MFP's in een computernetwerk zijn opgenomen en een van de mogelijke toegangspunten tot het netwerk vormen, zijn ze zonder gedegen beveiliging kwetsbaar voor aanvallen. Denk bij de noodzakelijke beveiliging aan netwerkpoorten, draadloze connectiviteit en functies die voldoen aan de normen voor netwerkbeveiliging en verzending en ontvangst van gegevens via scanners en faxen (zoals IPSec, IEEE, IP-filters). Beveiliging van gegevens en inhoud Beveiliging van gegevens en inhoud begint bij alle plaatsen op het afdrukapparaat die vertrouwelijke documenten en gegevens kunnen bevatten. Een voor de hand liggend beginpunt is de vaste schijf die standaard in veel apparaten is opgenomen. Een gebruikelijke maatregel is beveiliging van de vaste schijf met functies voor codering, vergrendeling, verwijderen/wissen en overschrijven. Hiermee IDC

7 wordt informatie op de vaste schijf verwijderd zodat deze niet onder ogen kan komen van onbevoegde gebruikers of hackers. Het is mogelijk om deze functie geheel naar eigen inzicht te programmeren zodat de vaste schijf met de gewenste frequentie wordt opgeschoond. Andere beveiligingsfuncties zorgen ervoor dat gegevens op een verwijderde vast schijf alleen toegankelijk zijn voor mensen met de juiste bevoegdheid. Verder is het van belang om het apparaat en de vaste schijf tijdens de gehele levensduur te beveiligen, ook aan het einde van de levensduur. Als een printer of MFP uit omloop wordt genomen, moet de leverancier een beveiligingsprocedure starten waarmee alle informatie op het apparaat wordt gewist voordat het apparaat wordt doorverkocht of bij het afval wordt gedeponeerd. Als dit wordt nagelaten, komen gegevens die nog in het geheugen of op de vaste schijf staan mogelijk in verkeerde handen terecht, waardoor de beveiliging onbedoeld wordt geschonden. Naast maatregelen voor de vaste schijf en het geheugen van het apparaat kunnen printers en MFP's worden voorzien van coderingsfuncties voor alle typen documenten die op het apparaat worden verwerkt, zoals afdrukken, scans, PDF's, documenten met digitale handtekeningen, enzovoort. Codering is een belangrijke beveiligingsfunctie omdat hiermee wordt gewaarborgd dat alleen bevoegde ontvangers de informatie in de documenten kunnen bekijken. IT-afdelingen moeten ervoor zorgen dat alle coderingssoftware up-to-date is voor beveiliging van het allerhoogste niveau. Informatie in documenten kan ook via de faxfunctie worden beveiligd. Op een MFP kan worden geprogrammeerd dat faxen in het geheugen blijven totdat de ontvanger zich bij het apparaat identificeert waarna de fax kan worden afgedrukt. Wanneer de voorkeur wordt gegeven aan een alternatief voor faxen, zijn er oplossingen beschikbaar waarmee de faxkaart van de MFP wordt vervangen door software waarmee precies kan worden ingesteld naar welke bestemmingen gebruikers een fax kunnen verzenden. Ook watermerken of andere markeringen dragen bij aan de beveiliging van documenten door validatie van de bron, de status of andere kwalificaties waarmee inhoud voor gebruikers wordt gevalideerd. Wie zich bezighoudt met beveiliging van inhoud, komt er al snel achter dat een printer meer is dan een apparaat dat papier genereert. Afdrukapparatuur wordt steeds vaker gebruikt als hulpmiddel voor papieren en digitale informatie met zowel gestructureerde als ongestructureerde gegevens. De beveiligingsfuncties van het apparaat moeten dus adequaat inspelen op conventionele processen met papieren informatie. Dat is een feit. Maar omdat afdrukapparatuur een steeds prominentere rol inneemt in digitale processen, zijn adequate beveiligingsmaatregelen nodig die zijn afgestemd op het toenemend aantal bedrijfsprocessen waarin soms wel en soms niet wordt afgedrukt. Intuïtieve, gebruiksvriendelijke systemen Uiteraard hebben al deze beveiligingsfuncties als voordeel dat de afdrukomgeving steeds beter is beveiligd. Het is echter wel belangrijk dat op alle apparaten wordt gekozen voor een zo intuïtief, gebruiksvriendelijk en consistent mogelijke beveiligingsinterface zodat dat de beveiligingsfuncties overal in de organisatie ook echt worden gebruikt. Verder moet de beveiliging niet zo ver doorschieten dat gasten geen gebruik meer kunnen maken van de omgeving. De meeste organisaties vinden het geen probleem om afdrukapparaten zo nu en dan aan gasten ter beschikking te stellen. Gasten dienen dan toegang te krijgen tot basisfuncties voor afdrukken zonder dat ze door een technologisch doolhof hoeven te navigeren. Het moet daarom mogelijk zijn om gasten toegang te geven tot een vooraf gedefinieerde reeks afdrukservices, zonder dat dit ten koste gaat van de beveiligingsprotocollen IDC 7

8 Beveiliging die een stap verder gaat en op veel meer IT-behoeften inspeelt Beveiliging is een veelomvattend onderwerp dat op veel meer IT-aspecten betrekking heeft dan alleen afdrukken. Veel printproviders die hun beveiligings- en consultancyportfolio willen uitbreiden, gaan dan ook een stap verder. Met dergelijke programma's kunnen klanten kiezen uit een uitgebreid pakket aan afdruk- en IT-beveiligingsservices. De services zijn meestal schaalbaar, afhankelijk van de grootte en behoeften van de klant, en spelen optimaal in op de beveiligingsvereisten. Belangrijke vragen bij de besluitvorming over een beveiligde afdrukomgeving IDC heeft een lijst met relevante vragen opgesteld voor een optimale beveiliging van de afdrukomgeving van het bedrijf. Deze onderwerpen moeten worden besproken en doorgenomen met de printprovider van de organisatie. Worden alle geautoriseerde gebruikers op elk afdrukapparaat geverifieerd zodat hun toegang wordt geregistreerd en voor de organisatie inzichtelijk is? Worden documenten en andere belangrijke zakelijke gegevens gecodeerd wanneer deze via het netwerk worden verzonden (bijvoorbeeld scannen, , internet)? Is deze optie ten minste beschikbaar voor uw gebruikers? Hoe gaat uw organisatie om met afdruktaken die niet bij de printer worden opgehaald? Kunnen gebruikers een document afdrukken zonder dat ze zelf bij de printer staan? Wordt het gebruik van elk apparaat door uw organisatie getraceerd? Welke informatie is beschikbaar via een dergelijke controle die het hoogste niveau van beveiliging garandeert? Hoe zijn de toegangspunten tot het bedrijfsnetwerk beveiligd om te voorkomen dat onbevoegden toegang krijgen tot intellectuele eigendommen van de organisatie? Hoe zijn het geheugen en de vaste schijven van afdrukapparaten beveiligd? Geeft uw organisatie gasten toegang tot printers en MFP's? Hoe is deze functie geïmplementeerd en hoe is de beveiliging geregeld? Kunnen medewerkers scannen naar accounts? Hoe is de beveiliging hiervan geregeld? Kunnen aangewezen providers services verlenen die betrekking hebben op afdrukken maar die kunnen worden uitgebreid tot een breder IT-beveiligingsprogramma? Kunnen de providers aantonen dat hun programma doeltreffend bij andere klanten is geïmplementeerd? Wat gebeurt er met afdrukapparatuur aan het einde van de levensduur? Welke beveiligingsmaatregelen zijn genomen? Deze vragen kunnen bij de besluitvorming als checklist worden gebruikt om de inzet van afdrukapparatuur van het bedrijf inzichtelijk te maken en mogelijk gebruik door onbevoegden snel te ontdekken. Belangrijkste overwegingen Uit deze IDC Market Spotlight blijkt duidelijk hoe belangrijk IT-beveiliging is. Zonder de juiste maatregelen kan een organisatie worden geconfronteerd met een schending van de IT-beveiliging. De financiële gevolgen hiervan kunnen aanzienlijk zijn, maar veel erger nog is de mogelijke reputatieschade voor het bedrijf. Het goede nieuws is dat organisaties maatregelen kunnen nemen om hun IT-beveiligingsprogramma uit te breiden IDC

9 Deze maatregelen moeten echter in een tempo worden doorgevoerd dat niet storend is voor de bedrijfsvoering. Er zijn talloze voorbeelden van uitermate paranoïde organisaties die de IT-beveiliging overhaast aanpakken en paniekgedrag vertonen, vooral na een schending die nogal wat schade heeft opgeleverd. Wanneer verregaande maatregelen worden getroffen tijdens een beveiligingscrisis leidt dit vaak tot een grootschalige onderbreking van de bedrijfsvoering. Bedrijven moeten het probleem niet alleen onderkennen en een goed doordachte strategie voor de huidige situatie opstellen, maar ook een aanpak formuleren om mogelijke beveiligingsrisico's in de toekomst te voorkomen. De harde realiteit is dat geen enkele organisatie 100% beveiligd is en dat het aantal aanvallen blijft toenemen. Of hackers nu voor de lol of uit wraak handelen, naarmate we steeds digitaler gaan werken ontstaat er een voedingsbodem voor meer aanvallen op de kwetsbare punten in de ITinfrastructuur van een organisatie. We verwachten dat deze activiteiten niet alleen toenemen, maar ook steeds geraffineerder worden als reactie op de steeds betere beveiligingsfuncties in de ITomgeving. Uit deze IDC Market Spotlight blijkt dat afdrukken binnen de IT-beveiligingsstrategie van een organisatie vaak buiten beschouwing blijft. Omdat veel bedrijven minder afhankelijk van afdrukken willen worden en op digitale werkprocessen overstappen, staan ze mogelijk niet stil bij afdrukken en afdrukapparaten. Zolang bedrijven blijven werken met zowel digitale als papieren zakelijke informatie, is optimale beveiliging van de IT-infrastructuur alleen mogelijk als in de beveiligingsstrategie met beide methoden rekening wordt gehouden. Wij vinden dat organisaties het afdrukbeleid als integraal onderdeel moeten beschouwen van een allesomvattende IT-beveiligingsoplossing. Conclusie De markt voor afdrukken en het automatiseringslandschap in omgevingen met een derde platform blijven in ontwikkeling. Het is dan ook extreem belangrijk de zakelijke informatie van een bedrijf zo goed mogelijk te beveiligen. Beveiliging van afdrukken is hier een onlosmakelijk onderdeel van. Alle typen bedrijven, zowel kleine en middelgrote bedrijven (MKB) als grote ondernemingen, moeten inzien dat echte afdrukbeveiliging veel verder gaat dan rekening houden met wat een voorbijganger mogelijk onder ogen krijgt in de uitvoerlade van een printer/mfp. Voor de beveiliging van afdrukken is een helder gedefinieerd, allesomvattend programma vereist dat uitgaat van de veranderende marktdynamiek met nieuwe toegangsmethoden (mobiele apparaten, cloud) en van de beveiliging van apparaten/printerpark/netwerkapparatuur. O V E R D E Z E P U B L I C A T I E Deze publicatie is opgesteld door IDC Custom Solutions. De opvattingen, analyses en onderzoeksresultaten in deze publicatie zijn overgenomen uit meer gedetailleerde onderzoeken en analyses die onafhankelijk door IDC zijn uitgevoerd en gepubliceerd, tenzij melding wordt gemaakt van sponsoring door specifieke leveranciers. IDC Custom Solutions stelt IDC-inhoud beschikbaar in diverse indelingen voor verspreiding door uiteenlopende bedrijven. Een licentie voor verspreiding van IDC-inhoud impliceert geen goedkeuring van of oordeel over de licentienemer. C O P Y R I G H T E N B E P E R K I N G E N Voor gebruik van IDC-informatie of voor het verwijzen naar IDC in advertenties, persberichten of promotiemateriaal is voorafgaande schriftelijke toestemming van IDC vereist. Neem voor het vragen van toestemming contact op met IDC Custom Solutions via de informatielijn op of gms@idc.com. Voor vertaling en/of lokalisatie van dit document is een extra licentie van IDC vereist. Ga voor meer informatie over IDC naar Ga voor meer informatie over IDC Custom Solutions naar Wereldwijd hoofdkantoor: 5 Speen Street Framingham, MA VS P F IDC 9