125 jaar sporen door het Hogeland

Transcriptie

1 125 jaar sporen door het Hogeland Tekst: Marja Spakman Vanuit haar bureau Myriapoda (= duizendpoot) schrijft Marja Spakman interviews en teksten, redigeert, corrigeert, notuleert, begeleidt schrijfclubs, geeft Nederlandse les, spreekt bij uitvaarten en geeft lezingen. Foto s: Annet Eveleens Jan de Boer (links) en Louis Stiller bij het op 20 juni door Z.M. Koning Willem-Alexander geopende (kop) station Eemshaven. Geen mooier zicht op een landschap dan vanuit de trein. En andersom. Zo begint het onlangs verschenen boek Sporen door het Hogeland. Het vervolgt: Trein en landschap vullen elkaar aan, sinds de eerste treinen in Noord-Engeland in het begin van de negentiende eeuw begonnen te rijden. Dit geldt zeker voor Noord-Groningen, waar in het weidse Hogeland sinds 1893 treinen heen en weer rijden tussen Sauwerd en Roodeschool. De samenstellers van het boek, Louis Stiller, Jan de Boer, Gerard Oostra, Henk van Welzen en Wim Witteveen, hebben het boek opgezet als een reis door tijd, landschap, spoorwegtechniek en spoorwegcultuur. Wat begon met een schuchtere poging om een spoor door het Hogeland te leggen, eindigde in 2018 met de opening van station Eemshaven, waarmee Roodeschool zijn status als meest noordelijk treinstation van Nederland na 125 jaar verloor. Een gesprek met Jan de Boer en Louis Stiller over een bijzonder boek. Jan de Boer Jan de Boer was leraar Frans en conrector op Het Hogeland College in Warffum. Hij is zes jaar voorzitter geweest van het festival Op Roakeldais en is zeer geïnteresseerd in regionale geschiedenis. Als schrijver/interviewer heeft hij meegewerkt aan Boerderijen op het Hogeland, Warffum, zo t is, zo t was en Dijkrijk. In 2012 ontstond bij hem het idee voor Sporen door het Hogeland. Hij had toen al uitgerekend dat in 2018, naast het 150-jarig bestaan van Het Hogeland College, ook het 125-jarig bestaan van het Hogelandspoor gevierd zou worden. Op dat moment was eveneens bekend dat er een nieuw station in de Eemshaven zou worden geopend, oorspronkelijk gepland voor Hij legde zijn idee voor aan de mensen met wie hij had samengewerkt aan Dijkrijk, toen net verschenen: 34

2 Tijdens een afsluitend etentje in november, maar ik heb gewacht tot de eerste flesjes wijn voorbij waren. Al moesten we nog een beetje bekomen van het vorige project, het idee viel niet slecht. Eind 2013 zat nagenoeg de hele crew van Dijkrijk weer om de tafel. Voor een nieuw boek. Louis Stiller Louis Stiller werd geboren in de stad Groningen, studeerde daar Nederlands en heeft nu, voor zijn werk als journalist, schrijver, publicist en uitgever, Amsterdam als uitvalsbasis. Sinds elf jaar woont ook hij in Warffum. Een Amsterdamse Groninger en een Groningse Amsterdammer, noemt hij zichzelf. Zo n 25 titels heeft hij inmiddels op zijn naam staan. Hij is, als niet-autobezitter, al sinds 1977 een fervent treinreiziger en maakte veel ontwikkelingen mee. De rookcoupés die eruit gingen, de stiltecoupés die kwamen, de dubbeldekkers. Maar vooral is hij geïnteresseerd in de trein als cultureel en sociologisch fenomeen. Een ding dat niet alleen mensen vervoert maar daarmee ook verhalen. Een semi openbare ruimte waarin je met iedereen samen reist. Arm en rijk, jong en oud. Ik vind het heel fascinerend om te zien dat de trein eigenlijk een drager is van geschiedenis en van verhalen. Dat konden we in het boek heel mooi combineren met Jans kennis van de regionale geschiedenis. Solide basis Die twee zaken, de kennis van de geschiedenis van de regio en het jubileum van de spoorlijn (en de school): de drijfveren van De Boer en de fascinatie van Stiller voor de trein als drager van geschiedenissen en verhalen, vormden een solide basis voor een even solide boek. Jan de Boer: We zochten naar een toegankelijke manier van presenteren, met veel illustraties. Dat is goed gelukt. Tekst en afbeeldingen zijn mooi in balans en de illustraties worden op een creatieve, afwisselende manier gepresenteerd. Dat is het werk van Wim Witteveen, zegt De Boer nadrukkelijk. Die vormgeving is heel belangrijk, maar dat was niet eenvoudig. Allemaal A-viertjes met tekst en losse foto s die bij elkaar moeten worden gebracht in een aantrekkelijke setting. Daar heb je een vakman voor nodig. Wim Witteveen is zo n vakman met 25 jaar ervaring bij een grote tijdschriftenuitgever. Het begint al bij de inhoudsopgave. Daar waar zo n inhoud vaak een simpele opsomming is van de hoofdstukken, is deze inhoudsopgave bepaald niet saai, laat De Boer zien. Het is een voorproefje dat naar meer smaakt. Thema s Het boek Sporen door het Hogeland neemt de lezer in elf hoofdstukken mee langs even zoveel stations door de geschiedenis van deze opmerkelijke spoorweg. Er komen heel veel thema s aan de orde, maar door de overzichtelijke indeling en de duidelijke structuur blijft het boek van het begin tot het eind lezenswaardig en boeiend. Ook zijn er steeds terugkerende rubrieken, zoals spoorwoorden (denk aan spoordok, normaalspoor, kunstwerk en kopstation) en spoorwegmensen (Marten Toonder sr., conducteur 2e klasse R. van der Molen, Harm Post en niet te vergeten Sint Nicolaas). In de rubriek Koffie komen de koffiehuizen langs de lijn aan bod: in samenwerking met drie scholieren van Het Hogeland College onder leiding van hun geschiedenisdocent. Stiller: In de koffiehuizen is te zien dat de trein een vehikel werd voor de opkomende middenklasse, voor nieuwe ideeën, voor nieuwe spullen. Daar zitten handelsreizigers, politici, er worden veilingen en boeldagen gehouden. Er wordt politiek bedreven en dat is typisch iets voor de middenklasse. Niets lijkt te worden vergeten in het boek. De ongelukken die er helaas gebeurden, maar ook vrolijke verhalen. Over stationskatten en verloren voorwerpen. Er staan bijzondere anekdotes in het boek, zoals die over het kalf dat onderweg werd gered, het kleine jongetje dat alleen naar Groningen reisde of de tarwelawine die over het spoor spoelde bij (destijds) Ranks Meel in Uithuizermeeden. Het voormalige stationslogement in Baflo heet nu Eetcafé Beuving. Een bijzonder boek dat zich onderscheidt van alle andere boeken over deze regio. 35

3 Alleen in Baflo is het oorspronkelijke stationsgebouw bewaard gebleven. Elders verschenen er zogeheten abri s. In Uithuizen werd een geheel nieuw station neergezet. Bij Winsum is, voor wie goed kijkt, de plek van het voormalige rangeerterrein terug te zien. Op de plek waar de draaischijf vroeger lag staat nu een grote treurwilg. Bijzonder zijn de beschrijvingen van de stations waar aan de hand van overzichten van de stationsemplacementen heel precies het verleden én het heden zijn terug te vinden. Wat is er verdwenen, wat staat er nog. Zo is te zien dat alleen in Baflo het oorspronkelijke stationsgebouw bewaard is gebleven. Als je dat soort dingen eenmaal weet, kijk je ook anders, vindt Stiller. Op het station in Roodeschool werd ooit een zogeheten draaischijf aangelegd. Daarmee konden stoomlocomotieven gekeerd worden om terug te rijden naar Groningen. Ook in Winsum was er zo n draaischijf: om door te kunnen rijden op de Marnelijn naar Zoutkamp. Die plek is nog altijd terug te zien. Maar dat moet je wel weten, je moet het landschap als het ware anders gaan lezen. Veel informatie en details hebben de schrijvers vergaard door gesprekken met mensen. Daardoor ging er zelfs voor Stiller, als zeer ervaren treinreiziger, een wereld open. Ik kijk door die verhalen nu zelf ook anders naar de stations. De mensen die daar gewoond of gewerkt hebben, kunnen dat landschap invullen zoals jij dat zelf niet kunt. Bedreigd De Hogelandlijn was een spoorweg die zo maar ergens ophield. De Boer: Eigenlijk was het een lijn naar Nergensland. Ja, hij ging naar Roodeschool, maar wat wás Roodeschool? Je kon er niet verder. De meeste spoorlijnen lopen gewoon door. Áls een station al een kopstation is, dan is dat omdat het aan zee ligt. Zoals in Den Helder, Delfzijl of Harlingen. Transport was gericht op water. En Roodeschool ligt midden in het land. Heel bijzonder. Nu, met het doortrekken van de lijn naar de Eemshaven, en via de veerboot verder door naar Borkum, is de aansluiting met het water er eindelijk gekomen. Alsof de Hogelandlijn daar al die jaren gewoon op heeft liggen wachten. En zo komt alles toch nog op z n pootjes terecht, lachen Stiller en De Boer. Het is een lach met een ondertoon van ernst, want de lijnen die zomaar ergens middenin eindigden, waren de lijnen die steevast als eerste werden opgeheven. Ook de Hogelandlijn is vaak bedreigd. Vanaf eind jaren twintig, begin jaren dertig kon de lijn al niet uit. Steeds opnieuw was het de vraag of hij niet opgeheven kon worden. De lijn naar Zoutkamp werd geschrapt, het Woldjerspoor werd geschrapt, maar de Hogelandlijn heeft het op miraculeuze wijze altijd overleefd, ondanks dat hij vijf keer serieus in zijn voortbestaan is bedreigd. 36

4 Voor een groot deel komt dat door de betrokkenheid van de bevolking, de lokale bestuurders, plattelandsvrouwenverenigingen en winkeliersverenigingen, is de overtuiging van Stiller. Dat was iets wat ook steeds in de krantenkoppen terugkwam: elke keer als de lijn bedreigd werd, stonden er weer mensen met spandoeken langs de lijn. De bevolking heeft altijd zijn stem laten horen: Wij willen deze lijn niet kwijt! Wonder boven wonder is het Hogelandspoor al die bedreigingen te boven gekomen. Het heeft even geduurd, maar nu is er dan toch die aansluiting met het water. En met de bedrijvigheid in de Eemshaven. Eemshaven De verlenging van de spoorlijn naar de Eemshaven is een uitvloeisel van de dynamiek rond alles wat er in dat gebied plaatsvindt en daarmee voor de samenstellers aanleiding om het laatste hoofdstuk van het boek te wijden aan de bedrijvigheid daar. In ruim vijftig interviews wordt een nagenoeg compleet beeld weergegeven van wat zich afspeelt aan het einde van het Hogelandspoor, waarvan het laatste stukje, en dat is uniek, buitendijks ligt. Die beschrijving van de huidige situatie voegt iets toe aan de geschiedenis in de vele pagina s daarvoor, vindt Stiller. Bijna als een soort voorzetje voor later, als we over 25 jaar opnieuw willen terugkijken. Jan heeft een heel dynamisch beeld van de haven gefixeerd en daarmee als het ware een historisch overzicht gecreëerd van wat er aan het eind van deze historische spoorlijn allemaal is. Met de nieuwe energieopwekking kan de Eemshaven zelfs gezien worden als een broeikas* van de toekomst. Daarmee bevat het boek niet alleen een stuk geschiedenis, maar ook een stuk actualiteit. En dat heb je niet zo vaak, benadrukt De Boer, dat het heden zo prominent aanwezig is als eindpunt van de geschiedenis. Conclusie Het begon allemaal met dat stoomtreintje uit Groningen, op 16 augustus Nu, 125 jaar later, rijden er nog steeds treinen, tegenwoordig op diesel. En straks misschien op waterstof? Eén ding is zeker, weten de auteurs: Zonder deze spoorlijn had dit gedeelte van Noord-Groningen er heel anders uitgezien. Door de spoorlijn is het gebied sterk in ontwikkeling gekomen. En dat is nog steeds gaande. Daarmee is het verhaal van de Hogelandlijn een schoolvoorbeeld van hoe infrastructuur, in dit geval een spoorlijn, Het Hogelandspoor sluit nu aan op de veerboot naar Borkum. De trein maakt niet alleen een aansluiting met het water, maar ook met de bedrijvigheid in de Eemshaven. Het laatste stukje van het Hogelandspoor ligt, heel uniek, buitendijks. Op de foto passeert de trein de dijkdoorgang. 37

5 Het boek Sporen door het Hogeland is uitgegeven bij Stichting Boekgroep Noord-Groningen in Warffum. Het is te bestellen via de website sporendoorhethogeland.nl. Daar is ook een lijst te vinden van boekhandels en andere locaties waar het boek verkrijgbaar is. een op zich toch wel geïsoleerd gebied tot ontwikkeling kan brengen en zo een belangrijke bijdrage kan leveren aan de cultuur van een streek. En natuurlijk van al die mensen die ermee te maken hebben gehad. Het boek biedt een ander perspectief op de geschiedenis van dit gebied, alsof het verhaal wordt verteld door de ogen van de trein. Daarmee onderscheidt het zich van alle andere boeken over deze regio. Expositie Vanaf 20 september 2018 t/m maart 2019 zal in het Openluchtmuseum Het Hoogeland in Warffum een tentoonstelling te zien zijn over Sporen door het Hogeland. De nadruk zal liggen op de betekenis die de spoorlijn had en heeft voor de regio. Jan de Boer Jan de Boer tekent ook voor de tekstbewerking van het boek Tuinieren op niveau, geschreven door zijn vrouw Els de Boer. Dit boek gaat onder andere over het werken in de (moes)tuin. Louis Stiller Van Louis Stiller is net Gasland uitgekomen, een boek over Groningen en de aardbevingen, maar meer nog over hoe energiewinning het leven op veel diepere niveaus beïnvloedt dan waar men zich bewust van is.