Archeologisch onderzoek Watergangen Dalen

Transcriptie

1 Archeologisch onderzoek Watergangen Dalen Bureauonderzoek GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 661

2 Archeologisch onderzoek Watergangen Dalen Bureauonderzoek GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 661 Definitief ISSN Opdrachtgever: Waterschap Velt en Vecht Grontmij Nederland B.V. Assen, 20 november 2009

3

4 Administratieve gegevens Datum opdracht : mei 2008 concept : 15 juli 2008 definitief : november 2009 Opdrachtgever : Waterschap Velt en Vecht Uitvoerder : Grontmij Nederland B.V. mevr. drs. N. Lubbers, mevr. drs. M. Hopman, mevr. drs. Y. Boekema Bevoegd gezag : Gemeente Coevorden Locatie : gemeente : Coevorden plaats : Dalen toponiem : Huttenheugte RD-coördinaten : NW x: / y: NO x: / y: Z x: / y: W x: / y: kaartblad 22E afm. plangebied : Ca. 4,5 km tracé AMK : monumentnr. : n.v.t. Archis2 : CIS-code : Pagina 3 van 17

5 Inhoudsopgave Inleiding... 5 Algemeen Aanleiding en doel Werkwijze Landschap... 6 Geologie Geomorfologie... 7 Bodem Archeologie Historische, huidige en toekomstige situatie... 8 Bewoningsgeschiedenis AMK Archis IKAW CHW KICH Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) Archeologisch onderzoek in de omgeving Archeologische verwachting Algemeen Archeologische verwachting watergangen Dalen Evaluatie Conclusies Advies verkennend booronderzoek archeologische begeleiding van de graafwerkzaamheden Bijlage 1: Bijlage 2: Bijlage 3: Bijlage 4: Bijlage 5: Bijlage 6: Bijlage 7: Bijlage 8: Locatie plangebied Historische situatie Archeologische basiskaart Cultuurhistorische Waardenkaart AHN Archeologische verwachtingskaart Advieskaart booronderzoek Advieskaart archeologische begeleiding Bijlage 9: Pagina 4 van 17

6 1 Inleiding 1.1 Algemeen In opdracht van Waterschap Velt en Vecht heeft Grontmij Nederland B.V. een archeologisch onderzoek uitgevoerd voor het plangebied Watergangen te Dalen en Huttenheugte in de gemeente Coevorden. Het onderzoek heeft bestaan uit een bureaustudie en de rapportage hierover. Het onderzoek is uitgevoerd conform de provinciale richtlijnen. Het onderzoeksgebied bevindt zich ten zuidoosten van Dalen, in het beekdal van het Drostendiep en betreft de tracés van vijf bestaande watergangen met een totale lengte van circa 4,5 km. De exacte locatie van het plangebied wordt weergegeven in Bijlage 1. Het maaiveld ter plaatse van het plangebied ligt gemiddeld op 10 m NAP. Het terrein is momenteel in gebruik als gras- en bouwland. De betreffende werkzaamheden zijn conform de richtlijnen van het handboek Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA 3.1) uitgevoerd. Grontmij beschikt over een eigen opgravingsvergunning afgegeven door de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM). 1.2 Aanleiding en doel Onderhavig onderzoek is uitgevoerd in het kader van de voorgenomen bodemingrepen die uitgevoerd zullen worden. De opdrachtgever is van plan in het plangebied de bestaande watergangen te verbreden en natuurvriendelijke oevers aan te leggen. Het Drostendiep zal aan de noordwestzijde verbreed worden met 6 m. Aan de zuidoostzijde van het Drostendiep bedraagt de verbreding maximaal 1,5 m. De overige watergangen worden alle aan de zuid(west)zijde verbreedt met 3 m. Aan de noord(oost)zijde worden de watergangen met maximaal 1,5 m verbreedt. De verstoringsdiepte in het totale plangebied bedraagt maximaal 1,5 m mv. De bodemingrepen die gepaard gaan met de geplande realisatie zullen eventueel aanwezige archeologische resten in de bodem verstoren en/of vernietigen. Derhalve dienen de archeologische waarden binnen het plangebied in kaart te worden gebracht. Er is een bureauonderzoek uitgevoerd, waarbij een specifiek verwachtingsmodel is opgesteld. Op basis van de resultaten van het onderzoek zal een nader advies worden gegeven met betrekking tot de noodzaak van eventueel archeologisch vervolgonderzoek en, indien dit het geval is, uit welke stappen dit zou moeten bestaan. Dit advies dient te worden voorgelegd aan het bevoegd gezag. 1.3 Werkwijze Het doel van het bureauonderzoek is om de bekende en potentiële archeologische waarden van het plangebied in kaart te brengen. Hierbij is gebruik gemaakt van bodemkaarten en van geologische, topografische en historische kaarten, het Archeologisch Informatiesysteem (Archis2) van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM), de Archeologische Monumentenkaart (AMK), de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) en overige relevante literatuur. Aan de hand van deze gegevens is een specifieke archeologische verwachting opgesteld. Pagina 5 van 17

7 2 Landschap 2.1 Geologie Het materiaal dat in het plangebied aan de oppervlakte voorkomt, dateert voornamelijk uit het Holoceen (zie tabel 2.1). Deze dekken de pleistocene afzettingen grotendeels af. Plaatselijk komen opduikingen van deze pleistocene afzettingen aan de oppervlakte. Tabel 2.1 Indeling van het Kwartair chronostratigrafie jaren geleden Kwartair Holoceen Subatlanticum heden Subboreaal Atlanticum Boreaal Preboreaal Pleistoceen Laat Weichselien (ijstijd) Eemien Midden Saalien (ijstijd) Elsterien (ijstijd) Vroeg De basis van de afzettingen in het plangebied wordt gevormd door afzettingen uit het Elsterien. Het betreft smeltwaterafzettingen van het noordelijker gelegen landijs en eolische zanden. Deze worden gerekend tot de Formatie van Boxtel. In het Saalien was het noordelijke deel van Nederland bedekt met landijs. Aan de onderzijde van het ijspakket werd een grondmorene afgezet, die doorgaans wordt aangeduid als keileem. Deze afzettingen worden gerekend tot het Laagpakket van Gieten binnen de Formatie van Drente. Het betreft zandige leem of lemig zand met grind, stenen en blokken. In het Vroeg-Weichselien werd het keileemplateau sterk aangetast door afstromend regen- en smeltwater. Er ontstonden beekdalen, die ingesneden werden in de oudere afzettingen. Deze beken stonden veelal in verbinding met het oerstroomdal van de Vecht. Bij de insnijding zijn de keileem en de top van de onderliggende afzettingen ter plaatse van het Drostendiep waarschijnlijk opgeruimd. In koude perioden vanaf het Midden-Weichselien trad op grote schaal winderosie op. Op lokale schaal traden verstuivingen op die het oppervlak bedekt hebben met een laag zand, die doorgaans aangeduid wordt als dekzand. Deze afzettingen worden gerekend tot het Laagpakket van Wierden binnen de Formatie van Boxtel. Na de laatste ijstijd trad een stijging van de zeespiegel op door het afsmelten van de ijskappen. Het grondwater volgde deze beweging en steeg eveneens. In een koel en vochtig klimaat werd de afbraak van organische stof geremd. Met name in de relatief laaggelegen beekdalen waren de condities gunstig voor het ontstaan van veen. Er kwam een pakket veen tot ontwikkeling dat tot het Laagpakket van Singraven binnen de Formatie van Boxtel gerekend wordt. Vanaf het Atlanticum breidde het veen zich snel uit. Pagina 6 van 17

8 Landschap 2.2 Geomorfologie De Geomorfologische kaart 1 geeft de mate van reliëf en de vormen die in het landschap te onderscheiden zijn aan. Het plangebied ligt in een zone van beekdalbodems met veen (eenheid 1R4). In het noordwesten van het plangebied komt relatief hooggelegen grondmorene voor al dan niet met welvingen, bedekt met dekzand. In het oosten van het plangebied komt een zone voor met een relatief laaggelegen beekdalbodem zonder veen (eenheid 2R5). 2.3 Bodem De bodem in het plangebied bestaan hoofdzakelijk uit vlierveengronden (eenheid fvc) 2. In het noordwestelijk deel van het tracé komen madeveengronden en moerige eerdgronden voor (eenheden avzt en vwzt). In het zuidelijk deel van het tracé komen beekeerdgronden bestaande uit lemig fijn zand (eenheid pzg23t) voor. De vlierveengronden bestaan uit zeggeveen, rietzeggeveen of broekveen en zijn plaatselijk ijzerrijk. Ze bevinden zich ondieper dan 0,5 m mv en zijn tenminste 0,1 m dik. Ter hoogte van de madeveengronden bevindt het zand, zonder humuspodzol, zich ondieper dan 1,2 m mv. In het plangebied bevinden zich leemlagen, waaronder verspoelde keileem, beginnend tussen 0,4 en 1,2 m mv en tenminste 0,2 m dik. 1 Stiboka, Geomorfologische kaart van Nederland 1: , blad 22/23 Coevorden/Nieuw-Schoonebeek. Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. 2 Stiboka, Bodemkaart van Nederland 1:50.000, blad 22 Oost Coevorden. Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. Pagina 7 van 17

9 3 Archeologie 3.1 Historische, huidige en toekomstige situatie Om de historische situatie van het plangebied te kunnen beschrijven, is gebruik gemaakt van verschillende historische kaarten. Op de historische kaart van is te zien, dat het plangebied in die tijd bestond uit een kronkelende beek met aan weerszijden grenzend weilanden met een verkaveling die bestaat uit langwerpige, brede kavels. Aan de westzijde liggen de kavels parallel aan elkaar, dwars op de beek. Aan de oostzijde bevinden zich in het oosten van het plangebied een aantal kavels, dat niet dwars, maar schuin op de beek ligt. Wellicht heeft dit te maken met de ligging van het land in de buitenbocht van de beek. Er zijn geen oversteken over de beek aangegeven. Op de historische kaart van zijn in het plangebied zes bruggetjes of vonders aangegeven, die over het Drostendiep lagen. De meest zuidelijke oversteek van het Drostendiep in het plangebied, betreft de brug over de Reijndersdijk. Deze straat is nog steeds in gebruik en betreft de zuidelijke grens van het plangebied. Er is geen zandpad of landweg getekend, die naar de meest noordelijke oversteek leidt. Hier ligt nu de Oude Dalerveensestraatweg. Aan weerszijden van de oversteek is het land in hele smalle, lange kavels verdeeld. Tussen deze oversteken over het Drostendiep liggen rond 1851 nog 4 oversteken. Bij drie oversteken komt de route vanuit een onbestraat landweggetje vanuit Dalen uit westelijke richting, maar heeft de route aan de oostzijde van het Drostendiep geen doorgang. Bij slechts een oversteek, vanuit een zandpadje vanuit Dalen, wordt het zandpad wel vervolgd aan de oostzijde van het Drostendiep. Het gaat door de Hooilanden en Zuidermaten naar de straat Dwarsdijk bij het Zuiderend. Ten noorden van het plangebied liep parallel aan de huidige Oude Dalerveensestraatweg, de Kerkdijk. Het betreft een kerkepad, waarlangs de kerkgangers die vanuit Dalen kwamen, in Duitsland kerkten. Het pad liep van Dalen naar Dalerveen en vandaaruit in zuidoostelijke richting naar een oversteek van het Schoonebeekerdiep naar Emlichheim, destijds Emmelkamp geheten. De straat die destijds Kerkdijk heette is nu niet meer aanwezig, maar liep dwars door de percelen ten noorden van de Oude Dalerveensestraatweg. De huidige Oude Dalerveensestraatweg, die nu de noordelijke grens van het plangebied vormt, was in 1900 nog niet aanwezig. Ter plekke van de huidige Oude Dalerveensestraatweg met brug, was in 1851 wel al een oversteek over het Drostendiep aanwezig. Er is aan weerszijde van de beek echter geen landweg of zandpad aangegeven, die ernaar toe leidde. Pagina 8 van 17

10 Archeologie afb. 1, Bonnekaart van ca met als ondergrond de huidige topografie (bron: ARCHIS2) Op de historische kaart van 1905 (zie bijlage 2 en afbeelding 1) zijn deze zelfde zes oversteken aangegeven in de vorm van bruggen. De verkaveling aan weerszijden van de beek bestaat uit langwerpige, smalle percelen, die bestaan uit hooilanden. Op deze kaart is in het uiterste zuiden een verhoging aangegeven, die doorloopt aan de zuidkant van de Reijndersdijk. De verhoging lag in het gebied Huttenbelt, dat nu onderdeel is van het recreatiepark Huttenheugte. Analyse van historische kaarten uit dit gebied heeft behalve potentiële locaties voor voordes en een verhoging geen aanwijzingen voor andere elementen opgeleverd. Analyse van de veldnamen heeft tevens geen aanwijzingen gegeven over het eventuele voorkomen van aalstallen, stuwen, watermolens, sluisjes, lenten, visfuiken, etc. Tegenwoordig is veel aan het beeld veranderd en heeft het beekdal een onnatuurlijk aanzicht. In de jaren '20 van de vorige eeuw is het Drostendiep gekanaliseerd; hierbij is de beek relatief rechtgetrokken. De oude beekloop met meanders is in het gebied niet meer met het oog te herkennen. Aan de hand van het recente flora- en faunaonderzoek zijn tevens geen aanwijzingen aangetroffen omtrent vegetatie, waarvan het voorkomen gebonden is aan oude beeklopen. Ten gevolge van de ruilverkaveling is de oorspronkelijke percelering gewijzigd, zodat grotere percelen zijn ontstaan. De percelen kennen nog steeds een agrarische functie, maar er wordt tegenwoordig ook op een klein aantal percelen akkerbouw bedreven. Verder is bekend, dat in het Drostendiep werd gegraven naar ijzeroer. Dit is gemeld in een Provinciale Drentsche en Asser Courant uit Het is echter onbekend waar dit was bij het Drostendiep. Pagina 9 van 17

11 Archeologie In de nabije toekomst zullen een aantal van de bestaande watergangen worden verbreed en er zullen natuurvriendelijke oevers aan worden gelegd. Hierdoor zal de beekloop met omringende kavels een natuurlijker karakter krijgen. 3.2 Bewoningsgeschiedenis De geschiedenis van het plangebied gaat terug tot het Mesolithicum (zie tabel 3.1), toen jagers/verzamelaars hun kampementen opsloegen bij het beekdal van het Drostendiep. In het (Vroeg)Neolithicum werd het gebied intensief gebruikt en bewoond. Ook vonden er waarschijnlijk rituele deposities plaats. Het landschap rond het Drostendiep was een drassig moeras, wat een mysterieuze omgeving was. Het ten westen van het plangebied gelegen dorp Dalen is in de Vroege Middeleeuwen ontstaan op een zandrug, die ligt ingeklemd tussen het Loodiep en het Drostendiep. Dalen is een esdorp. In de loop van de Middeleeuwen ontstond vanuit Dalen de kleine randveenontginning Dalerveen, dat ten oosten van het plangebied ligt. Het dorp Dalen bouwde zich uit in de loop der tijden, maar bebouwing in het plangebied kwam zover traceerbaar nergens voor. Alleen aan de Reijndersdijk kwamen enkele verspreide boerderijen. Dalen bleef lang een agrarische omgeving. Het beekdal van het Drostendiep was een belangrijke verkeersader, toen de wegen slecht waren. Het Drostendiep was tot aan Zweeloo bevaarbaar. De oudste schriftelijke bron, waarin de naam Dalen voorkomt, betreft een lijst van opbrengsten aan het kapittel van de Dom in Utrecht uit Dalen is verscheidene keren slachtoffer geweest van oorlogsgeweld, zoals de Spaanse oorlog en tijdens de inval van de Munsterse troepen. Ook de ligging van Dalen bij de vesting Coevorden zorgde ervoor, dat Dalen bij strijd werd betrokken. In 1816 ontstond een grote brand in Dalen, waarbij 7 woonhuizen en 12 schuren verbrandden. Dalen behoorde tot 1 januari 1998 tot de gemeente Dalen. Vanaf 1 januari 1998 maakt het deel uit van de gemeente Coevorden. Pagina 10 van 17

12 Archeologie Tabel 3.1 Overzicht van archeologische perioden 3 Periode Tijd Laat-Paleolithicum (Oude Steentijd) tot v.chr. Mesolithicum (Midden Steentijd) v.chr v.chr. Neolithicum (Nieuwe Steentijd) v.chr v.chr. Bronstijd v.chr v.chr. IJzertijd 800 v.chr v.chr. Romeinse Tijd 12 v.chr n.chr. Vroege Middeleeuwen n.chr. Late Middeleeuwen n.chr. Nieuwe Tijd heden 3.3 AMK De Archeologische Monumentenkaart (AMK) bevat een overzicht van belangrijke archeologische terreinen in Nederland. De terreinen zijn beoordeeld op verschillende criteria (kwaliteit, zeldzaamheid, representativiteit, ensemblewaarde en belevingswaarde). Op grond daarvan zijn de terreinen ingedeeld in categorieën met archeologische waarde, hoge archeologische waarde en zeer hoge archeologische waarde (o.a. de beschermde monumenten). De AMK is in samenwerking met de betreffende provincie en gemeentelijk archeologen ontwikkeld. Binnen de tracés zijn geen AMK-terreinen geregistreerd. In de directe omgeving van het plangebied, binnen een straal van 500 m, zijn drie AMK-terreinen geregistreerd (zie Tabel 3.2 en bijlage 3). Tabel 3.2 Monumenten in de directe omgeving van het plangebied. Monument nummer complex datering waarde 2732 Nederzetting, onbepaald Mesolithicum IJzertijd Hoge archeologische waarde 2748 Nederzetting, onbepaald Neolithicum Archeologische waarde 2749 Nederzetting, onbepaald Mesolithicum Neolithicum Archeologische waarde 3.4 Archis2 In Archis2 van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) staan alle bekende archeologische waarnemingen geregistreerd. Binnen de tracés zijn geen waarnemingen geregistreerd. In de directe omgeving, binnen een straal van 500 m, zijn diverse waarnemingen geregistreerd. Het betreft voornamelijk vuursteenvondsten daterend uit het Mesolithicum en Neolithicum (zie Tabel 3.3 en Bijlage 3). 3 Voor de dateringen is gebruik gemaakt van: Lanting, J.N. & J. van der Plicht, De C14-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie, I: Laat-Paleolithicum. In: Palaeohistoria 37/38 ( ), pp Lanting, J.N. & J. van der Plicht, De C14-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie, II: Mesolithicum. In: Palaeohistoria 39/40 ( ), pp Lanting, J.N. & J. van der Plicht, De C14-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie, III: Neolithicum. In: Palaeohistoria 41/42 ( ), pp Pagina 11 van 17

13 Archeologie Tabel 3.3 Waarnemingen in het plangebied en in de directe omgeving van het plangebied. waarnemingsnummer complex aard datering Onbekend Bronzen bijl, stenen bijl, vuurstenen kling en afslag Neolithicum - IJzertijd Nederzetting, onbepaald Houtskool, haardkuil Mesolithicum Onbekend Stenen bijl Neolithicum Onbekend Diverse vuurstenen voorwerpen, stenen bijl, slijp- /wetsteen, klopsteen, glazen kraal Onbekend Diverse vuurstenen voorwerpen Onbekend Diverse vuurstenen voorwerpen, slijp-/wetsteen, Onbekend Diverse vuurstenen voorwerpen, slijp-/wetsteen, klopsteen Mesolithicum - Neolithicum Mesolithicum Mesolithicum Neolithicum Mesolithicum 54 Onbekend Stenen hamerbijl Bronstijd - IJzertijd Onbekend Vuursteen Neolithicum Onbekend Vuursteen brok, afslag en Onbekend Pijpekop/-steel, vuurstenen kem afslag en kern Neolithicum Pijpekop: Nieuwe Tijd Vuursteen: onbekend Onbekend Stenen bijl Neolithicum Onbekend Vuurstenen schrabber en afslag Mesolithicum Onbekend Vuursteen brok en kling Mesolithicum 453 Onbekend Vuurstenen bijl Neolithicum Onbekend Vuurstenen bijl Neolithicum Onbekend Bot onbekend De aanwezigheid van deze Steentijd-vindplaatsen in het beekdal van het Drostendiep duidt op een intensief gebruik en bewoning van dit gebied in vooral het Mesolithicum en (Vroeg-) Neolithicum. De aanwezigheid van een gevarieerde vegetatie, de nabijheid van water en van relatief hogere en drogere dekzandopduikingen voor (tijdelijke) nederzettingen, maakten dit gebied bij uitstek aantrekkelijk voor de mens in de prehistorie. De vondst van enkele Neolithische vuurstenen bijlen in deze natte contexten duidt mogelijk op (rituele) deposities 4. Vanwege de kwaliteit van het gebruikte vuursteen wordt gedacht dat deze bijlen waarschijnlijk importen zijn 5 (Beuker, 2005). 3.5 IKAW De IKAW geeft voor heel Nederland de trefkans aan op de aanwezigheid van archeologische resten. Die trefkans is aangegeven in vier categorieën: een hoge, middelhoge, lage en zeer lage trefkans. De kaart is voornamelijk gebaseerd op de bodemkaart. Volgens de IKAW heeft het plangebied een lage kans op het aantreffen van archeologische resten (zie bijlage 3). De lage verwachting houdt verband met de natte omstandigheden in het gebied. 3.6 CHW In aanvulling op de landelijke verwachtingskaarten hebben veel provincies eigen verwachtingskaarten vervaardigd, waarin veel lokale gebiedskennis is opgenomen. Deze kaarten hebben over het algemeen een hoger detailniveau dan de landelijke kaarten. De Cultuurhistorische 4 Wentink, K., Ceci n est pas une hache. Neolithic depositions in the Northern Netherlands. Leiden, Faculty of Archaeology University of Leiden. 5 Beuker, J., Aanvoer uit alle windstreken. Stenen bijlen in Noord Nederland. In: L.P. Louwe Kooijmans e.a. (red.), Nederland in de Prehistorie. Amsterdam, Bert Bakker, Pagina 12 van 17

14 Archeologie Waardenkaart van de provincie Drenthe geeft inzicht in de archeologische, historischstedenbouwkundige en de historisch-geografische waarden van de regio. De CHW geeft aan dat het plangebied is gelegen binnen een beekdal (zie bijlage 4). De noordelijke en zuidelijke weg, die het plangebied begrenzen, worden omgeven door (deels dubbele) boomrijen. Een watergang in het midden van het plangebied, ten oosten van het Drostendiep, is aangegeven als brede sloot. Langs het tracé van de westelijke grens van het plangebied, de straat genaamd Drift, is een wal aangegeven. Een drift duidt op een door houtwallen omgeven oude zandweg, waarlangs schapen of koeien naar de heide of weide werden gedreven. Het betreft soms holle wegen. Op de CHW is aan weerszijden van de weg geen begroeiing aangegeven, er is echter heden wel sprake van bomenrijen. 3.7 KICH Kennisinfrastructuur Cultuurhistorie heeft alle bekende archeologische en bouwkundige monumenten en historisch-geografisch informatie samengebracht in een digitale kaart. Via deze kaart zijn cultuurhistorische waarden eenvoudig per gebied te bekijken. De KICH geeft de reeds vermelde AMK terreinen (zie 3.3) weer als archeologische monumenten. Er zijn verder op de KICH in het geheel geen cultuurhistorische waarden in de vorm van gebouwen, steden en dorpen en historisch landschap in het plangebied aangegeven. 3.8 Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) Analyse van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) is vereist conform de Richtlijnen voor Archeologisch onderzoek, beekdalen. De geanalyseerde AHN heeft een resolutie van 5x5 m. Deze resolutie is noodzakelijk om kleine zandkoppen op te kunnen sporen. De AHN geeft duidelijke hoogteverschillen aan binnen het plangebied (zie bijlage 5). Op de AHN is aan weerszijden van het Drostendiep de oude loop van het Drostendiep zichtbaar (in blauw). Wellicht betreft dit plaatselijk oude meanders. Verder zijn er diverse hooggelegen koppen en ruggen zichtbaar (donkergeel/rood). 3.9 Archeologisch onderzoek in de omgeving In 2007 en 2008 zijn door Grontmij twee archeologische onderzoeken uitgevoerd ten noorden (onderzoeksmelding 22759) en ten oosten (onderzoeksmelding 26084) van het recreatieoord De Huttenheugte. Beide onderzoekslocaties grenzen aan het onderhavige plangebied (zie bijlage 3). Uit het veldonderzoek is gebleken dat de bodem binnen beide terreinen verstoord is. Er zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen. Voor beide terreinen is geen vervolgonderzoek aanbevolen. Pagina 13 van 17

15 4 Archeologische verwachting 4.1 Algemeen In het verleden was de mens veel sterker afhankelijk van de mogelijkheden die het landschap bood voor het ontplooien van haar (economische) activiteiten. Men was veel minder in staat het landschap aan te passen aan haar wensen, zoals nu veel meer het geval is. De keuze van mensen om zich op een bepaalde locatie te vestigen, was voor een belangrijk deel afhankelijk van de locale landschappelijke omstandigheden. De factoren die bij deze keuze een rol hebben gespeeld noemen we locatiefactoren. Hierbij moet worden gedacht aan hoge, droge delen van het landschap voor bewoning, vruchtbare gronden voor de akkerbouw, de beschikbaarheid van water en bouwmaterialen, natuurlijke voedselbronnen enzovoorts. Niet al deze factoren kunnen bij onderhavig onderzoek in beeld worden gebracht. Getracht wordt, door voornamelijk te focussen op de bodemkundige en geomorfologische situatie, de archeologisch interessante delen van het landschap in beeld te krijgen. Daarnaast zijn de bekende archeologische gegevens uit de omgeving van het plangebied geïnventariseerd. Op basis hiervan is aan het plangebied een archeologische verwachting toegekend. 4.2 Archeologische verwachting watergangen Dalen Op basis van de landschappelijke en archeologische gegevens uit het bureauonderzoek is de lage archeologische verwachting van de IKAW voor het plangebied plaatselijk bijgesteld naar hoog. De hooggelegen delen in het landschap hebben een hoge archeologische verwachtingswaarde. Dit zijn de rode en donkergele gebieden op de AHN, zie bijlage 5. Hier kunnen restanten van kampementen uit het Mesolithicum worden aangetroffen (zie bijlage 6, aangegeven met rode doorgetrokken lijn). Archeologische indicatoren uit deze periode bestaan uit voornamelijk (vuur)stenen artefacten, houtskool en sporen van haarden. De vondsten kunnen voornamelijk worden aangetroffen in de top van met name gepodzoleerde dekzandopduikingen. Tevens kunnen hier nederzettingsresten uit het Neolithicum worden aangetroffen. Getuige de vindplaatsen uit deze periode is het plangebied en nabije omgeving in deze periode intensief gebruikt en bewoond. Voor de periode vanaf de Late Bronstijd tot in de Late Middeleuwen geldt een lage archeologische verwachting. De kans op het aantreffen van nederzettings- en grafveldresten uit deze periode is klein, vanwege de natte omstandigheden (veenvorming) in het gebied. Wel kunnen uit deze periode min of meer geïsoleerde vondsten aangetroffen worden in de vorm van depotvondsten van metalen, houten of benen voorwerpen, aardewerk, etc. Vanaf de Late Middeleeuwen tot in de 18 e eeuw is er een hoge kans op het aantreffen van resten van nederzettingen in de vorm van kleine boerderijplaatsen, hoewel daarvoor geen aanwijzingen op historische kaarten zijn gevonden. Ter hoogte van de oude beekloop (de donkerblauwe kleur op de AHN op bijlage 5) is de kans op nederzettings- en grafveldresten uit alle perioden laag. Hier kunnen wel andersoortige archeologische resten worden verwacht, zoals rituele deposities, voorden, eendenkooien, afvaldumps, fuiken, etc. Deze locaties zijn aangegeven op bijlage 6 met een rode onderbroken lijn. Op historische kaarten staan enkele oversteken over het Drostendiep aangegeven. De kans op het aantreffen van resten hiervan of de eventuele voorlopers, zoals voordes, wordt hoog geacht, onder meer vanwege de goede conserverende werking van het beekdal. Zie hiervoor bij- Pagina 14 van 17

16 Archeologische verwachting lage 6, de terreinen omgeven met een gestippelde rode lijn. De oude meandervulling is tevens van belang voor botanisch onderzoek ten behoeve van de reconstructie van het landschap. De rest van het plangebied kent een lage verwachtingswaarde. Dit wil echter niet zeggen, dat hier geen archeologische sporen aanwezig kunnen zijn. Pagina 15 van 17

17 5 Evaluatie 5.1 Conclusies In opdracht van Waterschap Velt en Vecht heeft Grontmij een archeologisch onderzoek uitgevoerd voor de een aantal te verbreden watergangen te Dalen. Het onderzoek heeft bestaan uit een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek. Uit het bureauonderzoek is gebleken dat het plangebied plaatselijk een hoge archeologische verwachtingswaarde kent voor het aantreffen van archeologische waarden van resten van kampementen van jagers/verzamelaars uit het Mesolithicum. Analyse van de AHN heeft de locatie van meerdere verhogingen in het beekdal opgeleverd. Waarschijnlijk zijn dit dekzandkoppen of verhogingen in de buitenbocht van de oude beekloop, die archeologische sporen en vondsten kunnen herbergen. Er zijn ook enige bekende vindplaatsen in het gebied gelegen. Ook heeft het onderzoek van de algemene hoogtekaart geresulteerd in de locatie van laagtes, die toegeschreven kunnen worden aan de oude beekloop of meanders daarvan. Onderzoek naar fossiele meanders kan belangrijke gegevens opleveren op het gebied van paleoecologie. Een archeologische verwachtingskaart is opgenomen in bijlage 6. Het plangebied heeft plaatselijk een hoge archeologische verwachtingswaarde wat betreft nederzettingsterreinen uit het Neolithicum, getuige de bekende vindplaatsen uit deze periode. Het plangebied heeft een lage archeologische verwachtingswaarde voor de latere periodes, van Late Bronstijd tot Late Middeleeuwen. Vanaf de Late Middeleeuwen tot in de 18 e eeuw is er een hoge kans op het aantreffen van resten van nederzettingen in de vorm van kleine boerderijplaatsen, hoewel daarvoor geen aanwijzingen zijn gevonden. Uit analyse van historische kaarten is gebleken, dat het plangebied in vroeger tijden geheel bestond uit het beekdal van het Drostendiep, met beek en aan weerszijden hooilanden. Verder zijn door raadplegen van de historische kaarten 6 locaties bekend geworden, waar oversteken over of door de beek hebben gelegen. Door vergelijking van de situatie van 1900 met die van de huidige topografie, kon de locatie worden bepaald waar de 6 bruggen of andere oversteken lagen, die reeds in 1850 in gebruik waren (zie bijlage 6, de locaties aangegeven met rode stippellijn). Het is zeer goed mogelijk, dat de mogelijke voorlopers van deze bruggen, namelijk vonders of voordes, op dezelfde locatie hebben gelegen. Verder is het mogelijk, dat in de buurt van de huidige beekloop resten terug worden gevonden van aalstallen, stuwen, watermolens, sluisjes, lenten, visfuiken, etc. Hiervoor zijn echter geen aanwijzingen aangetroffen tijdens het bureauonderzoek, noch op historische kaarten, noch door veldnamen te analyseren. 5.2 Advies Op basis van de resultaten van het bureauonderzoek wordt voor delen van het plangebied een vervolgonderzoek aanbevolen. Deze te onderzoeken terreinen zijn aangegeven op bijlage 7 en 8 en zijn uitgesplitst naar onderzoeksmethode. De geadviseerde onderzoeken worden hieronder beschreven verkennend booronderzoek - ter hoogte van de hogere delen in het landschap. Gericht op vaststellen van al dan niet intacte bodemopbouw en intact veendek. Tevens aandacht voor het in kaart brengen van pleistoceen oppervlak en reliëf, inzoomen op de relatief hogere delen (koppen en ruggen) en/of relatief hoger gelegen oeverwallen. Dit betreft de delen, die op bijlage 7 zijn aangegeven met een zwarte Pagina 16 van 17

18 Evaluatie lijn. Dit zijn bij uitstek locaties waar prehistorische (Steentijd) vindplaatsen aanwezig kunnen zijn. Indien intacte bodemopbouw of andere indicatoren aangetroffen worden zal vervolgonderzoek noodzakelijk zijn in de vorm van het verdichten van het boorgrid naar 20 boringen per hectare. De resultaten kunnen echter ook aanleiding zijn tot een andere vorm van vervolgonderzoek, bijvoorbeeld proefsleuven; - ter hoogte van de oude meanders. Gericht op het vaststellen van een al dan niet intact veenpakket. Indien het veenpakket ter plaatse van de oude meander intact is, dan dienen de graafwerkzaamheden onder archeologische begeleiding plaats te vinden ten behoeve van het traceren van mogelijk aanwezige rituele deposities, voorden, eendenkooien, afvaldumps, fuiken enz. Dit geldt voor de terreinen, die met een oranje lijn zijn aangegeven op bijlage 7. - in de nabijheid van een bekende archeologische vindplaats. Doel hiervan is de vindplaats te waarderen. De locatie hiervan is aangegeven met een paarse lijn op bijlage archeologische begeleiding van de graafwerkzaamheden - ter hoogte van de op de historische kaarten aangegeven oversteken. De locaties hiervan zijn aangegeven op bijlage 8 met een groene lijn. Geadviseerd wordt om de graafwerkzaamheden ter plaatse van deze locaties te laten plaatsvinden onder archeologische begeleiding. Wanneer bij de uitvoering onverhoopt grondsporen en/of vondsten worden aangetroffen, dient hiervan direct melding gemaakt te worden bij de provinciaal archeoloog, dr. W.A.B. van der Sanden, Drents Plateau, Stationsstraat 11, 9401 KV Assen (tel , mobiel , w.sanden@drentsplateau.nl). De resultaten van het onderzoek en deze aanbeveling dienen te worden voorgelegd aan het bevoegd gezag, de gemeente Coevorden. Pagina 17 van 17

19 Bijlage 1 Locatie plangebied

20 Projectnummer Datum Bijlage Formaat GAR-nummer CIS-code Getekend Controle Accoord Schaal DR A YB MH JvdR Project Archeologisch onderzoek Watergangen Dalen Opdrachtgever Waterschap Velt en Vecht Onderdeel Locatie plangebied Noord Postbus 29, 9400 AA Assen, T , F bron: ANWB Topografische Atlas Drenthe 1:25.000

21 Bijlage 2 Historische situatie

22 Projectnummer Datum Bijlage Formaat GAR-nummer CIS-code Getekend Controle Accoord DR A YB MH JvdR Project Archeologisch onderzoek Watergangen Dalen Opdrachtgever Waterschap Velt en Vecht Onderdeel Plangebied 1905 Noord Postbus 29, 9400 AA Assen, T , F bron: Grote Historische Atlas van Nederland 1: Oost Nederland Schaal

23 Bijlage 3 Archeologische basiskaart

24 Watergangen Dalen/Huttenheugte ABK N. Lubbers / Legenda ONDERZOEKSMELDINGEN WAARNEMINGEN VONDSTMELDINGEN MONUMENTEN archeologische betekenis archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd TOP10 ((c)tdn) IKAW zeer lage trefkans lage trefkans middelhoge trefkans hoge trefkans lage trefkans (water) middelhoge trefkans (water) hoge trefkans (water) water niet gekarteerd PROVINCIES m N Archis /

25 Bijlage 4 Cultuurhistorische Waardenkaart

26 Cultuurhistorische waardenkaart pagina 1 van

27 Bijlage 5 AHN

28 Meter Legenda Projectnummer Datum DR Bijlage Formaat GAR-nummer CIS-code Getekend Controle Accoord Schaal A MO JJH JvdR 1:7.500 Project begrenzing plangebied Drostendiep te Dalen Opdrachtgever hoogte (m NAP) Hoog : 14,05 Waterschap Velt en Vecht Onderdeel Actueel Hoogtebestand Nederland Noord Postbus 29, 9400 AA Assen, T , F Laag : 8,26 ±

29 Bijlage 6 Archeologische verwachtingskaart

30 Hoge verwachting vanwege hoge ligging. Op deze locaties zijn voornamelijk vuursteenvindplaatsen te verwachten. Hoge verwachting vanwege oude meanderloop. Op deze locaties zijn rituele deposities, afvaldumps, voorden, steigers, bruggen etc te verwachten. Hoge verwachting vanwege de grote kans op het aantreffen van op de historische kaart aangegeven oversteken. Projectnummer Datum Bijlage Formaat GAR-nummer CIS-code Getekend Controle Accoord Schaal DR A YB MH JvdR Project Archeologisch onderzoek Watergangen Dalen Opdrachtgever Waterschap Velt en Vecht Onderdeel Actueel Hoogtebestand Nederland Noord Postbus 29, 9400 AA Assen, T , F Hoge ligging Lage ligging

31 Bijlage 7 Advies locaties booronderzoek

32 Booronderzoek aanbevolen op basis van de hoge ligging van het terrein. Booronderzoek gericht op het traceren van de oude meander. Booronderzoek aanbevolen op basis van een in de directe omgeving aanwezige vindplaats. Hoge ligging Lage ligging Projectnummer Datum Bijlage Formaat GAR-nummer CIS-code Getekend Controle Accoord Schaal DR A YB MH JvdR Project Archeologisch onderzoek Watergangen Dalen Opdrachtgever Waterschap Velt en Vecht Onderdeel Actueel Hoogtebestand Nederland nader te onderzoeken locaties d.m.v. booronderzoek Noord Postbus 29, 9400 AA Assen, T , F

33 Bijlage 8 Advieskaart archeologische begeleiding

34 Begeleiding voornamelijk gericht op het traceren van op de historische kaart aangegeven oversteken. Hoge ligging Lage ligging Projectnummer Datum Bijlage Formaat GAR-nummer CIS-code Getekend Controle Accoord Schaal DR A YB MH JvdR Project Archeologisch onderzoek Watergangen Dalen Opdrachtgever Waterschap Velt en Vecht Onderdeel Actueel Hoogtebestand Nederland nader te onderzoeken locaties d.m.v. archeologische begeleiding Noord Postbus 29, 9400 AA Assen, T , F

35