Hogeschool Utrecht. Projectgids: Het Cruquius project

Transcriptie

1 Hogeschool Utrecht Projectgids: Het Cruquius project Projectgids voor de leerling: Het Cruquius project Studieopdracht in het kader van het vak Cultureel Erfgoed maandag 24 oktober 2011

2 Inhoud Inleiding 3 De vraagstelling 4 1 De Cruquius als cultureel erfgoed Opdracht Team 1 Cultureel erfgoed van wereldformaat Wat is cultureel erfgoed? 6 2 De Cruquius als gemaal Opdracht Team 2 Hoe werkt een gemaal? Opdracht groep 3 Inpolderen en droogmaken Het Haarlemmermeer voor De Cruquius De Haarlemmermeer na De Cruquius 10 3 De Haarlemmermeer Opdracht groep 4 Het werk van een droogmakerij De inrichting van het nieuwe land 13 4 Kwelwater en verzilting Opdracht groep 5 Kommer en kwel Ontwatering van de Haarlemmermeer Kwelwater 16 Literatuurlijst 17 Pagina 2

3 Inleiding Welkom bij het Cruquius project. Centraal in dit project staat het voormalige stoomgemaal De Cruquius. Zo ziet het gemaal er uit: Stoomgemaal De Cruquius, genoemd naar de waterbouwkundige Nicolaas Samulesz. Cruquius ( ). Het project bestaat uit drie onderdelen: 1. De introductieles. Hierin maak je kennis met De Cruquius. Nadat vijf teams zijn samengesteld krijgt ieder team de uitdaging (opdracht). De les kun je hier bekijken: Je vindt hier ook een pagina waarop de teksten van deze gids worden voorgelezen. 2. De excursie naar het museum De Cruquius. Hier presenteert ieder team de uitdaging. Je moet je daar goed op voorbereiden. Dat doe je met de informatie uit deze gids. 3. De afsluitende les. In deze les evalueren we het project en krijg je het cijfer voor het project. Lees deze gids helemaal goed door voordat je begint! Je vindt hier de belangrijkste informatie die je nodig hebt. Je zult in de voorbereiding ook gebruik moeten maken van de informatie die je op internet vindt. Kijk daarvoor ook naar de bonnenlijst achter in deze gids. We hopen natuurlijk dat je van dit project veel leert, goed samenwerkt met elkaar en vooral dat je er veel plezier aan beleeft! We wensen jou en jouw team veel Succes! De makers van het Project Cruquius. Pagina 3

4 De vraagstelling De strijd tegen het water loopt als een rode draad door de geschiedenis van ons land. Dat is niet zo gek als je bedenkt dat een groot deel van Nederland onder de zeespiegel ligt. Soms won het water, zoals tijdens de Watersnood van Dat was een overstromingsramp die veel levens eiste en grote schade veroorzaakte in Zeeland en Zuid-Holland. Zonder dijken overstroomt dit deel van Nederland bij een normale waterstand. Maar gelukkig winnen wij vaker van het water. Dat maakt ons land zó bijzonder dat Nederlandse ingenieurs andere landen helpen hoe zij met water om moeten gaan. Dit project gaat vooral om droogmakerijen. Een droogmakerij is een gebied dat is drooggemalen. Voor die tijd was zo n gebied nog een meer of een groot open water. In geen enkel land ter wereld vindt je zoveel droogmakerijen als Nederland! De volgende vragen staat centraal: 1. Waarom is De Cruquius een belangrijk cultureel erfgoed? 2. Hoe gaat men bij het droogleggen van een gebied te werk? 3. Welke technieken werden daarvoor in de loop der eeuwen gebruikt? 4. Welk patroon zie je in historie van de droogmakerijen in Nederland en welke verklaring kun je daar voor geven? 5. Welk probleem met de waterkwaliteit vind je in de Haarlemmermeer en hoe probeert men die te verbeteren? Ieder team werkt zijn eigen vraagstelling uit. Pagina 4

5 1 De Cruquius als cultureel erfgoed In dit project staat De Cruquius centraal. Het is niet zomaar een gebouw. Het gemaal is een goed voorbeeld van een cultureel erfgoed. Het is zelfs een monument van wereldformaat! De Cruquius markeert een belangrijk hoogtepunt in de Nederlandse waterbouwkunde, namelijk de drooglegging van de Haarlemmermeer door stoomkracht. Welke (4) voorbeelden van cultureel erfgoed zie je op deze afbeelding? 1.1 Opdracht Team 1 Cultureel erfgoed van wereldformaat Waarom is De Cruquius een belangrijk cultureel erfgoed van Nederland? Wat is een cultureel erfgoed. Wie bepaalt in Nederland wat een cultureel erfgoed is? Verklaar hoe het komt dat De Cruquius bewaard is gebleven en nu kan worden gerekend tot ons cultureel erfgoed. De uitdaging: Jullie maken een presentatie over wát cultureel erfgoed is. Vertel waarom het Cruquius gemaal zo bijzonder is. Geef ook aan waarom het niet is gesloopt. Probeer een ander voorbeeld te vinden van een cultureel erfgoed uit je eigen omgeving. Jullie presenteren in het museum in maximaal 15 minuten. Beoordeling: een heldere en verzorgde foutloze presentatie met een kop voet staart. Ook de wijze waarop het resultaat is gepresenteerd telt mee. Gebruik ook veel afbeeldingen die je op internet vindt. Natuurlijk moet de presentatie in correct en foutloos Nederlands zijn gemaakt. Pagina 5

6 1.2 Wat is cultureel erfgoed? Wij zijn gewend aan gigantische gebouwen. Aan moderne zelfdenkende machines en computergestuurde ontwerpen. Alles lijkt mogelijk. Ruim 150 jaar geleden, in de tijd De Cruquius werd gebouwd, was dat heel anders. De bouw was een enorme arbeidsintensieve klus. Eerst bouwde men een ringvaart en ringdijken om het meer. Alles ging nog met de hand, met een spade (schep). Tonnen bouwmateriaal moesten worden vervoerd en verwerkt. Alleen al voor de ondersteuning van de machinekamer van De Cruquius waren 400 eiken heipalen nodig. De rest van het gebouw staat op palen van dennenhout van maar liefst 12 meter lang. In 1849 was De Cruquius klaar voor gebruik. Hier zie je dat het Haarlemmermeer nog met water was gevuld. Drie jaar later was het meer leeg. Op 1 mei 1849 werd De Cruquius officieel in gebruik genomen. Samen met twee andere gemalen, De Leeghwater en De Lynden pompte zij het water uit de Haarlemmermeer in de ringvaarten. Het duurde meer dan 3 jaar voordat het meer leeg was en de kolonisatie van het gebied kon beginnen. In 1933 werd het gemaal buiten werking gesteld. Modernere gemalen namen het werk over. Gelukkig wist men de sloop van het gebouw te voorkomen. Dat kwam omdat in het gebouw de grootste stoomketel ter wereld stond opgesteld. Veel mensen vinden deze machine nog steeds het hoogtepunt uit het stoomtijdperk. Pagina 6

7 2 De Cruquius als gemaal We gaan naar het museum De Cruquius. We kunnen dan het stoomgemaal goed bekijken. De Cruquius is gebouwd in de eerste helft van de 19 e eeuw en is gebruikt om het Haarlemmermeer leeg te pompen. Met dit gemaal liet Nederland zien dat het voorop liep in de tijd van de stoommachines. 2.1 Opdracht Team 2 Hoe werkt een gemaal? Welke technieken werden daarvoor in de loop der eeuwen gebruikt? Hoe werkt een stoomgemaal? In de loop van de eeuwen gebruikten de Nederlanders verschillende technieken om water weg te pompen. Zoals molengangen en stoomgemalen. In het museum staan verschillende schaalmodellen. Maak een overzicht van de verschillende technieken en de perioden waarin ze werden gebruikt. Leg het kort uit hoe ze werken en wat hun capaciteit is (hoeveel m³ water per tijdseenheid). Leg uit waarom voor de Haarlemmermeer gebruik werd gemaakt van een stoomgemaal. De uitdaging: Geef een rondleiding in het museum. Leg aan de andere leerlingen duidelijk uit hoe molens en dit stoomgemaal werken. Beoordeling: De rondleiding moet netjes zijn verzorgd. Bij de maquettes van molens moet uitgelegd worden hoe een molen werkt. Uiteraard moet je goed op de hoogte zijn hoe het Cruquius gemaal werkt en uitleg geven over de grootste stoommachine van de wereld. Normale vragen van medeleerlingen moeten door jouw team beantwoord kunnen worden. De voorbereiding op de rondleiding moet schriftelijk zijn vastgelegd en er netjes en verzorgd uitzien. Beschreven in correct en foutloos Nederlands. Je mag voor extra informatie ook contact op nemen met mevrouw Oldenbeuving. Zij is manager Publiek en Educatie van het museum. 2.2 Opdracht groep 3 Inpolderen en droogmaken Welk patroon zie je in historie van de droogmakerijen in Nederland en welke verklaring kun je daar voor geven? Nederland kent een groot aantal droogmakerijen en polders. In het museum zie je hiervan een prachtige maquette. Als je daar goed naar kijkt zie je er een duidelijk ruimtelijk patroon in. Sommige droogmakerijen zijn al heel oud, andere zijn er recent bij gekomen. Maak hiervan een overzicht en geef een logische verklaring waarom bepaalde gebieden als eerste werden ontgonnen en andere pas later. De uitdaging: Maak een presentatie in PowerPoint om die in het museum te laten zien. Vertel hoe Nederland de strijd tegen het water voert. Er zit een patroon in die ontwikkeling. Bereid een groepsdiscussie voor om daar een antwoord op te vinden. Zoek bijvoorbeeld uit welke polders en Pagina 7

8 droogmakerijen er in Nederland zijn en hoe oud ze zijn. Teken die vervolgens op een kaart. Wat zie je? Beoordeling: een heldere en verzorgde foutloze presentatie met een kop voet staart. Ook de wijze waarop het resultaat is gepresenteerd telt mee. Presentatie en presenteren in correct en foutloos Nederlands. Jullie team moet ook een verklaring kunnen geven voor het feit dat in Zuid-Holland pas laat met het droogmaken is begonnen. 2.3 Het Haarlemmermeer voor De Cruquius Vanaf de middeleeuwen hadden steden zoals Haarlem, Amsterdam en Leiden steeds meer brandstof nodig. Bijvoorbeeld voor brouwerijen, maar ook als huisbrandstof. Het kon in die tijd erg koud zijn. Er was zelfs sprake van een kleine ijstijd. Om de zaak warm te krijgen gebruikten de mensen turf. Turf werd op verschillende manieren gewonnen. Bijvoorbeeld door het afsteken van veen, of door turf uit het water te baggeren en te laten drogen op zogenoemde legakkers. Die laatste manier noemen we de natte vervening. Zo is het Haarlemmermeer ontstaan. Natte vervening met de baggerbeugel. De legakkers waar de turf wordt gedroogd, zijn ook goed te zien. Het winnen van veen was een lucratieve bezigheid. Er werd veel geld mee verdiend. Het gevolg van al dat vervenen was wel dat er steeds meer waterplassen ontstonden. Door golfwerking kalfde er steeds meer land af en groeiden de waterplassen aan elkaar. In het begin was dat nog niet zo erg, maar op den duur ontstond een kleine binnenzee. Tijdens stormen kon het daar behoorlijk tekeer gaan en vergingen er schepen. Toen het Haarlemmermeer steeds groter werd, verdwenen er zelfs hele dorpen in het water. Het scheelde maar weinig of het Haarlemmermeer zou via het IJ in het noorden verbonden zijn geweest met de Zuiderzee. Het water zou dan zelfs brak of zout zijn geworden. Gelukkig kon men dat voorkomen. Pagina 8

9 Kaartje van de Haarlemmermeer. Duidelijk zijn de verschillende plassen te zien die steeds verder aan elkaar groeiden. In het noorden zie je het IJ, de verbinding met de Zuiderzee. Ook zie je plaatsen (met de klok mee) als Amsterdam, Aalsmeer, Leimuiden, Lisse, Heemstede en Haarlem. De plaatsen Rijk, Nieuwerkerk en Vijfhuizen zouden later in het water verdwijnen. Duidelijk is dat het Haarlemmermeer bij storm een gevaar vormde voor Leiden, Haarlem en Amsterdam. Toch was men ook wel blij met al dat water. Je kon er een goed maaltje vis vangen. Bovendien was het meer makkelijk bevaarbaar en dus belangrijk voor het transporteren van goederen en mensen (veel goede wegen waren er nog niet). Op dit schilderij uit 1658 zie je vissers aan het werk. Met platbodems werden goederen vervoerd. Pagina 9

10 2.4 De Haarlemmermeer na De Cruquius Het Haarlemmermeer als waterplas was dus nuttig. Maar na een aantal bijna-rampen en het water voor de poorten van Amsterdam stond te klotsen, begon men daar toch anders over te denken. Was het niet beter om het droog te malen en het nieuwe land aan boeren te verkopen? Dat leverde geld en voedsel op. Gebrek aan landbouwgrond was vaak de belangrijkste reden om een gebied droog te leggen. Maar hier ging het toch vooral om onze veiligheid. Al in de 17 e eeuw begon met het maken van plannen. Een beroemde ingenieur was de heer Leeghwater. Hij berekende dat er 200 molens nodig waren om Het Haarlemmermeer droog te krijgen. Een voorbeeld van een molengang bij Leidschendam. Toen er nog geen stoomgemalen bestonden pompten molens het water uit de polder. Een molen kan het water slechts 1 meter om hoog pompen. Bij deze molengang is het niveauverschil tussen droogmakerij en ringvaart dus maximaal 3 meter. Toch duurde het nog 2 eeuwen voordat alle steden overtuigd waren van de voordelen. Leiden verdiende immers veel geld aan visrechten en Haarlem spon garen bij een intensieve scheepvaart. Pagina 10

11 Rond 1840 was het dan eindelijk zover en kon de schop in de grond. Er werd een ringvaart gegraven. Met de zware zeeklei uit deze vaart maakte men een ringdijk die op sommige plaatsen wel 1,7 meter hoog was. Na vijf jaar was de ringvaart met de ringdijk klaar en kon men gaan pompen. Over dat pompen was nogal wat te doen geweest. Er waren namelijk voorvechters van windmolens en voorvechters van de stoommachine. Koning Willem 1 beslechte deze discussie in het voordeel van de vooruitgang. Het werd dus de stoommachine. Zo kon Nederland laten zien dat het voorop liep in het Industriële tijdperk: de Industriële revolutie was begonnen en De Cruquius was daarvan het bewijs! Een prachtig staaltje nieuwe techniek. Drie gemalen pompten in 3 jaar en 3 maanden maar liefst m³ water op. En toen, op 1 juli 1852 was het zover. Het Haarlemmermeer stond droog en Nederland was 185 km² nieuw land rijker. Het kostte ruim 10 miljoen gulden. Een hoop geld voor die tijd. Maar met de verkoop van de nieuwe kavels werd ook veel terugverdiend. Ook hield men toen al rekening met twee nieuwe steden: Hoofddorp en Nieuw Vennep. Constructietekening van De Cruquius. Links ligt het ketelhuis waar water wordt verwarmd en stoom wordt gemaakt. In het midden staat de machinekamer die de acht pomparmen in beweging zet. Rechts zie je het waterpeil van het Haarlemmermeer. Het gemaal pompt het water van rechts naar links (de 4,5 meter hoger gelegen ringvaart). Pagina 11

12 3 De Haarlemmermeer De Haarlemmermeer als droogmakerij was nu een feit. Het gebied kon worden ontgonnen en gekoloniseerd. In dit hoofdstuk lees je wat er met dit nieuwe land gebeurde. 3.1 Opdracht groep 4 Het werk van een droogmakerij Hoe gaat het droogleggen van een gebied in z n werk? Jullie maken een beschrijving van een droogmakerij. Je gebruikt daarvoor de Haarlemmermeer als voorbeeld. Wat was de reden om dit gebied droog te leggen? Wie bepaalde om welk gebied het ging en betaalde daarvoor? Hoe lang duurde het voordat de Haarlemmermeer droog was? De uitdaging: Maak een werkstuk van 4 pagina s met veel foto's over het Haarlemmermeer en het ontstaan van de droogmakerij. Het werkstuk delen jullie uit in de bus. Jullie geven dan ook een toelichting. De opdracht die alle leerlingen krijgen is om zoveel mogelijk kenmerken te noteren van een droogmakerij als de bus door de Haarlemmermeer rijdt. Denk er aan dat je voldoende kopieën meeneemt voor alle leerlingen. Beoordeling: Een verzorgd en helder werkstuk met een goede opbouw en een nette afsluiting. Ook de presentatie in de bus moet goed verzorgd zijn. De medeleerlingen moet op de juiste wijze worden uitgedaagd om informatie te verzamelen tijdens de busrit. Tijdens de busrit door de Haarlemmermeer kunnen je aan verschillende inrichtingselementen zien dat we in een droogmakerij zijn. Pagina 12

13 3.2 De inrichting van het nieuwe land Vanaf 1488 ontstonden de eerste polders (Texel). De Haarlemmermeer is uit Nadat Het meer was drooggemalen lag er een nieuw stuk land, klaar om in gebruik te nemen. Op de onderstaande kaart zie je hoe dit land werd verkaveld. De kaart hangt in het museum. De kaart uit 1867 laat duidelijk de verkaveling van de Haarlemmermeer zien. Er woonden toen mensen in dit gebied. Het gebied werd netjes in vakjes ingedeeld die van elkaar waren gescheiden door wegen, dwarswegen, vaarten en tochtsloten. Zo ontstonden kavels van circa 1 km diepte die aan de voorzijde begrenst werden door een weg en aan de achterzijde door een tochtsloot. De meeste kavels waren al verkocht aan boeren, voordat het meer helemaal was drooggevallen. Die waren erg blij met deze vruchtbare oude zeeklei. De Haarlemmermeer was de grootste drooglegging van de 19 e eeuw. Pagina 13

14 In het plan was ook rekening gehouden met nieuwe steden. In deze tijd groeide plaatsen als Amsterdam, Leiden en Haarlem snel. Het was goed om de trek naar de stad op te kunnen vangen in deze nieuwe steden. In het noordoosten van de droogmakerij werd Fort aan het Schiphol gebouwd. Dit fort was een onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Een linie om in geval van oorlog Amsterdam te kunnen verdedigen. De Stelling van Amsterdam met een foto van Fort aan het Schiphol. Al vrij snel werd bij dit fort ook een militair vliegveldje aangelegd, dat uiteindelijk uit zou groeien tot de grootste luchthaven van Nederland. Dat kwam omdat hier zich een unieke situatie voor deed. Er was nog veel onbebouwd gebied in de Haarlemmermeer, het lag vlak bij een grote stad (Amsterdam) en de luchtvaart ontwikkelde zich vliegensvlug. Wat zou er gebeuren als de gemalen in de Haarlemmermeer niet meer werken? Ziet een landing op Schiphol er dan zo uit? Stilstaand beeld uit het H2O dilemma. Pagina 14

15 4 Kwelwater en verzilting Het gevaar voor overstromingen is geweken. De droogmakerij is ingericht. Maar toch zijn er nog steeds problemen met het water. Kwelwater wel te verstaan. 4.1 Opdracht groep 5 Kommer en kwel Welk probleem met de waterkwaliteit vind je in de Haarlemmermeer en hoe probeert men de waterkwaliteit te verbeteren? Beschrijf waardoor de zoute kwel in de Haarlemmermeer wordt veroorzaakt en welke maatregelen men neemt om de negatieve gevolgen hiervan te minimaliseren. Lukt het om de zoute kwel tegen te gaan? Kunnen jullie een originele eigen oplossing bedenken? De uitdaging: Leg in het museum duidelijk uit wat het probleem is van zoute kwel. Geef bestaande oplossingen, maar bedenk samen ook een nieuw idee! Bereid een discussie voor met de klas wat de beste oplossing zou kunnen zijn. Beoordeling: Heldere presentatie/uitleg van het probleem van zoute kwel en jullie eigen oplossing. De oplossing moet geloofwaardig zijn, maar er mogen best bezwaren zijn, zoals bijvoorbeeld erg hoge kosten. Ook de discussie moet netjes worden gevoerd in foutloos Nederlands. 4.2 Ontwatering van de Haarlemmermeer De Haarlemmermeer moet voortdurend leeg gepompt worden. Kwel en regenwater zorgen ervoor dat de polder steeds opnieuw vol met water wil lopen. Het ontwateren gebeurt nu met vier moderne gemalen die via het stelsel van sloten en kanalen het water uit de droogmakerij pompen. Ontwatering van de Haarlemmermeer. Pagina 15

16 4.3 Kwelwater Het meeste water dat wordt weggepompt is geen regenwater maar kwel. Kwel is grondwater dat onder druk uit de grond komt. Het ontstaat hier doordat grondwater van een hoger naar een lager gebied stroomt. In de Haarlemmermeer wordt het kwelwater opgevangen in sloten en afgevoerd. Geen probleem zou je zeggen. Kwelwater kan ontstaan bij dijken waar water tegen aan staat. Het water loopt dan onder de dijk door. Kwelwater onder een dijk. Maar bij de Haarlemmermeer is meer aan de hand. Zoute kwel stroom in de Haarlemmermeer. De kwel van water uit de ringvaarten is geen probleem. Het probleem is het opstuwen van zout kwelwater. Het zoute water stroom door de bodem onder de duinen door naar de 5 meter lager gelegen Haarlemmermeer. Daardoor wordt het water in de sloten, maar ook in de akkers steeds zouter. We noemen dat verzilting. Het hoogheemraadschap Rijnland schreef onlangs (2011) dat het water in de Haarlemmermeer de komende tientallen jaren ongeveer dertig procent zouter wordt. Door klimaatverandering en de stijging van de zeespiegel is er minder zoet water beschikbaar om de droogmakerij door te spoelen. Bovendien gaat het zoute water onder de polder harder drukken op de bodem waardoor de zoute kwel toeneemt. Met nieuwe technieken probeert men wellen onder de Haarlemmermeer te dichten omdat die verantwoordelijk zijn voor de helft van de zoute kwel. Wellen zijn plekken waar het grondwater extra snel naar boven komt. Tot op heden is dat helaas niet gelukt. Pagina 16

17 Literatuurlijst Hier zie je een aantal bronnen die zijn gebruikt voor het maken van deze gids. Door zelf op Internet te zoeken vindt je vast nog veel meer informatie over jouw onderwerp. Atzema, O.A.L.C, E. Wever. De Nederlandse industrie: vernieuwing, verwevenheid en spreiding. 1999, van Gorcum, Assen Berendsen, H.J.A. Landschap in delen, overzicht van de Geofactoren, 2008, van Gorcum. Assen Berendsen, H.J.A. Landschappelijk Nederland, 2008, van Gorcum, Assen Droge voeten in de polder, Geschiedenis van de Haarlemmermeer. Historisch museum Haarlemmermeer. Website van het historisch museum van de Haarlemmermeer. Lintsen, H.W. Van windbemaling naar stoombemaling; Innoveren In Nederland In de negentiende eeuw, Reprint Series TWIM no. 3.Jaarboek voor de Geschiedenis van Bedrijf en Techniek II, 1985 Museum De Cruquius, De geschiedenis van de droogmakerijen, polders en bemaling in Nederland. Museum De Cruquius. De officiële website van museum De Cruquius. www. museumdecruquius.nl Museum De Cruquius. J. Oldenbeuving Educatiegids 2011, Cruquius 2011 Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed met overzicht van het culturele erfgoed van Nederland: SLO, Kerndoelen voor het voortgezet onderwijs. Steenbergen, C., R Wouter, S. Nijhuis, M. Pouderoijen, De polderatlas van Nederland pantheon der lage Landen. Uitgeverij Thoth, Bussum 2009 Stoommachine info, informatie over stoommachines, www. Stoommachine.info Technisch weekblad. Verticale drainage houdt polders zoet Pagina 17

18 Terpen in Dantumadeel. Erg informatieve website over terpen. Waterschap Peel en Maasvallei. Wat is kwelwater? Ormeling, F.J. (2008), Van Ortelius naar OpenStreetMap. Utecht: Universiteit Utrecht. Unesco. Werelderfgoedlijst. Vries, J.J. de. Inleiding tot de hydrologie van Nederland, Ropodi b.v., Amsterdam, 1980 Waddenvereniging. Zoute kwel niet te stoppen. Wies, J. Over de Haarlemmermeer historie. Wikipedia. Cruquius (Haarlemmermeer), beschrijving van het dorp Cruquius. O.a. met situering (kaart) en verwijzing naar het gemaal. Wikipedia. Turfwinning en vervening. Pagina 18

19 Projectgids Het Cruquius project Stoomgemaal De Cruquius is een monument van wereldformaat! Een baken in de vooruitgang van ons waterbouwkundige land. Het is een uniek object om scholieren te laten nadenken over polders en droogmakerijen, de industriële revolutie, technieken van ontwatering, waterbeheer en problemen als kwel en verzilting. Deze projectgids is met toewijding samengesteld door studenten aan de deeltijdopleiding Aardrijkskunde van de Hogeschool Utrecht voor gebruik in het voortgezet onderwijs bij het onderwerp Cultureel Erfgoed. De auteurs kozen voor het Cruquius gemaal omdat dit prima mogelijkheden bood om vakoverstijgend te werk te gaan. Geschiedenis en Aardrijkskunde gaan hier hand in hand. Het onderwerp is ook goed uit te breiden naar technische vakken. Naast deze studiegids is er een docentenhandleiding en een introductieles voor het digibord beschikbaar. De digibordles is gemaakt in de Digitale Klas en vindt u met de volgende link: Deze studiegids kunt u aanpassen met opdrachten voor uw eigen school. U kunt de digitale versie opvragen bij het Museum Cruquius. U kunt het volledige lespakket ook op maat laten aanpassen aan de wensen van uw school. Meer informatie vindt u op de website Pagina 19