HET DERDE BOEK : INLEIDING. Chronike001.wpd

Transcriptie

1 INLEIDING

2 HET DERDE BOEK : INLEIDING xx Chronike001.wpd

3 ROMBOUDT DE DOPPERE EN DE EXCELLENTE CRONIKE. MANUSCRIPT VERSUS EDITlO. 1 De Bruggeling Romboudt de Doppere (? ) hield in de jaren (n.s.) 2 een dagboek bij, dat hij later, in de vorm 3 van een vlaams getinte vierdelige middelnederlandse kroniek 4 tot een coherenter geheel verwerkte. Deze eindredactie 1 Dit thematisch onderschrift is een duidelijke reminiscentie naar R. Hirsch. The Invention of Printing and the Diffusion of alchemical and chemical Knowledge. Chymia, III (1950), , herdrukt in: Id., The Printed Word: lts Impact and Diffusion (Primarily in the 15th-16th Centuries), [Collected Essays], (Variorum Collected Studies Series CS, 81), Londen, 1978, art. X & L. Thorndike. Manuscript versus Incunabulum. Mélanges Louis Halphen, Parijs, 1951, , waar beide auteurs met betrekking tot enkele laatmiddeleeuwse wetenschappelijke producties op het gebied van de alchimie en van de astrologie, de vraag stellen naar de onderlinge kwaliteitsverschillen tussen de oude en de nieuwe communicatiedrager(s) het laatmiddeleeuwse handschrift en de eerste wiegendruk. 2 Voor enkele recente overzichten in het algemeen: D.E.H. de Boer., J. van Herwaarden. & J. Scheurkogel. Middeleeuwen, Groningen, 1989, , , Id., Middeleeuwen, Groningen, ²1995, , , E. van Mingroot. Aperçu typologique des Sources de l Histoire médiévale des XVII Provinces. ABB, LIII (1982), , , 258, & de website The Narrative Sources from the Medieval Low Countries; Les Sources narratives des Pays-Bas médiévaux; De verhalende Bronnen uit de middeleeuwse Nederlanden (eds.). L. Milis., W. Verbeke., J. Goossens., R. Nip. & D. De Boer, Gent, Universiteit Gent, Vakgroep Middeleeuwse Geschiedenis - Leuven, Katholieke Universiteit Leuven, Instituut voor Middeleeuwse Studies, Faculteit Letteren, Afdeling Geschiedenis van de Middeleeuwen - Groningen, Rijksuniversiteit Groningen, Afdeling Geschiedenis, Cfr. Deploigne. J. The Database Narrative Sources from the medieval Low Countries. A Short Introduction followed by the User s Guide. Medieval Narrative Sources. A Gateway into the medieval Mind. (Eds.) W. Verbeke., L. Milis. & J. Goossens (Mediaevalia Lovaniensia. Series 1/Studia XXXIV), Leuven, 2005, Geconsulteerd op 14 augustus Zie ook: A. Amould. Introducing Printing. Splendours of Flanders. [Catalogue of the] Exhibition held at the Fitzwilliam Museum, Cambridge, from 13 July 1993 to 19 September 1993 (eds.). A. Amould. & J.M. Massing, Cambridge-Brussel, 1993, ; H. Pleij. De Betekenis van de beginnende Drukpers voor de Ontwikkeling van de Nederlandse Literatuur in Noord en Zuid. Spektator, XXI (1992), ; J.W. Scott. From Script to Print. From Script to Book. Proceedings of the Seventh International Symposium organised by the Centre for the Study of Vernacular Literature in the Middle Ages held at Odense University on November 1982 (eds.). H. Bekker-Nielsen., M. Boerch. & B.A. Soerensen, Odense, 1986, 19-34; M. Smeyers. Vlaamse Miniaturen van de 8ste tot het Midden van de 16de Eeuw. De middeleeuwse Wereld op Perkament, Leuven, 1998, & Zie over de Medio-Neerlandistiek als wetenschappelijke discipline de recente synthese-bijdragen van o.m. J.[D.]. Janssens. De Middeleeuwen zijn anders. Cultuur en Literatuur van de 12de tot de 15de Eeuw, (Davidsfonds/Historische Reeks, 12), Leuven, 1993,

4 HET DERDE BOEK : INLEIDING waarvan enkel het derde gedeelte bewaard is op de folios 417 r v van het hs (844) van de Bibliothèque municipale te Dowaai (Fr.: Douai, dep. Nord, arr. Douai, F.) 1 gebeurde vóór 1501, het jaar waarin hij overleed, en vertoont grote gelijkenissen met de folios II, ff. [226] rb - [298] rb van de Excellente Cronike [= E.C.] een Antwerps postincunabel uit 1531, gedrukt door Willem Vorsterman (/ Zaltbommel, N., ca.? ^ Antwerpen, B., 23 juli 1543). Het werd ons reeds van in het begin duidelijk dat er geen grondige studie over de problematiek voor handen was. We botsten op vele hiaten: er bestaat geen wetenschappelijke uitgave van de tekst. Vooral in de inwendige kritiek probeerden wij door eigen onderzoek tot conclusies te komen. De grootste handicap van deze probleemstelling is de onvolledige tekst-herstelkritiek. Het handschrift 1110 (844) van de Bibliothèque Municipale [= B.M.] van Dowaai is van het grootste belang voor onze folio s in de E.C. Dit handschrift werd nog niet uitgegeven. De uiteindelijke vraag die wij ons stellen is: welke is de waarde van onze bron voor de geschiedschrijving? Door de omvang van de bron beperken wij ons tot het jaar 1488 (n.s.) en meer speciaal tot de Opstand van de Bruggelingen tegen Maximiliaan I van Oostenrijk. Wij willen achterhalen in welke mate de bron belangrijk is voor de reconstructie van de Opstand. 1. UITWENDIGE KRITIEK Een eerste grote onderdeel van de historische kritiek is de formele kritiek waarbij vooral de vormelijke aspecten van de bron worden onderzocht. 2 Hoe kwam de tekst tot ons? Wat is de herkomst van de bron? Op deze vragen zoeken wij hier een antwoord TEKSTHERSTELKRITIEK 18-28; J. van Herwaarden. De Opmars van de Medio-Neerlandici. TG, CVII (1994), , F.P. van Oostrom. Postmoderne Medioneerlandistiek. Bij Wijze van Inleiding. Misselike Tonghe. De Middelnederlandse Letterkunde in interdisciplinair Verband (red.). F.P. van Oostrom. e.a., (NLCM, V), Amsterdam, 1991, 7-24 & & Id., Voortgang of Vooruitgang in de Studie van de Middelnederlandse Letterkunde?. De Studie van de Middelnederlandse Letterkunde: Stand en Toekomst (red.). F.[P.]. van Oostrom. & F. Willaert, Hilversum, 1989, , hernomen & geciteerd in: Id., Aanvaard dit Werk. Over Middelnederlandse Auteurs en hun Publiek, (NLCM, VI), Amsterdam, 1992, O. Crombez. Richesses des Bibliothèques du Nord et du Pas-de-Calais. PBF, I, (Rekkem, 1976), , 153; V. Fris. Ontleding van Drie Vlaamsche Kronijken. HMGOG, III ( ), , , L.-É. Halkin. Initiation à la Critique historique. Quatrième Édition revue, (Cahiers des Annales, 6), Parijs, , 64-65; W. Prevenier. Uit goede Bron. Introductie tot de historische Kritiek, Leuven-Apeldoorn, 1992, 84. xxii Chronike001.wpd

5 Het doel van de tekstherstelkritiek is de bron in haar oorspronkelijke vorm te herstellen. 1 We moeten weten welke handschriften van de bron vandaag nog voorhanden zijn, en welke plaats zij innemen in de tekstoverlevering. Daarna gaan wij na of onze bron ook werd uitgegeven Handschriften We zoeken naar een handschrift van de tekst II, folio [226] r b tot folio [298] r b van de E.C., een gedrukte kroniek die in 1531 bij Willem Vorsterman in Antwerpen verscheen. Een dergelijk handschrift is ons niet bekend. Wel is er het handschrift 1110 (844) van de B.M. van Dowaai 2, dat een tekst 3 bevat die duidelijke gelijkenissen vertoont met onze folios in de E.C. Dit handschrift is naar zijn uiterlijke verschijningsvorm een volume in-folio (380 x 260 mm). De tekst werd geschreven op papier met als watermerk een gothische P met bloemmotief (Briquet, III, 463, nr Baarle-Hertog, , Oudenburg, 1483 of nr Baarle-Hertog, ) en geordend in twee kolommen, (ff. 417 r-506 v: 1 kolom), afgelijnd voor ca. 31 lijnen. Regelvulling. Initialen en paragraaftekens in rood en blauw. 16e Eeuwse marginalia (glossen). 4 Rubrieken in kapitaal. 509 (512) folios, onregelmatig romeins gefolieerd 5. Chronogrammen 6. Het manuscript bevat veelkleurige 1 Halkin, Initiation à la Critique historique, 87-93; Prevenier, Uit goede Bron, Dowaai, B.M., hs. nr. 1110: [Anthonis de Roovere, Romboudt de Doppere, & Anonymus]. Chronike van den Lande van Vlaendre. Vóór 1878 droeg dit hs. het nummer 844 (H.-R. Duthillioel. Catalogue descriptif et raisonné des Manuscrits de la Bibliothèque de Douai, Dowaai, 1846, , nr. 844; Fris, Ontleding van Drie Vlaamsche Kronijken, 139, ; A. Ricour. Complaintes et Chansons inédites en Langue flamande qui existent à la Bibliothèque de Douai. BCFF, 1e Reeks I ( ), , 188, nr. 804 (sic). Met dank aan Prof. Dr. D. Coigneau (Vakgroep Nederlandse Literatuur Universiteit Gent) die ons deze referentie bezorgde. 3 Het hs. werd echter niet vermeld bij: É. Gachet. [Rapport sur les Recherches dans les Bibliothèques de Lille, Douai et Arras]. CSCRH, 2e Reeks, I (1851), , 180, ; L. Gilliodts-Van Severen. [Rapport sur les Chroniques de Flandre ]. Ib., 5e Reeks, IX (1889), lxix-lxxxi, lxxvii, vermelt het hs. zelf niet, maar verwijst onrechtstreeks naar het artikel van É. Gachet. 4 Zie infra n. 5 De folios 389 (424) r tot 424 (466) r zijn dubbel gefoliëerd. De ff. 5 v tot 19 v, f. 28, f. 52, f. 85, f. 416 v, f. 433 v, ff. 476 r tot 478 v en ff. 507 v tot 512 zijn blanco gelaten. De ff. 1, 20, 434 en De Caerte van Zeelandt vp de cleene voet gemaect naer de conste van Cosmographie, tussen ff , zijn waarschijnlijk vóór het inbinden verdwenen. 6 Een chronogram of tijdsvers, is een spreuk of een vers waarin de hoofdletters in romein, naast of onder elkaar geplaatst, of door optelling van de getalwaarde, een jaartal of xxiii

6 HET DERDE BOEK : INLEIDING miniaturen en tekeningen die de forestiers 1, de graven van Vlaanderen en hun burchten en kastelen voorstellen 2. Geen titelblad (f. 1 ontbreekt) noch schutbladen. Verschillende handen. De boekband is van kalfsleder over karton, met een rug van zes nerven, waarschijnlijk uit de late zeventiende eeuw. Rugtitel: Histoire de Flandre met goudstempel. een datum aangeven; in versvorm geschreven, spreekt men ook van chrono(di)stichon (J.J. Mak. De Rederijkers, (Patria. Vaderlandsche Cultuurgeschiedenis in Monografieën (red.). J.H. Kernkamp, XXXIV), Amsterdam, 1944, 20-22; Eg.-I. Strubbe. Een Brugs Jaarvers van B, LVII (1956), 33-40, geciteerd naar de overdruk Brugge, s.d., 8 blz., 7-8, cfr. A. Batselier. Anthonis de Roovere: den voys hoort eer an. VWS-Cahiers, XV [= 86, nr. 3/B] (1980), 1-15, 8-9 (Raf Seys); C.F.P. Stutterheim. Chronogram. MEW, (Hilversum-Bussum, , 9 dln.), II, 140). Zie ook infra bijlage. 1 Zie ook: S. Corbellini. Cronache de Singniori di Flandria: Een Italiaanse Kroniek van Vlaanderen. HSÉB, CXXXIV (1997), , 103; N. Geirnaert. Belangrijk Handschrift aangekocht: Italiaanse Kroniek van Vlaanderen met Kaart van het Graafschap, Ib., CXXV (1988), (= Brugge, SB, hs. 685 [1452]); Id., De oudste Kaart van Vlaanderen in een Italiaanse Kroniek. Brugge: De Geschiedenis van een Europese Stad, Tielt, 1999, ; J. Bossu. Vlaanderen in Kaarten. [Catalogus van de Tentoonstelling georganiseerd door het Stadsbestuur van Oudenburg, 1999]. Redactie: J.L. Meulemeester, S.l. [Oudenburg], 1999, (ill.); A. Gransden. The Chronicles of medieval England and Scotland, I/II. JMH, XVI (1990), & Ib., XVII (1991), & , passim; B. Lacroix. L Historien au Moyen Age, (Conférence Albert-Le-Grand 1966), Montréal-Parijs, 1971, 37-41; V. Lambert. Chronicles of Flanders Chronicles written independently from Flandria Generosa, (VMGOG, XIX), Gent, 1993, 9-17; C. L[emaire.]. Kroniek van Vlaanderen van de eerste Forestiers tot Karel de Stoute Catalogus [van de] Tentoonstelling georganiseerd naar aanleiding van de vijfhonderdste Verjaring van zijn Dood (eds.). P. Cockshaw., C. Lemaire., & A. Rouzet, Brussel, 1977, , (met lit.); W. Prevenier. Chronik. LM, II (München-Zürich, ), & K. Schnith. Chronik. Ib., II, ; M. Rutten. Kroniek. MEW, (Hilversum-Bussum, , 9 dln.), IV, ; R.C. van Caenegem. [& F-L. Ganshof.]. Guide to the Sources of Medieval History, (Europe in the Middle Ages. Selected Studies (ed.). R. Vaughan, 2), Amsterdam-New York-Oxford, 1978, 16-54, 22-25; A. Vandewalle. Oudste Kaart van Vlaanderen door Brugge [1452] verworven. BO, XXVIII (1988), ; cfr. N. Geirnaert. Brugge en het Europese Geestesleven in de Middeleeuwen. Brugge en Europa (dir.). V. Vermeersch, Antwerpen, 1992, , & ; Id., Cultuur, Kerk en geestesleven in de Middeleeuwen, Brugge: De Geschiedenis van een Europese Stad, Tielt, 1999, & 219; G.C. van 't Hoog. Anthonis de Roovere, Amsterdam, 1918, Duthillioel, Catalogue descriptif, ; A.E. Verhulst. De grafelijke Burchten in het middeleeuws Vlaanderen. SPH, III (1968), xxiv Chronike001.wpd

7 Het handschrift is goed bewaard maar alsnog niet opgenomen in de lijst 1 van de microfiche-reproducties van de belangrijkste middelnederlandse handschriften 2. De Bibliotheca Belgica bestudeerde het handschrift 3. Zo werd geconstateerd dat het om een verzamelband gaat, die twee of meer duidelijk (formeel) te onderscheiden delen bevat. 1 J. Deschamps. Microreproduktie van belangrijke middelnederlandse Handschriften. ABB, XXXIX (1968), , 219; Duthilloeul, Catalogue descriptif, , nr. 844; [Ch.]. Dehaisnes. Manuscrits de la Bibliothèque de Douai, (CGBF. Reeks in-4/, VI), Parijs, 1878, 735, nr Tevens verwant met de Kronieken [van de Graven] van Vlaenderen vermeld bij: M. Carasso-Kok. Repertorium van verhalende historische Bronnen uit de Middeleeuwen, (Bibliografische Reeks van het Nederlands Historisch Genootschap, 2), s- Gravenhage, 1981, 261, 293 & 343, nrs. 235, 274 & 316; cfr. M.J. Waale. Pauli en het Auteurschap van de Kronijcke des lants van Arckel ende der stede van Gorcum. TG, CV (1992), , 167, Zie in het algemeen: W. Le Loup. Nabeschouwingen bij de Tentoonstelling Vlaamse Kunst op Perkament. JSMB 1982, Brugge, 1983, & A. Derolez. De Toekomst van de Catalogisering der Handschriften in België. Catalogiseren van Handschriften en oude Drukken in België: Typologie, Normen en Automatisering. Lezingen gehouden op de Vergaderingen van de Belgische Commissie voor Bibliografie, in de Koninklijke Bibliotheek Albert I, op 18 April en 12 December 1988 (ed.). R. Brucher, (ABB, LXI), Brussel 1990, Cronike (dits die excellente) van Vlaenderen. Bibliotheca Belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas. Fondée par F. van der Haeghen, Rééditée sous la Direction de M.-Th. Lenger. [Index par J. de Reuck], (Brussel, , 7 dln.), I, , xxv

8

9 Het eerste deel werd geschreven tussen 14.. en 1451 door Jacob van Maele, zoon van Jan de Temmerman: Hier mede, zo hendt de Cronike van Vlaendre beghinnende van Liederic de Buc, toten ouerlidene van Marye van Bourgognen, eeneghe dochter van hertoghe Karle, [...] ghemaect sichtent de Calis Reyse 1, meest bij Anthuenis de Rouere 2. Ghescreven bijder hand van Jacop van Malen. Ende was begonnen inden Thor van Bourgognen 3 anno LXXXV ende vulscreven den 1 Met de Calis Reijse wordt de mislukte militaire expeditie van Filips de Goede naar de Engelse stapelplaats Calais (Ned.: Kales, dep. Pas-de-Calais, arr. Boulogne-sur-Mer, F.) in 1436 bedoeld (Dowaai, B.M., Hs (844), f. 178 r b e.v.; V. Fris. Documents Gantois concernant la Levée du Siège de Calais en Mélanges Paul Frédéricq. Hommage de la Société pour le Progrès des Études philologiques et historiques, Brussel, 1904 (Reprint: Genève, 1975), ; J. De Vriendt. Schetsen van de Geschiedenis van Thielt. HGOK, N.R. XIV (1935), 2, , ; M. Sommé. L Armée bourguignonne au Siège de Calais de 1436". Guerre et Société en France, en Angleterre et en Bourgogne, XIVe-XVe Siècle (eds.). Ph. Contamine., Ch. Giry-Deloison. & M. H. Keen., (Coll. Histoire et Littérature régionales, 8), Villeneuve d Ascq, 1991, ; Id., Isabelle de Portugal et Bruges: Des Relations privilégiées. Actes [du] Colloque Historique International Flandre-Portugal 15e-18e Siècle, Brugge, 8-9 Septembre 1995, Kunst- en Congrescentrum Oud Sint-Jan (ed.). A. Vandewalle, (ASÉB, CXXXII, 3), Brugge, 1995 [1996], , ; M.-R. Thielemans. Une Lettre missive de Philippe le Bon concernant le Siège de Calais. BCRH, CXV (1950), , ; Id., Bourgogne et Angleterre. Relations politiques et économiques entre les Pays-Bas Bourguignons et l Angleterre , (Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres [de l ] Université Libre de Bruxelles, XXX), Brussel, 1966, (met lit.); E. Vlietinck. Le Siège de Calais et les Villes de la Côte flamande. ASÉB, (5e Reeks, III) XL (1890), ). 2 E.C., II, f. [225] v : Item hier mede so eyndt die Coronijcke van Vlaendren, beghinnende van Liederick die Buck, deerste Foreestier van Vlaendren, [...] tot den ouerlijdene van vrau Marye van Bourgoengien, eenighe dochtere vanden hertoge Kaerle, [...]. Gemaeckt meest sint der Calis reyse, by Anthonis de Roouere den edelen Rethorisijn ende Musichien, vergift van Gode met vele diueersche scientien ende gracien, wiens siele god wille ontfarmen, ende alle die ghene die dese Coronijcke lesen sullen. Amen. Wij onderlijnen (Fris, Ontleding van Drie Vlaamsche Kronijken, ). Zie ook infra bijlage. 3 De kasteeltoren den Thor van Bourgognen, gebouwd op de Nieuwe Muide in 1396, werd ook het Klein Kasteel van Sluis genoemd (P.E. de Brock. Het Kasteel van Sluis. Liber amicorum René De Keyser, (Handelingen van de Kring voor Heemkunde en Geschiedenis Sint-Guthago. Speciale Uitgave), Oostkerke, 1985, 85-88, 86-87; Dowaai, B.M., Hs (844), f. 156 r b (illustratie); Fris, Ontleding van Drie Vlaamsche Kronijken, 151 n. 2; Id., La Cronycke van den Lande ende Graefscepe van Vlaenderen en Nicolas Despars. CSCRH, 5e Reeks, XI (1901), , 556; E. Gailliard. Table analytique de l Inventaire des Archives xxvii

10 HET DERDE BOEK : INLEIDING XXVsten dach van october, te Brugghe, anno XC. Bij my J[an] Jacob van Male[n] 1. In het handschrift 1110 (844) van Dowaai komt op folio 237 r in fine de geschrapte paragraaf voor : Item int zelue iaer zo quam Sint Jansdach mids zomers, vp den Sacramensdach, twelke noyt niet vele ghezien en was (b). Ende vp den zeluen dach [d.i. vp den Sacramensdach [...] of 24 juni 1451] 2 [...] zo starf Jacop van Malen, filius Jans de Timmerman, wiens ziele God ghenadich zij; ghescreuen tot eender ghedinckenesse veor mijn kinderen. Ende ooc 3 waren vele groote [scaden vanden] wijnden vp dien tijt (a). 4 Deze, door de Bibliotheca Belgica over het hoofd geziene paragraaf, waarvan alle elementen, chronologisch, paleografisch en zelfs de facto, juist te interpreteren zijn, is duidelijk de la Ville de Bruges. Section première: Inventaire des Chartes, Première Série, Brugge, , 14, 131; Gilliodts-Van Severen, Inventaire, III, , 389; [J. Münzer, dit] Monetarius. Voyage aux Pays-Bas (1485). Traduit pour la première fois, introduit et annoté par Paule Ciselet et Marie Delcourt, (CN. 2e Reeks, 22), Brussel, 1942, 50-52). 1 De tekst van dit colofon werd (als bijlage) uitgegeven bij Fris, Chronycke, ; cfr. Id., Ontleding van Drie Vlaamsche Kronijken, Fris, Ontleding van Drie Vlaamsche Kronijken, 150 n. 2; E.I. Strubbe & L. Voet. De Chronologie van de Middeleeuwen en de Moderne Tijden in de Nederlanden, Antwerpen- Amsterdam, 1960, 90, 525. Wij onderlijnen. 3 E.C. II, f. [118] r (a): In dit selue iaer [1451] waren vele grote boomen huyter eerde ghewayt. Ende in Vlaendren ghesciede als doe grote scade vanden wijnden ende vanden haghelsteenen voornomt (a). Item in dit selue iaer so quam sint Jansdach midtsomers, vp den Sacramentsdach, twelcke noyt niet vele gesien en was. (b). 4 Zie ook de anonieme Noord-Franse Vlaamsche Kronijk, [of] Diversche Zaken hier onder verclaert, getrocken uut zekere Chronicken ende andere Boecken, int kort als volght, mitsgaeders tghuens tmynen Tyd gepasseert [ ]. Chroniques de Brabant et de Flandre (ed.). Ch. Piot, (CRH. Collection de Chroniques Belges inédites, Reeks in- 4/, 20), Brussel, 1879, x-xiv, , 204: Van groote aghelsteenen die vielen te Brugghe ende daer ontrent up de octave van sint Jans daeghe midtszomers anno.xiiij c LJ. xxviii Chronike003.wpd

11 in tegenspraak met het colofon 1 op folio 415 v b, en laat veronderstellen dat de ons (onbekende) kopiist of de zoon van de eerste kopiist van het tweede gedeelte pas veel later het colofon, teruggaand op het gehele werk, heeft aangebracht, waarbij het tweede gedeelte ervan met zijn eigen schrijfarbeid 2 te Brugge, tussen 1485 en 1490 moet of kan overeenstemmen. In hoever dit integraal kopiëren of aanpassen van het colofon van een ander, door een ander, in de late 15e eeuw moet worden veralgemeend, weten wij niet. Toch heeft P.J. Lucas in 1985 hetzelfde fenomeen vastgesteld en veronderstelt hij dat it was common practice for a scribe to copy someone else s signed name. 3 1 Zie in het algemeen: A. Derolez. De Wereld van het middeleeuwse Boek: een codicologische Benadering. Besloten Wereld, Open Boeken. Middeleeuwse Handschriften in Dialoog met actuele Kunst, [Catalogus van de Tentoonstelling in het Grootseminarie in Brugge van 16 augustus tot 17 november 2002] [(Red.)] L. Busine. & L. Vandamme, Met Medewerking van N. Geirnaert. & S. Leyts, Tielt, 2002, ; W. Le Loup. Brugge en het Boek in Europa. Brugge en Europa (dir.) V. Vermeersch, Antwerpen, 1992, , & 429; M. Peyrafort. L Essor des Ateliers laïcs. Le Livre au Moyen Age (dir.). J. Glenisson, Parijs, 1988, Zie over het betalen van de kopiist en/of de verluchter van handschriften in de Middeleeuwen: C. Bozzolo. & E. Ornato. Pour une Histoire du Livre manuscrit au Moyen Âge: Trois Essais de Codicologie quantitative, (Centre Régional de Publications de Paris; Équipe de Recherche sur l Humanisme français. Textes et Études, 2), Paris, 1980, ; J[os]. D[e] S[met], Om een Getijdenboek te schrijven vijfhonderd Jaar geleden [Damme1433]. B, XLIV (1938), , H. Pleij. De Sneeuwpoppen van Stadscultuur in de late Middeleeuwen, Tweede druk, (Prometheus Pantheon), Amsterdam, , 39-40, 373 & R. Stein. Boekproduktie in de Middeleeuwen. De Betaling van de Kopiist en de Verluchter van een Handschrift van de Brabantse Yeesten. SPH, XXIV (1989), P.J. Lucas. William Gybbe of Wisbech, a Fifteenth Century English Scribe. Codices Manuscripti, XI (1985), 41-61, 41; cfr. Ch. Samaran. & R. Marichal (dir.). Catalogue des Manuscrits en Écriture latine portant des Indications de Date, (Comité international de Paléographie), (Parijs, , 7 dln.), I, xi-xiii; Waale, Pauli en het Auteurschap, xxix

12 Het tweede deel, dat de folios 417 r tot 506 v bestrijkt, is voor ons, zoals reeds blijkt, van veel groter belang. Dit deel werd hoogstwaarschijnlijk geschreven tussen 1485 en 1520 en niet in het begin van de zestiende eeuw, zoals de Bibliotheca Belgica beweert 1, en het heeft niets met het eerste deel gemeen; het verschilt echter niet in papier maar wel van schrift 2. Inhoud Wij doen opnieuw beroep op de studie [van V. Fris] 3 in de Bibliotheca Belgica voor het tekstschema van hs (844) van de B.M. te Dowaai. De titel van het handschrift luidt: CHRONIKE VAN DEN LANDE VAN VLAENDRE, bij een vergadert een deel uut ghemeene historiescriuers, ende [een] ander deel uut de originale ghescriften van persoonen [...], die bescreven ende gheregistreert hebben, tghunt dat zij binnen huerlieder tijden gehoort ende ghezien hebben, &c. Hierna volgen een inhoudsopgave onder de vorm van een aantal titels die in de 16e eeuw er aan werden toegevoegd 4, en het eerste deel (ff. 22 r v) van de tekst (tot 1482) van de kroniek zelf (met op folio 21 r a het eerste colofon met de vermelding van J. Jacob van Male en Anthonis de Roovere) 5. Het tweede deel van het handschrift (ff. 417 r- 1 Cronike, Bibliotheca Belgica, I, 1001; Fris, Cronycke, Cronike, Bibliotheca Belgica, I, 1002, beweert dat het papier eveneens verschillend is. Naar onze eigen bevindingen (infra n. ) is dit onjuist. 3 Zie over V. Fris ( Geraardsbergen 18 februari ^ Elsene/Brussel 24 mei 1925): Honderd Jaar Geschiedenis van de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent ( ) (eindred.). M. Boone. & H. De Ridder-Symoens, (VMGOG, XVIII), Gent, 1993, 207; R. S[eys.]. Victor Fris. Lexicon van Westvlaamse Schrijvers (red.). F. Bonneure e.a., (Torhout, , 6 dln.), VI, 38; G. Vanden Gheyn. Victor Fris. BMGOG, XXXIII (1925), 27-32; Id., Notice sur Victor Fris ( ). BAAB, (1926), & overdruk Antwerpen, 1927, 20 blz.; H. Van Werveke. Victor Fris. Liber memorialis, [van de] Rijksuniversiteit te Gent (red.). Th. Luyckx., (Gent, 1960, 4 dln.), I, ; A. V[iaene.]. Victor Fris B, LXXVII (1977), 151; zijn studieproject in opgevat, dat de filiaties van alle Vlaamse laat-middeleeuwse kronieken vóór de Meyere (Lat.: Meyerus) zou omvatten, bleef onvoltooid. 4 TAFELE ENDE BEWIJS OM LICHTELICK TE VIJNDEN DE MATERIEN vanden Inhouden van desen Boucke, ff. 2 r - 5 v. 5 Maximiliaen, skeysers zone van Rome, was de XXXIIste Graue van Vlaendren. [...] Niet <voo[r] : ras.> voordere dan toten ouerlidene van Marye van Bourgognen ghemaect, meest sichtent de Calis Ryse by Anthuenis de Rouere, een maetsenare, de welke versciet van desen weerelt [den] XXVII (sic) in maerte. Anno M CCCC LXXXI te Brugghe. (o.s.) (Fris, Ontleding van Drie Vlaamsche Kronijken, ; van 't Hoog, Anthonis de Roovere, xxxi

13 HET DERDE BOEK : INLEIDING 506 v), voorafgegaan door een portret ten voeten uit van Maximiliaan I van Habsburg (f. 416 r) 1 met de wapenschilden van Gent, Brugge en Ieper 2 in rood, roze en zwart, vangt aan met een rubriek 3. Hierin wordt het verhaal van de gebeurtenissen in Vlaanderen vanaf de dood van Maria van Bourgondië (op 27 maart 1482 n.s.) in het bijzonder van de gebeurtenissen vanaf 1488 tot 1499 aangekondigd. In dit tweede deel kunnen twee afdelingen ; 1 M. Smeyers. cfr. Middeleeuwse Miniaturen, Spiegel, C061). van de Werkelijkheid. Cultuurwetenschappen in Beweging (Red.). Th. Venckeleer. & W. Verbeke, (Uitgaven van de Vlaamse Vereniging voor Cultuurwetenschappen, I), Leuven-Antwerpen, 1992, ; Id., Brugge als Productiecentrum van verluchte Handschriften. Brugge: De Geschiedenis van een Europese Stad, Tielt, 1999, Zie in het algemeen over het typologisch model van de standen- of volksvertegenwoordiging en over de Vier Leden van Vlaanderen: W.P. Blockmans. Typologie van de Volksvertegenwoordiging in Europa tijdens de late Middeleeuwen. TG, LXXXVII (1974), ; wij citeren hier: Id., A Typology of Representative Institutions in Late Medieval Europe. JMH, IV (1978), , 191, , , , 211, 212 n. 5; Id., De Volksvertegenwoordiging in Vlaanderen in de Overgang van de Middeleeuwen naar Nieuwe Tijden ( ), (VKABKL, XL, 90), Brussel, 1978, 23-44, , , & passim; Id., Les Origines des États modernes en Europe, XIIIe-XVIIIe: État de la Question et Perspectives. Miscellanea Roger Petit, (ABB, LXI), Brussel, 1990, ; H. de Schepper. & J.-M. Cauchies. Justicie, gracie en Wetgeving. Juridische Instrumenten van de landsheerlijke Macht in de Nederlanden. Beleid en Bestuur in de oude Nederlanden. Liber Amicorum Prof. Dr. M. Baelde (eds.). H. Soly. & R. Vermeir, Gent, 1993, , ; J. Dhondt. Orders or Powers. Essays in the parliamentary History of the Southern Netherlands from the 12th to the 18th Century (ed.). W.[P.] Blockmans, (SL, LXIX), Kortrijk-Heule, 1977, 40-47, 51-53, 95 sq., , 253 sq.; J. Gilissen. Le Régime représentatif avant 1790 en Belgique, ( Notre Passé ), Brussel, 1952, & passim; Id., Les États Généraux des Pays de par deçà. Assemblées d États, (APAÉ, XXXIII), Leuven- Parijs, 1965, , , , 296, , , , ; W. Prevenier. Les États de Flandre depuis les Origines jusqu au 1790". Ib., 15-59, 22-23, 31, 40-41, 47-48, 50-51, 54 & passim; H. Kokken. Steden en Staten. Dagvaarten van Steden en Staten van Holland onder Maria van Bourgondië en het eerste Regentschap van Maximiliaan van Oostenrijk ( ), (Hollandse Historische Reeks, XVI), Den Haag, 1991, ; É. Lousse. Les Origines des États des Principautés des Pays-Bas. Questions de Méthode. RHE, XXIX (1933), ; Id., Gouvernés et Gouvernants en Europe occidentale durant le Bas Moyen Age et les Temps modernes. Gouvernés et Gouvernants, (APAÉ, XXXV), Brussel, 1966, 7-48; W. Prevenier. Het Brugse Vrije en de Leden van Vlaanderen. HSÉB, XCVI (1959), 5-63; Id., Réalité et Histoire. Le Quatrième Membre de Flandre. RN, XLIII (1961), 5-14; Id., Leden van Vlaanderen. LM, V (München-Zürich, 1991), Meestal in rode inkt geschreven titel of opschrift (Vlaamse Kunst op Perkament. Handschriften en Miniaturen te Brugge van de 12de tot de 16de Eeuw, Brugge, 1981, 283). xxxii Chronike004.wpd

14 onderscheiden worden: de eerste afdeling beslaat de folios 417 r tot 504 v en bevat de tekst die beantwoordt aan de rubriek ( ). De tweede afdeling loopt van folio 504 v tot 506 v en is een voortzetting van de kroniek van 1499 tot Opmerkelijk is de inscriptie die vermeld wordt door Romain-Hippolyte Duthilloeul ( ): Dese Cronijcke van Vlaenderen is ghemaekt bij Antheunis de Rouere ende ghescreuen metter handt van Jacop van Malen. V[ide] infra f IIII C XV vers[o] 1 ende is <ras.> de selue die in drucke utghegaen is. Ik hebbe die in mijn bibliot[h]eque 2. De uitgave die de schrijver van dit zinnetje 3 bedoelt, is zonder twijfel de E.C. gedrukt door Willem Vorsterman in Het eerste deel van het beschreven handschrift (ff. 22 r v) vindt men immers, met redactiewijzingen, terug in de E.C. (II, ff. [3] r - [225] v). Wat de eerste afdeling van het tweede deel (ff. 417 r v) betreft, is er een veel groter verschil tussen het handschrift en de druk; het werd herwerkt en aangevuld, bepaalde passages werden weggelaten o.a. de Franse brieven tussen Filips van Kleef en Maximiliaan I van Oostenrijk 4, en de Vlaamse gedichten 5 beide vormelementen, meestal vreemd aan een echte kroniek 6. Victor Fris nam willekeurig een passage uit het handschrift 1 f IIII C [LXX] XV vers[o] ) in ras hs. 2 Duthilloeul, Catalogue, Zie supra nn. &. 4 Zie infra 5 Zie infra 6 Een overzicht vindt men in: J.A. Burrow. Medieval Writers and Their Work. Middle English Literature and its Background , Oxford-New York &c., 1982, ; Fr. Closset. La Littérature Flamande au Moyen Age, (CN. 6e Reeks, nr. 70), Brussel, 1946, 67-78; Cronike, Bibliotheca Belgica, I, 1002; R. Guiette. La Culture française à la Cour des Ducs [de Bourgogne]. Histoire illustrée des Lettres françaises de Belgique (dir.). G. Charlier. & J. Hanse, Brussel, 1958, 81-86; D. Hay. Annalists and Historians. Western Historiography from the eighth to the eighteenth Centuries, Londen, 1977, 63-86; A.[A.C.]. Naber. Bourgondische Edelen en hun Opvoeding. Scholing in de Middeleeuwen (red.). R.E.V. Stuip. & C. Vellekoop, (Utrechtse Bijdragen tot de Mediëvistiek, 13), Hilversum, 1995, ; C.A. Serrure, Geschiedenis der nederlandsche en fransche Letterkunde, Zie infra n.. xxxiii

15 HET DERDE BOEK : INLEIDING en vergeleek het met de tekst van de E.C. 1. Wij nemen dit voorbeeld hier over: het betreft de gebeurtenissen van 2 mei : Hs. Dowaai 1110 (844), f. 431 v: Vp den wech van Male, te Vossesteirte, commen een sprincreize doen vanden garnisoene van Ardenburch XVI ruters te peerde; ter cause van welcken zo veruoorderde hemlieden vuter stede van Brugghe te trecken om te scarmutseren tot XIIII persoonen. De welcke terstont omringhelt wierden ende alle gheuanghen; daer in dat was Ghelein de Wynter ende Antheunis Kaerle, deken vande scilders. De welcke duerreden wiert met een lancie, dat hij ter platse bleef. De vornoomde waren gherentsonneirt II C lib. groten. Excellente Cronike II, f. [244] r a : Ende voort vp den seluen IJ sten dach van Meye, so quamen XVI mannen te peerde ontrent den Vossesteerte buyten Brugghe vp den wech van Male. Ende als doe veruoorderden hem huyt te loopene Anthonis Kaerle, Dekenen vanden schilders, Ghelein dye Wintere ende meer andere tot XIIII personen toe, die welcke worden terstont alle omreden vanden voorseide peerdevolcke, ende wierden alle gheuanghen, huyte ghedaen den voornomden Anthonis Kaerle, Deken vanden schilders, die welcke met eender lanchie duerreden was, so dat hi daer doot bleef ter stede. Ende doe was Dekene vanden schilders ghemaect Jacob van Galdere, die welcke daer naer vermoort bleef vp tcasteel van Cocxye. Ende al dese gheuanghene waren gherentsoeneirt II C ponden gr., waer of dat een van hemlieden quam om trensoen vp den derden dach daer naer. 1 Fris, Cronycke, 559. Vergelijk tevens met: Brugge, Stadsbibliotheek De Biekorf, hs. nr. 438: Nicolaes Despa(e)rs. Cronycke van den Lande ende Graefscepe van Vlaenderen (ed.). J. De Jonghe, (Brugge, , 4 dln.), IV, 399 (A. De Poorter. Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque publique de la Ville de Bruges, (Catalogue Général des Manuscrits des Bibliothèques de Belgique, II), Gembloux-Parijs, 1934, ; Gilliodts-Van Severen, [Rapport sur les Chroniques de Flandre ], lxxv; Van den Gheyn., Bacha. & Lyna, Catalogue des Manuscrits, IX, 89-91) en met Ch. Custis. Jaerboecken der Stadt Brugghe, behelsende de gedenckweerdigste Geschiedenissen (ed.) J. van Praet, (Brugge, Joseph- [Ignace], , 3 dln.), II, Fris gebruikt in zijn artikel de oude nummering (cfr. supra n. ); het hs. 844 is hetzelfde als hs (Duthilloeul, Catalogue, ). xxxiv Chronike004.wpd

16 Despars, IV, 399: [...] dater een ghedeel Duytsch peerdevolck hem zeer haestelick stedewaert spoede, die men te Vossesteerte, up die wech van Male, ghesien hadde; dies liep al dat ghemeente, met haerlieder standaert ende baniere, weder tzamen zeer furieuselick van der Marct ter poorte ende ter veste waert, als die ghuene die niet anders en dochten dan teeneghadere verraden te zijne, zendende voorts Antheunie Kaerle, den dekene van de schilders, ende Gheleyn de Wintere, tzamen haerlieder veerthienstere, ter Cruyspoorte uyt, omme zekerlick te vernemene water ghaens was ende hem lieden daer of raport te doene, dies zy certeyn in ghebreke bleeven, duerdien dat Antheunis voorzeit zeer onvoorsienelick van den peerdevolcke voorzeit, met eender lance, duerbuelt wiert ende alle die reste ghevanghen, zo dat zy twee hondert ponden grooten voor haerlieder rentsoen betalen moesten, [...]. 1 Custis, II, 389: Maer op den selven oogenblick quaem de tydinge, dat men ontrent Male ondeckt hadde een groot deel Duyts peerde-volck, afkomende naer dese Stadt. Een ieder begaf sig alsdan onder syn Vendel naer de Vesten, vreesende dat er eenig verraet op handen was. En om van alles ten vollen versekert te zyn, is Antone Kaerle Deken van de Schilders, met Geleyn de Wintere en veerthien andere buyten de Cruyspoorte getrocken. Nauwelyckx en waeren sy buyten getreden, of sy vielen in de handen van den vyandt. Den voornoemden Kaerle aenstondts gedoodt zynde, wierden alle de andere gevangen, ende moesten voor hun rantsoen betaelen de somme van twee hondert ponden grooten. 2 De vergelijking maakt ons duidelijk dat er, naast redactionele verschillen en aanvullingen, opvallende gelijkenissen zijn tussen tussen de tekst van het handschrift en die van de E.C., ook voor de periode Met Fris willen wij spreken over une relation à peu près identique à celle du manuscrit 1110 (844) de Douai. 3 Ook de tweede afdeling (ff. 504 v-506 v) van het tweede deel van het handschrift over de periode 1499 tot 1507 vinden wij min of meer terug in de E.C., echter nog veel meer vervormd en aangevuld. Van de ongeveer twaalf en een halve folios in het handschrift, werden er ongeveer dertig gemaakt (II, ff. [271]v a -[300]v b ]) in de E.C. De E.C. geeft 1 Nicolas Despa(e)rs, heer van ten Berge (/ Brugge ^ Koolkerke 29 november 1597), B.L., raad. Zie Bijlage : Prosopografie, nr.. 2 Charles-François Custis (/ Brugge 28 mei ^ Brugge 26 februari 1752) D.U.J. Zie Bijlage : Prosopografie, nr.. 3 Fris, Cronycke, 558; cfr. Id., Essai d une Analyse des Commentarii sive Annales Rerum Frandricarum (Annales Flandriae 1561) de Jacques de Meyere. 1re Partie: Examen des Sources des Annales Flandriae, (UGRTFPL, 37), Gent, 1908, xxxvii

17 HET DERDE BOEK : INLEIDING bovendien nog toevoegingen over de jaren en de regering van Karel V ([III, ff. 1r a -59v b ]). 1 Er zijn nog een aantal aanverwante handschriften, die een gedeelte van de tekst van de E.C. bevatten. 2 Er zijn twee handschriften bewaard in de Brugse Stadsbibliotheek De Biekorf: hss. nrs. 436 en Hs. nr. 436 is een in-folio (350 x 263 mm), lopend van 621 tot 1465, Brugge, 15e eeuw [1466], uit papier, oorspronkelijke romeins gefoliëerd ( ff.), 2 kolommen en afgelijnd voor 30 lijnen. Cursief schrift, 1 hand, met initialen in blauw en rood, rubrieken in rood. Chronogrammen. Ruimte voor wapenschilden en illustraties werd voorzien, doch niet ingevuld. In lederen band over karton. 4 Hs. nr. 437, uit papier, Brugge, 15e eeuw [1478/81], is een in-quarto (260 x 193 mm), gedeeltelijk gefoliëerd ( ff.). Cursief schrift, twee handen, 2 kolommen, afgelijnd voor 26 lijnen, met initialen in rood en blauwen rubrieken in rood. Wapenschilden met kleur verhoogd en 4 ingekleurde penseeltekeningen (ff. 372 v, 389 v, 395 r & 411 r). Chronogrammen. Het bevat, op varianten na, dezelfde tekst als die van 1 Cronike, Bibliotheca Belgica, I, Ter vergelijking: voor het eerste deel van de kroniek is, verhoudingsgewijs, rekening houdend met de bladspiegels en het aantal beschreven of gedrukte regels, 1,36 f. Dowaai gelijk aan 1 f. Vorsterman. Zie ook infra nn. &. 2 Zie in het algemeen: A. Arnould. Manuscripts for the Court. Splendours of Flanders. [Catalogue of the] Exhibition held at the Fitzwilliam Museum, Cambridge, from 13 July 1993 to 19 September 1993 (eds.). A. Arnould. & J.M. Massing, Cambridge-Brussel, 1993, ; J.A.A.M. Biesmans. Roeien met de Peddels van de Buren. Medioneerlandistiek en Middelnederlandse Handschriftkunde. Misselike Tonghe. De Middelnederlandse Letterkunde in interdisciplinair Verband, (red.). F.P. van Oostrom. e.a., (NLCM, V), Amsterdam, 1991, & Brugge, Stadsbibliotheek De Biekorf, hss. nrs. 436 & 437: [Anthonis de Roovere]. Cronicke van Vlaenderen. ( Cronike, Bibliotheca Belgica, I, 1102; C. L[emaire.]. Kroniek van Vlaanderen van de eerste Forestiers tot Karel de Stoute Catalogus [van de] Tentoonstelling georganiseerd naar Aanleiding van de vijfhonderdste Verjaring van zijn Dood (eds.). P. Cockshaw., C. Lemaire. & A. Rouzet, Brussel, 1977, nr. 46; Ch. Piot. [Rapport sur des Chroniques flamandes (Bruxelles, La Haye, Bruges)]. CSCRH, 4e Reeks, III ( ), 21-29, 27; Id., [Rapport sur des Chroniques flamandes à La Haye et à Bruges]. Ib., 4e Reeks, IV ( ), 4-12, 12). 4 Voor Brugge, SB, hs. 436: J. Colens. Légende sur la Mort de Baudouin de Constantinople. F, V ( ), 17-20; (f. 73 v); Fris, Ontleding van Drie Vlaamsche Kronijken, 151 n. 2; É. Vanden Bussche. P.-J. Laude. Le dernier Bibliothécaire de la Ville de Bruges. Ib., XIII (1882), , ; A. Dewitte. (ed.). Dertig Puntdichten uit de 16e Eeuw. B, LXXXI (1981), ; Gilliodts-Van Severen, [Rapport sur les Chroniques de Flandre ], lxxvii-lxxviii; van t Hoog, Anthonis de Roovere, xxxviii Chronike006.wpd

18 Dowaai, en loopt van 613 tot 1465 [dl. 1] en over [dl. 2]. Perkamenten band over karton. 1 Naast deze Brugse handschriften is er een andere laat 15e eeuwse (Brugse [ca.?1494]) kopie overgeleverd, het hs. 435 van de Pierpont Morgan Library, Departement of Medieval and Renaissance Manuscripts, te New York: Chronyck van Vlaenderen. Het is een anoniem handschrift in-quarto, uit papier (Briquet nr. 1654; Brugge 1494) (272/280 x 210 mm), eigentijds romeins gefolieerd (355 ff.; moderne potlood foliëring 1-357). Cursief schrift, 1 kolom, afgelijnd voor 21/22 lijnen, met initialen en rubrieken in blauw en rood. Chronogrammen. Wapenschilden met kleur verhoogd en voorzien van 7 ingekleurde penseeltekeningen (portretten), die de forestiers en de graven van Vlaanderen voorstellen; 17 randversieringen. Op f. 355 r/ miniatuur van de eigenaar of de opdrachtgever, afgebeeld als een knielende geestelijke of geletterde, met een spreukband: Heer hu ghelieve dat Ic mach ziin van huwen scapen, met in de linkerbovenhoek het wapen van de familie 1 Voor Brugge, SB, hs. 437: A. D[e] P[oorter.]. in: [M. English. e.a.]. Tentoonstelling van Miniaturen en Boekbanden, Brugge, Juli en Augustus Geïllustreerde Catalogus, (S.l. [Brugge], 2 dln., 1927, 51; cfr. A. D[e] P[oorter.]. Prachtstoeten en Betooningen te Brugge, in den Loop der XVe Eeuw, S.l. [Brugge], overdruk Burgerswelzijn s.a. [ ], 15 blz., passim; A. Dewitte. Hanghende waghenen (Bouwstoffen 36). B, CI (2001), (ff. 318 r v); A. Dewitte., D. Geirnaert., N. Geirnaert. & R. Vander Plaetse. Teksten over Boek-, Schrift-, en Bibliotheekwezen in en rond Brugge. Vlaamse Kunst op Perkament. Handschriften en Miniaturen te Brugge van de 12de tot de 16de Eeuw, Brugge, 1981, 73-87, & pl. 34 (A. D[e] W[itte]); Fris, Ontleding van Drie Vlaamsche Kronijken, 139 n. 3; Id., Essai d une Analyse, ; Gilliodts-Van Severen, [Rapport sur les Chroniques de Flandre ], lxxviii (ff. 372 v & 389 v); Id., Les anciens Règlements de la Corporation de Courtiers de Bruges. F, XII (1881), & , (f. 159 v); Id., La Marine militaire de Bruges au XIVe Siècle. Ib., , (f. 127 v-130 r); W. L[e] Loup. & M.[P.J.]. Martens. Chronicke van Vlaenderen, M.P.J. Martens. e.a., Lodewijk van Gruuthuse. Mecenas en europees Diplomaat ca , [Tentoonstellingscatalogus van de] gelijknamige Tentoonstelling (Brugge Gruuthusemuseum en O.-L.-Vrouwkerk, ), Brugge, 1992, 74, nr. 47 & ill. 28; M. Letts. Bruges and its Past, Brugge-Londen, ²1926, , pl. 12; M. P[ippal.]. Excellente Chronycke van Vlaanderen. Schatten van het Gulden Vlies. [Catalogus van de] Europalia [19]87 Österreich Tentoonstelling, Paleis voor Schone Kunsten Brussel, 16 September 16 December 1987 (red.). H. Fillitz, Brussel, 1987, , nr. 36; in de nederlandse uitgave van deze catalogus wordt het hs. Dowaai, B.M (844) foutief vermeld als Doornik, Stedelijke Bibliotheek, Ms. 1110); G. Van Acker. in: [Catalogus van de] Tentoonstellling Scaldis, Gent, 16 Juli Tweede verbeterde Uitgave, (Provincie Oost-Vlaanderen), S.l. [Gent], s.a. [1956], & 61, nr. 71; J. Vandamme. Het Bibliotheekwezen in Brugge vóór 1920, Brugge, 1971, 153, 155, 157, 159 & 161; [R. van Luttervelt, Samengesteld door]. Bourgondische Pracht van Philips de Stoute tot Philips de Schone. Catalogus [van de Tentoonstelling] Rijksmuseum Amsterdam, 28 Juli 1 October 1951, S.l. [Amsterdam], s.a. [1951], 33-34, ill. 23. xxxix

19 HET DERDE BOEK : INLEIDING Huereblock, voorzien van de spreukbanderole: Hu te ghelievene 1. Geen titelblad: eerste twee bladen ontbreken; het is onvolledig en vangt aan met [...] In tselve Jaer lach de coninc Welgeminde die men hiet coninc karel coninc van Vranckerycke [= E.C. II, f. [39/ giij] r\ lijn 24]. Het loopt van 1420 tot 1477 [1485] en is gebonden in een moderne Engelse 19e eeuwse (1849) blindgestempelde kalfslederen band met paneelstempels. Door de Pierpont Morgan Library in 1909 aangekocht, uit de Rodolphe Kann Collection (1901). Oorspronkelijk uit de handschriftenverzameling van Bertram Ashburnham, 4de Earl van Ashburnham (/ Ashburnham Place, Sussex, Engeland 23 november ^ 22 juni 1878), die het in 1849 kocht van Joseph Barrois (? ) 2. Daarnaast bezit de Koninklijke Bibliotheek te Brussel het handschrift (6173). Deze anonieme Chronyck van Vlaenderen, Brugge, einde 15e-begin 16e eeuw, is een handschrift in-folio (290 x 210 mm), uit papier (met ossekop-watermerk, Vlaanderen ), bestaande uit 401 folios, verschillend afgelijnd in twee kolommen, met een oude foliëring XVIII-CCCCXXIII. Drie handen: Dl. 1, tot 1477, ff. 18 r v, 2 handen en Dl. 2, , ff. 273 r r, derde hand. Gotische bastarda. Het is met rode en blauwe initialen en ingekleurde wapenschilden versierd en bevat illustraties die de forestiers en de graven van Vlaanderen voorstellen. Chronogrammen. Geen titelblad; het is onvolledig en vangt aan met [...] haren mannen. Ende zoe begheerde boven allen zaken [= E.C. II, f. [39/ giij] r\ lijn 24]. Gebonden in een moderne rood halflederen band met vergulde rugtitel en het monogram van Leopold I. 3 1 Jan Hueribloc, Heurenblock was statenafgevaardigde van de stad Gent, tweede secretaris van de Keure in , overdeken in en 2e schepen van de Keure in (Brugge, Stadsbibliotheek De Biekorf, hs. nr. 449: Handschrift Ignace-Michel de Hooghe, Brugge, 18e eeuw [1698/1707], V, p. 252; W.P. Blockmans. (ed.). Handelingen van de Leden en de Staten van Vlaanderen. Excerpten uit de Rekeningen der Steden, Kasselrijen en vorstelijke Ambtenaren, : Regeringen van Maria van Bourgondië en Filips de Schone, (5 Januari September 1506), I-II, (KCG. Onuitgegeven Documenten betreffende de Geschiedenis van België, Reeks in-4/, 58), (Brussel, , 2 dln.), II, 1104; Ph. de l Espinoy. Recherche des Antiquitez et Noblesse de Flandres. Contenant l Histoire généalogique des Comtes de Flandres, avec une Description curieuse dudit Pays. [...]. [-1630], Dowaai, Vefue Marc Wyon, 4/, , 778; L. Gilliodts-Van Severen. Inventaire des Archives de la Ville de Bruges. Section première : Inventaire des Chartes, Première Série, (Brugge, , 6 dln.), VI, 356). 2 Gilliodts-Van Severen, [Rapport sur les Chroniques de Flandre ], lxxvix; S. de Ricci. & W.J. Wilson (eds.). Census of Medieval and Renaissance Manuscripts in the United States and Canada, (New York, , 3 dln.; Reprint: New York, 1961), II, 1448; C. L[emaire.], Kroniek, nr. 46 (met lit.); Ph. E. Webber. & J.C. Prins. (red.). Medieval Netherlandic Manuscripts in the Pierpont Morgan Library, New York, (ABB. Extranr. 39), Brussel, 1991, 16-17, & C. L[emaire.], Kroniek, , ; [J. Marchal.]. Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque Royale des Ducs de Bourgogne [...], I-II, 1-2 (Brussel-Leipzig, 1842, 3 xl Chronike006.wpd

20 Naast dit Brusselse handschrift 1 is een nog andere 16e eeuwse aanverwante kopie overgeleverd: hs. nr (6222) van de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel: J[an] Van He[e]le. Chronycke van [de Forestiers van] Vlaenderen, in-folio (285 x 201 mm), (4) folios. In cursief schrift, gedateerd Gent 1545, in 1641 in het bezit van het Brugse Jezuïetencollege (f. 1 r: Societas Iesu Brugis dono illustrissimi Caroli van den Bossche episcopi Gandensis), gebonden in een moderne halflederen band, met vergulde rugtitel en het monogram van Leopold I. Tevens verwant aan nr (6171) en nr (6265). Deze kroniek eindigt met de dood van Karel de Stoute (1477). 2 dln.), I,262, II,585; M.J. Onghena. De Iconografie van Philips de Schone, (VKABSK, X, 5), (Brussel, 1959, 2 din.), & pl. XX; [H. Pauwels.]. in: Het Gulden Vlies. Vijf eeuwen Kunst en Geschiedenis, Catalogus [van de] Tentoonstelling in het Stedelijk Museum voor Schone Kunsten, Groeningemuseum [te Brugge], 14 Juli-30 September 1962, Brugge, 1962, 131; Piot, [Rapport sur des Chroniques tlamandes (Bruxelles, La Haye, Bruges)], 26; M. P[ippal.]. Excellente Chronycke van Vlaanderen. Schatten van het Gulden Vlies, , nr. 36 (f. 335 v; pll.); J. Van den Gheyn., E. Bacha. & F. Lyna. Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque Royale de Belgique, (Brussel, , 13 dln.), IX, 76; J. Van den Gheyn. Manuscrits et Miniatures. Les Arts anciens de Flandre (dir.). C. Tulpinck, (Brussel, , 6 dln.), III, 39-47, 44 & pl. VI; A. van Zuylen van Nyevelt. & 1. Van den Gheyn. Miniatures, Manuscrits, Livres et Reliures. Catalogue [de l ] Exposition de la Toison d Or à Bruges, (Juin-Octobre 1907), Édition défintive, Brussel, 1907, , 92, nr Voor de volledigheid moeten hier alsnog twee aanverwante fragmenten vermeld worden, sedert 1768 bewaard in het hs. nr. M 33 a van de Sächsische Landesbibliothek te Dresden. Beide fragmenten zijn in-folio (295 x 225 mm), 2 kolommen, nl. ff. I ra - 4 vb: Vlaamse kroniek, , op papier (ca. 1480) en ff. 12 ra-79c (oude foliëring 3-10, 13-72, door de kopiist genummerd 3-72): Vlaamse kroniek tot 1436, op papier (ca. 1436), respectievelijk in cursief en in gothische bastarda. Bewaard in perkamenten band (R. Lievens. Middelnederlandse Handschriften in Oost-Europa, (UKVATL, XIe Reeks: Leonard Willemsfonds, I), Gent, 1963,46-48). 2 Cronike, Bibliotheca Belgica, I, 1003; Fris, Ontleding van Drie Vlaamsche Kronijken, 139; Gilliodts-Van Severen, [Rapport sur les Chroniques de Flandre ], lxxix; [Marchal.], Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque, I, 148, II, 578; A. Sanderus. Bibliotheca Belgica Manuscripta, (Rijsel, Ex Officina Tussani le Clercq, , 2 dln. in-8/; Reprint: Faraborough, Hants., 1969), I, 279; Van den Gheyn. & Bacha, Catalogue, IX, 99, 75-76, 122; [F. Masai.]., M. Wittek. & Th. Glorieux-De Gand. Manuscrits datés conservés en Belgique, (Gent-Brussel &c., , 5 dln.), V, 122, nrs. A 382 & A 383. xli

21 Het handschrift 1110 (844) van Dowaai is het enige gekende handschrift dat een compilatie bevat die grotendeels identiek is aan die van de gedrukte E.C., althans tot Hierbij moeten we wel dadelijk opmerken dat de proloog (I, ff. [2] r a -[7] v b ), en de genealogie der Franse koningen (II, ff. [1] r a - [2] v b ) van de E.C., niet voorkomen in het handschrift van Dowaai 2. Deze delen zijn ontleend aan een ander (tot op heden onbekend) handschrift, maar zeker niet aan het hs (6222) van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, zoals Fris en de Bibliotheca Belgica beweren 3. We vermelden eerder 4 dat eind 15e begin 16e eeuw het hs (844) van Dowaai, dat toen liep tot 1482, vermeerderd werd met een vervolg tot 1507, geschreven in een duidelijk ander schrift. Het is dan ook goed mogelijk dat deze verzamelband het enige volume was die deze aaneenschakeling van kronieken bevatte, zoals die later door Vorsterman werd gedrukt. Dit zou betekenen dat de redactie en de samenstelling van de E.C. uiteindelijk zou teruggaan op deze Dowaai-versie die, zoals reeds werd aangetoond, voor de zinsbouw en het woordgebruik 1 Over de inhoud van de E.C. spreken wij in Zie in het algemeen: G. Melville. Le Problème des Connaissances historiques au Moyen Age. Compilation et Transmission des Textes. L Historiographie médiévale en Europe. Actes du Colloque organisé par la Fondation Européenne de la Science au Centre de Recherches historiques et juridiques de l Université Paris I, du 29 Mars au 1er Avril 1989 (ed.). J.-Ph. Genet, Parijs, 1991, 21-41, 22-24, 30-33, 37, 38-41; Ch. Samaran. La Recherche des Manuscrits d Auteur du Moyen Age et de la Renaissance. Revue du XVIème Siècle, XV (1928), , herdrukt in: Id., Une longue Vie d' Érudit. Recueil d Études, I, (Centre de Recherches d Histoire et de Philologie et la IVe Section de l École pratique des Hautes Études; Hautes Études Médiévales et Modernes, V, 31), (Genève-Parijs, 1978, 2 dln.), , 393, Deze genealogieën van de Franse koningen kenden een zeer ruime verspreiding in de Nederlanden. Zie hierover in het bijzonder: L. Genicot (^). Les Généalogies. 2e édition augmentée, (Typologie des Sources du Moyen Âge occidental, A-I.5), Turnhout, 1998, 11-13, 18-20, (met lit.); B. Guenée. Les Généalogies entre l Histoire et la Politique: La Fierté d être Capétien, en France, au Moyen Age. AÉSC, XXXIII:3 (1978), , herdrukt en geciteerd in: Id., Politique et Histoire au Moyen Age. Recueil d Articles sur l Histoire politique et l Historiographie médiévale ( ), (Publications de la Sorbonne. Université de Paris I Panthéon Sorbonne, Série Réimpressions, 2), Parijs, 1981, ; C. Lemaire. Een Kroniek vol quade truffen. Miscellanea Neerlandica. Opstellen voor Dr. Jan Deschamps ter Gelegenheid van zijn zeventigste Verjaardag (red.). E. Cockx-Indestege. & F. Hendrickx, (Leuven, 1987, 3 dln.), II, Deze vaststelling ( Cronike, Bibliotheca Belgica, I, 1003 & Fris, Ontleding van drie Vlaamsche Kronijken, 152) is, zoals hierboven blijkt (n. ), onjuist. Zie ook nn. &. 4 Zie supra nn. &. xliii