Xanten en Kevelaer (22 augustus 2015)

Transcriptie

1 30 Xanten en Kevelaer (22 augustus 2015) Karen Jeneson Door de Heemkundevereniging Schin op Geul en het LGOG Valkenburg ben ik vanwege mijn expertise op het gebied van de Romeinen en werkzaamheden als conservator bij het Heerlense Thermenmuseum gevraagd een excursie te verzorgen naar het Romeinse Xanten. Voorafgaand hieraan vond er in het gemeenschapshuis van Schin op Geul een drukbezochte lezing plaats. Op zaterdag 22 augustus vertrok een goedgevulde bus richting Duitsland. Alvorens koers te zetten naar Xanten ging de reis eerst naar het in dezelfde richting gelegen Kevelaer. In deze bekende bedevaartsplaats bevindt zich de neogotische Mariabasiliek, gebouwd tussen 1858 en 1864 en in 1923 verheven tot basiliek. Binnenin bevindt zich het grootste Duits-romantische orgel ter wereld, naar een ontwerp van de orgelbouwer Ernst Seifert ( ). Het beroemde Seifert-orgel De Mariabasiliek met op de voorgrond de Genadekapel Zelfs plaats voor een nieuwe heilige? Nadat alle aanwezigen enige tijd in het centrum van Kevelaer hadden doorgebracht, vertrok de bus voor het laatste deel van de reis richting Xanten. Het hedendaagse Xanten is een klein stadje aan de Rijn, net over de grens bij Arnhem. Hoewel het een aantrekkelijk middeleeuws centrum heeft met een mooie kerk en een plein, is er weinig dat dit stadje opmerkelijk maakt. Toch was deze plek in de Romeinse tijd erg belangrijk en speelde zij in meerdere opzichten een hoofdrol in de lange Romeinse bezetting van het gebied, in de vorm van een legioenskamp en een hoofdstad. In het hedendaagse Xanten is maar weinig van het Romeinse verleden te zien. Dat komt door de ligging van de Romeinse resten. De Rijn domineert deze plek al sinds mensenheugenis. Deze grote rivier kneedt het landschap elk jaar weer, door overstromingen, insnijdingen en afzettingen jaar geleden was het gebied waar de Romeinen zich vestigden droog en vlak, direct aan de Rijn gelegen en precies tegenover de monding van de Lippe in de Rijn. Een mooie, strategische plek. Het legioenskamp werd op een iets hogergelegen deel gebouwd, de Fürstenberg. De Romeinse stad werd aangelegd op het vlakkere en lagere deel ten noorden daarvan. In de Middeleeuwen steeg het niveau van de Rijn, waardoor de Romeinse stad onder water verdween. De bewoners van het gebied verkasten weer naar de Fürstenberg. Dit is de reden waarom we zoveel van Romeins Xanten weten: de stad is hele-

2 31 Kaart van het Rijnland in de vroeg-romeinse tijd, met daarop de Romeinse legerkampen langs de Rijn en de Lippe (rode stippen) maal onder klei-afzettingen van de Rijn afgedekt en zo ruim 1500 jaar beschermd, totdat men aan het eind van de negentiende eeuw de eerste overblijfselen ontdekte in het ommeland van de stad. Hoewel het legerkamp wel door de middeleeuwse bewoning is overdekt, zijn daarvan ook genoeg puzzelstukjes teruggevonden om het te kunnen reconstrueren. Militair Xanten: het legioenskamp Vetera Het Romeinse hoofdstuk uit de geschiedenis van Xanten begint rond onze jaartelling. Julius Caesar ( voor Chr.) was met zijn succesvolle oorlogscampagnes in het Gallische gebied tot aan de Rijn gekomen. Zijn opvolger Augustus (63 voor - 14 na Chr.) was van plan heel Germanië veroveren, dus ook het gebied rechts van de Rijn, richting de Elbe. Voor deze Germaanse oorlogen was natuurlijk een grote troepenmacht nodig, die Augustus in verschillende legioenskampen langs de Rijn plaatste, onder andere bij het hedendaagse Bonn, Keulen, Neuss, Moers-Asberg en Xanten. Aangezien het gebied ten oosten van Keulen, Bonn en Neuss bergachtig en daarom vrij ontoegankelijk is, kozen de Romeinen de vallei van de Lippe als aanvalsroute. Daarom werden hier ook verschillende legioenskampen gebouwd, onder andere bij de huidige plaatsen Holsterhausen, Haltern, Oberaden, en Anreppen. Vanuit deze kampen werd de oorlog tegen de Germaanse stammen op de rechteroever van de Rijn gevoerd. Het spreekt voor zich dat juist het kamp dat zich op de veilige linkeroever van de Rijn precies tegenover de monding van de Lippe bevond, een cruciale schakel was in deze oorlogscampagnes. De ruim soldaten in de verschillende kampen in het Lippe-dal, dus in het gebied van de vijand, moesten elke dag genoeg eten hebben om op kracht te blijven. Daarnaast moesten ze natuurlijk een goede uitrusting hebben, waarvoor producten van leer en wol zoals tunica s, leren schoenen en riemen nodig waren. Niet in de laatste plaats kwamen daar nog De ligging van Vetera I en II en Colonia Ulpia Traiana ijzeren wapenonderdelen bij. De bevoorrading van de vele kampen in het Lippe-dal was dus van groot belang en het kamp Vetera aan de monding van de Lippe in de Rijn speelde hierin een hoofdrol. Het legioenskamp Vetera was een zogenaamd dubbellegioenskamp : het was groot genoeg om twee legioenen te huisvesten, oftewel zo n legionairs! Dit duidt nog eens op het strategisch belang van dit kamp in de Germaanse oorlog onder keizer Augustus. Van de vroegste fasen van Vetera is eigenlijk nog maar weinig bekend. Vast staat dat er al vanaf 18 voor Chr. bewoningssporen zijn. Bewoning in de vorm van gebouwen zijn er niet, maar dat is te verwachten, aangezien dit soort legerkampen in het begin vaak letterlijk tentenkampen waren binnen een gracht-en-wal ommuring. Sporen van deze gracht-en-wal constructie zijn wel gevonden, met een afmeting van minstens 500 x 400 meter. Aangenomen wordt dat in de vroege fase het 5 e legioen V Alaudae en het 21 e legioen XXI Rapax het kamp bewoonden. We weten dat in één van de grafvelden van Romeins Heerlen een veteraan van het 5 e legioen begraven is, ene Marcus Julius. Wellicht was hij in Vetera gelegerd en is hij na zijn pensioen naar Coriovallum gegaan? Na de beroemde Varusslag, waarbij de Germanen maar liefst drie Romeinse legioenen wisten te verslaan, gaf Augustus de strijd om de rechteroever van de Rijn op. De Rijn werd nu officieel de grens van het Romeinse rijk. De legerkampen langs de Rijn werden permanent en speelden een cruciale rol in de verdediging van de grens en de controle van het achterland. Het huidige Zuid-Limburg lag op nog geen 100 kilometer van de grens en behoorde daarmee duidelijk tot dit achterland. In 60 na Chr., tijdens het bewind van keizer Nero, was Vetera uitgebouwd tot een van de grootste legerkampen van het Romeinse rijk op dat moment, met een omvang van hectare. Het kamp was omgeven door een aarden wal met palissade van zo n drie meter hoog en dubbele v-vormige greppels.

3 32 Tijdens de Bataafse opstand (69-70 na Chr.) is Vetera een van de plekken waar heftig wordt gevochten. De Bataven en hun handlangers zijn in het Rijnland aan de winnende hand, waarbij ook Vetera wordt ingenomen en verwoest. De nieuwe keizer Vespasianus (9-79 na C) weet de opstand neer te slaan na zijn aantreden in 69 na Chr. en hij herstelt vervolgens de orde in de provincie aan de Rijn, waarbij de grensverdediging opnieuw wordt ingericht. Het verwoeste kamp Vetera op de Fürstenberg wordt verlaten en het 20 e legioen XXII Primigenia bouwt een nieuw kamp, Vetera II. Archeologen zoeken nog altijd naar de exacte locatie van dit kamp, want juist hier is door de eeuwen heen het landschap door de zich steeds verplaatsende Rijn sterk veranderd. Het kamp was in elk geval een stuk kleiner dan zijn voorganger. Het militaire belang van Xanten is vanaf het bewind van Vespasianus ondergeschikt aan de nieuwe rol van deze plek, als hoofdstad en daarmee bestuurlijk centrum van de civitas Traianensis. Stedelijk Xanten: de stad Colonia Ulpia Traiana Het gebied rond Xanten kende al vanaf de tijd van Augustus naast legionairs ook allerlei niet-militaire bewoners. Een legerkamp was altijd al een plek waar voor de gewone bevolking flink wat geld te verdienen viel. Daarom zie je door het hele Romeinse rijk dat vlak bij legerkampen kleine nederzettingen ontstaan, zogenaamde vici, met ambachtslieden en uitbaters van tabernae (het Romeinse equivalent van een kroeg) en ander vermaak. Dit was dus ook het geval in Xanten, waar het gezien de enorme omvang van het kamp goed geld verdienen was. Maar in 98 na Chr. komt een nieuwe keizer aan de macht en hij neemt een belangrijke beslissing voor het gebied: hij sticht hier officieel een Colonia, die hij naar zichzelf vernoemt: Colonia Ulpia Traiana (zijn volledige naam was Marcus Ulpius Traianus). Een colonia was een stad gesticht in een veroverd gebied door de Romeinen, waar mensen met Romeins burgerrecht werden ondergebracht. Het waren dus letterlijk koloniën. Deze steden hadden de hoogste status in de provincies van Rome. Elke colonia was het centrum van de Romeinse politiek-administratieve organisatie die het In het archeologische park zijn verschillende Romeinse gebouwen deels of geheel herbouwd, zoals de grote haventempel Op bovenstaande tekening is te zien hoe de Romeinse stad Colonia Upia Traiana eruit zag in haar bloeitijd in de tweede eeuw na Chr. Beneden op de plattegrond van het Archäologischer Park Xanten hetgeen er nu weer zichtbaar is gemaakt omringende gewest (de civitas) bestuurde. De Romeinse ambtenaren hielden zich bijvoorbeeld bezig met het innen van belastingen en het bijhouden van het kadaster van de regio. Naast de politiek-administratieve rol had de colonia ook vele andere belangrijke taken. Zo had elke colonia een forum met een basilica, waar rechtsspraak werd gedaan en waar zaken werden beklonken, en een tempel waar de officiële Romeinse goden zoals Jupiter en Juno werden vereerd. Colonia Ulpia Traiana beschikte uiteraard over vele publieke voorzieningen voor de inwoners en de vele bezoekersop-doorreis, zoals twee badhuizen, herbergen en kroegen, openbare toiletten, vele winkels en ambachtsateliers en bovendien een echte arena waar spelen werden georganiseerd. De stad besloeg zo n 50 à 60 hectare en was ook helemaal ommuurd, met daarin verschillende toegangspoorten. Daarbinnen was de ruimte volgens het dambordpatroon ingericht: een netwerk van parallel-lopende en haaks op elkaar staande straten, waardoor 40 insulae ontstonden, waar de huizen en de publieke gebouwen stonden. Wij kennen een dergelijke inrichting van Amerikaanse steden, maar die is dus afgeleid van het Romeinse model, wat weer is afgekeken van de Grieken. De civitas die bij Colonia Ulpia Traiana hoorde strekte zich uit tot in onze regio. Dit weten we dankzij een inscriptiesteen die in het Romeinse badhuis van Heerlen is gevonden. Hierop staat de naam vermeld van de persoon die het badhuis op een bepaald moment heeft laten herstellen,

4 33 Op deze foto is goed te zien hoe bovenop de authentieke resten reconstructies van gebouwen worden gemaakt. Dit zijn fundamenten van wat ooit het atelier van een ambachtsman was Eén van de ambachten in Xanten was het maken van kleding. De hier getoonde kledingstukken zijn zo authentiek mogelijk; de wol is gekleurd met plantaardige verfstoffen die de Romeinen ook gebruikten en de stof is gewoven op een Romeins weeftoestel Dit is een reconstructie van een smeltoven voor metaal. Deze opstelling laat zien hoe de werkplaats van een smid er in de Romeinse tijd heeft uitgezien ene Marcus Sattonius Iucundus. Belangrijk is dat achter zijn naam de letters DEC CVT staan. De letters DEC staan voor decurio; dit was een officiële functie van iemand in een stadsraad in de Romeinse provincies. CVT staat natuurlijk voor Colonia Ulpia Traiana. Deze Marcus Sattonius was dus een lokale politicus, iemand die in de stadsraad van Colonia Ulpia Traiana zat. Omdat hij het badhuis van Coriovallum liet opknappen op eigen kosten, wijst het erop dat hij banden met de stad moet hebben gehad: hij kwam er mogelijk vandaan en hij had er in elk geval kiezers, want dit soort daden van liefdadigheid werden door politici natuurlijk gedaan om stemmen bij de volgende verkiezingen te krijgen. Dit bewijst dat Coriovallum en waarschijnlijk ook het omliggende deel van Zuid-Limburg tot aan de Geul tot de civitas Traianensis hoorde. Het gebied aan de andere kant van de Geul, met Romeins Maastricht, hoorde tot de civitas van de Tungri, met de stad Atuatuca Tungrorum als hoofdstad. Net als alle andere Romeinse steden in de regio kreeg Colonia Ulpia Traiana al aan het eind van de derde eeuw last van de vele vijandige invallen van groepen van buiten het Romeinse rijk. De stad werd omgebouwd tot een waar fort, maar helaas was ook dit niet bestand tegen de onrust in de laat-romeinse tijd. Na ruim anderhalve eeuw van vrede en bloei viel de stad ten prooi aan de Franken. De Rijn deed vervolgens haar werk en overspoelde de resten van de eens zo welvarende stad, waardoor zij zo n 1500 jaar uit het zicht verdween. Romeins Xanten nu Wie vandaag de dag naar Xanten gaat, kan letterlijk rondlopen in de Romeinse stad Colonia Ulpia Traiana. Bijna het hele voormalige stadsgebied is tegenwoordig het openluchtmuseum APX (Archäologischer Park Xanten). Door middel van reconstructies van onder andere de Broodbakken op Romeinse wijze

5 34 stadsmuur, een herberg, een badhuis, een tempel, woningen, werkplaatsen en niet te vergeten de arena, kun je je als bezoeker even terug in de tijd wanen. In het zomerseizoen vinden elk weekend wel demonstraties plaats van re-enactors van bijvoorbeeld een bakker, een smid, een leerbewerker, een pottenbakker of een weefster. Ook zijn er grootschalige evenementen met een specifiek thema. Op de plek waar ooit de grote thermen van de stad waren, is nu het Romeinse museum te vinden. Naast de resten van het badhuis zelf is er een uitgebreide permanente tentoonstelling over de Romeinse tijd van Xanten, met zeer veel bijzonder vondstmateriaal. Het bezoek meer dan waard! De afbeeldingen en foto s zijn verzorgd door Karen Jeneson, Jeu Jennekens en Hub Pasmans. Kijk voor meer foto s op onze website onder het kopje Excursies