Docentenhandleiding bij de reizende tentoonstelling Auschwitz-Birkenau en ter voorbereiding van een bezoek aan Auschwitz

Transcriptie

1 Docentenhandleiding bij de reizende tentoonstelling en ter voorbereiding van een bezoek aan Auschwitz

2 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Inleiding 5 Lesgeven over de Holocaust 9 A - Reizende tentoonstelling 13 - De tentoonstelling op school - vier praktijkvoorbeelden 13 - Teksten en foto s van de reizende tentoonstelling 16 - Levensverhalen in de koffers 29 B - Werkvormen, opdrachten en tips 37 - Werken met de tentoonstelling 39 - Werkvormen 40 - Werken met de tentoonstelling na het bezoek aan Auschwitz 41 C - Voorbereidingen voor een bezoek aan Auschwitz 43 - Voorbeeldles en voorbeeld tijdsinvestering 46 - Voorbeeld programma s 47 - Auschwitz concentratie- en vernietigingskamp 49 BIJLAGE (aparte pdf) Opdrachten en werkvormen Persoonlijke verhalen - Citaten van overlevende over - Leven na de ondergang. Acht portretten van Holocaustoverlevenden - Edek Galinski en Mala Zimetbaum - Gedichten - Persoonlijke verhalen van daders Extra informatie - Overzicht van Herinneringscentra in Nederland en in het buitenland - Websites van voormalige concentratie- en vernietigingskampen - Werk-, doorgangs-, concentratie- en vernietigingskampen - Documentaires met getuigenverklaringen - Websites met persoonlijke verhalen van overlevenden - Websites over de Holocaust - Literatuurlijst WERKBLADEN (aparte pdf) Opdrachten bij de tentoonstelling FOTO VOORZIJDE De tentoonstelling in OSG Schoonoord in Doorn, mei 2012.

3 Voorwoord DEZE DOCENTENHANDLEIDING voor de reizende tentoonstelling Auschwitz- Birkenau is voortgekomen uit een bijzonder samenwerkingsverband van Nederlandse en Poolse instellingen onder leiding van de Anne Frank Stichting en het Museum. Van 2010 tot 2013 werd een reeks activiteiten georganiseerd om docenten, docenten-in-opleiding en museummedewerkers uit Nederland en Polen ervaringen met het lesgeven over de Jodenvervolging uit te laten wisselen. Dit project, Holocaust Education in European Perspective, maakte het mogelijk dat de Nederlandse en Poolse deelnemers in beide landen een week op bezoek waren om intensief kennis te nemen van belangrijke herinneringsplekken én om samen te werken aan de ontwikkeling van educatieve materialen die verdieping zouden kunnen geven aan het lesgeven over de Holocaust. Een bestaande reizende tentoonstelling van de Museum vormde de eerste inspiratie om te onderzoeken of een dergelijke tentoonstelling ook in Nederland nuttig zou kunnen zijn. In Polen wordt deze reizende tentoonstelling vooral in gevangenissen getoond. Het was al gauw duidelijk dat voor Nederland iets anders ontwikkeld moest worden. Nederlandse docenten gaven aan dat zij zeker gebruik zouden maken van een tentoonstelling op school. De tentoonstelling Anne Frank een geschiedenis voor vandaag is immers al jaren veel gevraagd. Op de vraag of een tentoonstelling over een zwaar onderwerp als Auschwitz wel op z n plaats zou zijn in een schoolomgeving stelden docenten dat leerlingen juist regelmatig vragen of ze Auschwitz met de schoolklas zouden kunnen bezoeken. Dat is vaak niet mogelijk, maar die leerlingen zouden in dat geval erg gebaat zijn bij een tentoonstelling over het concentratie- en vernietigingskamp. Ook zijn er scholen die wél met leerlingen de reis naar Polen maken om Auschwitz te bezoeken. Dit zijn intensieve reizen die een gedegen voorbereiding vergen. En bij thuiskomst is er nog de opgave om alle ervaringen goed te verwerken. De reizende tentoonstelling kan daarbij een bijzondere rol spelen. Het boek European pack for visiting Memorial and Museum. Guidelines for teachers and educators, samengesteld door staf van het museum in samenwerking met de Raad van Europa, vormde een bron van inspiratie. Wij hebben een handleiding gemaakt toegespitst op de onderwijspraktijk in Nederland en op de geschiedenis van de deportatie en moord van Joden, Sinti en Roma uit Nederland. Hierbij is de samenwerking met het Nederlands Auschwitz Comité van bijzonder belang geweest evenals de tentoonstelling in het Nederlands Paviljoen in Auschwitz. Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork werkt al langer aan een serie reizende tentoonstellingen over de concentratiekampen waar Nederlanders naartoe gedeporteerd zijn. Samenwerking lag voor de hand. De tentoonstelling over is net als de eerder gemaakte tentoonstellingen over Sobibor en Bergen-Belsen helder van opzet en toegankelijk voor een breed publiek. In het jaar waarin de tentoonstelling DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 3

4 werd ontwikkeld werd er intensief samengewerkt met docenten én leerlingen van de scholen die deelnamen aan het Nederlands-Poolse uitwisselingsproject. Leerlingen van De Christoffel in Breda, de Europese School Bergen en het Theresialyceum in Tilburg gaven advies over de vormgeving en inhoud tijdens een workshop. De vier scholen waar de tentoonstelling als eerste te zien was hielpen mee om de werkvormen te ontwikkelen die in deze handleiding te vinden zijn. De reizende tentoonstelling, deze handleiding en het project Holocaust Education in European Perspective waar deze uitgave onderdeel van is, zijn mogelijk gemaakt met financiële steun van de Eenheid Oorlogsgetroffenen en Herinnering WOII van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Door de samenwerking tussen instellingen in Polen en Nederland zijn hechte banden ontstaan tussen bevlogen docenten en medewerkers van herinneringscentra en musea. Nieuwe initiatieven zijn al onderweg voor studiereizen en projecten op scholen. Wij verwachten dat deze handleiding en de reizende tentoonstelling in de komende jaren een bijdrage kan leveren aan verdieping van de kennis over de Jodenvervolging en een actieve betrokkenheid van scholen, van docenten en leerlingen aan het delen van die kennis. Ronald Leopold, directeur Anne Frank Stichting Dirk Mulder, directeur Herinneringscentrum Kamp Westerbork 4 DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

5 Inleiding VOOR HET WERKEN met de reizende tentoonstelling, het bezoeken van Auschwitz en het les geven over de Holocaust is een goede voorbereiding noodzakelijk. Deze handleiding biedt daarvoor handreikingen. De complete tekst van de tentoonstelling en een omschrijving van de foto s zijn hier te vinden. De tentoonstelling vat op panelen de belangrijkste functies van het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz samen. In koffers zijn persoonlijke verhalen opgenomen van mensen die vanuit het doorgangskamp Westerbork naar Auschwitz zijn gedeporteerd. Of leerlingen de tentoonstelling bezoeken of daadwerkelijk naar Auschwitz reizen, de docent moet meer achtergrondinformatie hebben en weten waar andere toegankelijke informatie en leermiddelen te vinden zijn. Deze handleiding komt aan die behoefte tegemoet. Maar het is ook belangrijk om stil te staan bij algemene vragen ten aanzien van het lesgeven over de Jodenvervolging. De reizende tentoonstelling en deze handleiding sluiten aan bij enkele belangrijke kerndoelen in het onderwijs in het voorgezet onderwijs. Leerlingen kunnen informatie zoeken en met bronnen werken om zich een goed beeld te vormen van de geschiedenis en betekenis van het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz. Zij leren om vragen te stellen over de maatschappelijke betekenis van dit onderwerp en worden voorbereid om hierover presentaties te verzorgen. Nederland kent een traditie waarbij lesgeven over de Holocaust plaatsvindt binnen de nationale context, waarbij vooral wordt stilgestaan bij de lokale geschiedenis. Deze aanpak, die zichtbaar maakt hoe de Tweede Wereldoorlog dorpen en steden in het hele land beïnvloed heeft, staat centraal in het geschiedenisonderwijs. Toch is het belangrijk om ook de Europese dimensie te benadrukken door les te geven over de Holocaust als onderdeel van de Europese geschiedenis, die ook een wereldwijde invloed had. De moord op de Europese Joden, de Holocaust, wordt gezien als een van de belangrijkste gebeurtenissen in de Europese geschiedenis van de 20ste eeuw. Het is het meest afschrikwekkende voorbeeld van hoe massaal geweld gebruikt kan worden om een hele bevolkingsgroep, haar cultuur en geschiedenis te vernietigen. Het doel van het nationaalsocialistische Duitsland was om alle Joden te vermoorden, zonder uitzondering. Bestudering van de Holocaust leert ons na te denken over de grondslagen van onze beschaving, die ten tijde van de Holocaust fundamenteel ter discussie stonden en omstandigheden creëerden waarin genocide kennelijk acceptabel werd voor daders en omstanders. De Holocaust is het ultieme gevolg van de racistische ideologie van de nazi s. Er waren ook meelopers die geen uitgesproken nationaalsocialistische ideeën hadden. Het nationaalsocialistische regime had na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog ook veel aanhangers in andere landen. In alle door de nazi s bezette landen waren er mensen die met het nieuwe regime collaboreerden en de nazi s hielpen bij het opsporen en arresteren van Joden. Deze traumatische periode in de Europese geschiedenis confronteert mensen met de grens tussen goed en kwaad en werkt door tot op de dag van vandaag. Het is een ijkpunt geworden bij de beoordeling van hedendaagse maatschappelijke gebeurtenissen. Bij het lesgeven over de Holocaust binnen de Europese context kan een bezoek door leerlingen aan Auschwitz zorgen voor een speciale leerervaring. Authentieke locaties, zoals voormalige kampen, de plekken waar het heeft plaatsgevonden, bevordert het inlevingsvermogen. Het kan leerlingen stimuleren en motiveren om meer te willen weten. De reizende tentoonstelling is gemaakt omdat een bezoek aan Auschwitz niet altijd mogelijk is en docenten wel ervaren dat leerlingen veel interesse hebben om meer DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 5

6 De tentoonstelling in OSG Schoonoord in Doorn, mei te weten over dit vernietigingskamp. Bovendien kan de tentoonstelling worden gebruikt bij de verwerking van een bezoek aan Auschwitz. Drie toepassingen van deze docentenhandleiding > Docenten die met de tentoonstelling willen werken met leerlingen van het voortgezet onderwijs in de context van het lesgeven over de Holocaust vinden extra informatie en werkbladen. > Docenten die met leerlingen naar Auschwitz gaan vinden in deze handleiding informatie en tips voor een goede voorbereiding. > Docenten die naar Auschwitz zijn geweest met leerlingen en daarna de tentoonstelling op school willen gebruiken als onderdeel van het na-traject, vinden suggesties hoe leerlingen hun ervaringen kunnen delen met familieleden en klas-/ schoolgenoten. Auschwitz, een belangrijk symbool Auschwitz is in de loop van de tijd uitgegroeid tot hét symbool van de Holocaust. In dit vernietigings- en concentratiekamp kwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog ongeveer mensen om het leven, waarvan Joden, onder wie meer dan Joden uit Nederland. De slachtoffers waren afkomstig uit alle door de nazi s bezette landen. De aankomst op het perron vormde het eerste station van een fabrieksmatige genocide. De vernietigingskampen hadden als enig doel het vermoorden van hele grote groepen tegelijk. Bij aankomst in Auschwitz vond een selectie plaats tussen arbeidsgeschikten en arbeidsongeschikten, een dramatisch moment dat door overlevenden zeer indringend wordt beschreven. Jonge kinderen, ouderen, zwangere vrouwen en zieken werden met één handgebaar van SS ers naar de rij verwezen die rechtstreeks naar de gaskamers ging. Wie werken kon mocht voorlopig blijven leven. Door de abominabele omstandigheden: het slechte eten, de terreur, en de onmenselijk harde slavenarbeid voor de Duitse industrie, stierven de meesten snel. Wie geselecteerd werd om te werken had een kans, een zeer kleine kans, om het kamp te overleven. Hoeveel van de tewerkgestelden Auschwitz hebben overleefd is niet met zekerheid te zeggen. In andere kampen, zoals 6 DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

7 Een dubbele rij prikkeldraad en barakken in Auschwitz I. Treblinka of Sobibor, werden de meeste Joden direct na aankomst vergast. Ruim Joden werden naar Sobibor gedeporteerd. Vanuit Nederland vertrokken in de periode van 2 maart tot en met 20 juli 1943 negentien treinen naar Sobibor met Joden waarvan achttien mensen het kamp hebben overleefd. Uit alle kampen hebben ongeveer van de uit Nederland gedeporteerde Joden het overleefd. Auschwitz voor leerlingen Waarom laten we leerlingen nader kennismaken met Auschwitz? De Holocaust was een door de staat gesteunde systematische vervolging en vernietiging van de Europese Joden door nazi-duitsland en zijn collaborateurs, maar de schuld ligt veel breder. Antisemitisme was overal in Europa aanwezig en collaboratie met de nazi s ook. Bestudering van de Holocaust laat leerlingen nadenken over waar vooroordelen, racisme en antisemitisme toe kunnen leiden. en dat het merendeel van de vervolgden via de Hollandsche Schouwburg of andere verzamelplekken naar Vught of Westerbork werden gedeporteerd en vandaar naar de vernietigingskampen zijn gestuurd. Leren over Auschwitz of Sobibor heeft als doel om leerlingen bewust te maken van de omvang van de stelselmatige vervolging en massamoord gepleegd door het naziregime; en om stil te staan bij wat mensen andere mensen kunnen aandoen. Steeds meer docenten bezoeken Auschwitz met hun leerlingen. Het is een van de weinige plaatsten waar er nog veel sporen uit het verleden zichtbaar en tastbaar zijn. En juist door concreet erfgoed, zoals gebouwen, landschappen, museale objecten, verhalen en documenten, wordt het voorstelling- en inlevingsvermogen van leerlingen gestimuleerd. Een bezoek aan een authentieke locatie kan zorgen voor een specifieke leerervaring en een verdieping. De meeste leerlingen in Nederland bezoeken in groep 8 of in het voortgezet onderwijs een van de oorlogs- of herinneringscentra in Nederland. Het is belangrijk dat leerlingen beseffen dat de Jodenvervolging en de vervolging van Roma en Sinti hier, bij ons in de straten van dorpen en steden is begonnen DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 7

8 8 DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

9 Lesgeven over de Holocaust LESGEVEN OVER de Holocaust is niet zomaar een geschiedenisles; het vraagt om bijzondere aandacht en een zorgvuldige voorbereiding. De uitgave Lesgeven over de Holocaust. Aanbevelingen voor docenten bevat waardevolle suggesties. Het is samengesteld door de International Holocaust Remembrance Alliance zie: Deze uitgave is ook op de website van de Anne Frank Stichting te vinden: id_10911/scope_0/imagevaulthandler.aspx Hier stippen we slechts een paar onderwerpen kort aan. overgenomen. Een term als Endlösung moet aangehaald en kritisch geanalyseerd worden, maar niet worden gebruikt bij de beschrijving van historische gebeurtenissen. De historicus H.W. von der Dunk stelt in Voorbij de verboden drempel, dat het weergeven van een miljoenen moord als oplossing niet alleen kenmerkend was voor het denken van de daders, maar dat zij ook precies het moordmotief vormde. Dit geldt ook voor de term liquidatie, dat vereffening of verrekening betekent. Door het gebruik van deze termen voor de massamoord op de Europese Joden wordt het denken van de nazi s gereproduceerd en op een bepaalde manier de boodschap van de nazi s bevestigd. Gebruik van termen en begrippen Het is belangrijk om leerlingen bewust te maken van hun taalgebruik. Definities zijn belangrijk, omdat het dwingt tot nauwkeurigheid en eenduidigheid bij het gebruik van termen. De term Holocaust verwijst naar de systematische moord op de Europese Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Sommigen pleiten ervoor dat ook andere groepen die vervolgd werden, zoals de Sinti en Roma, als slachtoffers van de Holocaust kunnen worden beschouwd. De term Holocaust is omstreden omdat het is afgeleid van het Griekse holokauston, dat brandoffer (algehele verbranding) betekent. Deze religieuze connotatie is niet passend voor genocide. Veel mensen geven de voorkeur aan de Hebreeuwse woorden Sjoa (vernietiging) of choerban (catastrofe). Toch is Holocaust de meest gangbare term geworden in vakliteratuur en schoolboeken. Daarom wordt in deze docentenhandleiding de term Holocaust gehanteerd. Nazi-terminologie Vermijd de taal van de daders, die hun standpunt weergeeft. Bij het gebruik van de nazitermen Endlösung of liquidatie wordt ook het verhullende karakter van deze begrippen Kampen Er waren kampen met verschillende functies: werkkampen, doorgangskampen, concentratiekampen en vernietigingskampen. Als leerlingen de verschillen tussen de diverse kampen begrijpen krijgen ze ook beter inzicht in het hele systeem dat de nazi s ontwikkelden. In de bijlage is een overzicht van verschillende soorten kampen opgenomen, met ook informatie over de meer de veertig zogenaamde werkverruimingskampen in Nederland. Lokale, nationale en Europese context Het verhaal van de Holocaust hoort binnen een Europese context geplaatst te worden. Maar nationale, regionale en lokale geschiedenis zijn natuurlijk ook van belang. Leerlingen kunnen bijvoorbeeld onderzoek doen naar de geschiedenis van de Joodse gemeenschap van hun plaats of regio of land of op zoek gaan naar een monument of een straat waar veel Joden voor de oorlog woonden. Ze kunnen daarbij gebruik maken van - de website van het Joods Historisch Museum over vierhonderd jaar Joden in Nederland ( Nederland), - het Digitaal Monument voor de Joodse Gemeenschap in Nederland ( en FOTO LINKS Gastspreker Eva Weyl DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 9

10 Herinneringscentrum Kamp Westerbork heeft ook reizende tentoonstellingen over Bergen Belsen en Sobibor. - de Community Joods Monument ( Op de website van Herinneringscentrum Kamp Westerbork ( kunnen ze informatie vinden over het project Een Naam en een Gezicht en voor informatie over monumenten in Nederland is er de website Door als docent niet alleen over het Joodse volk binnen het kader van de Holocaust te spreken, maar leerlingen ook kennis te laten nemen van de Joodse cultuur, religie en geschiedenis, voorkomt u dat leerlingen Joden alleen zien als de ontmenselijkte en vernederde slachtoffers van de vervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het is ook belangrijk om onderscheid te maken tussen de geschiedenis van de Holocaust en de lessen die we eruit kunnen leren. Het is belangrijk dat leerlingen zoveel mogelijk kennis nemen van de uiteenlopende reacties van de vervolgden, waaronder verschillende vormen van verzet tegen de nazi s. Verzet vond plaats zowel individueel als in groepsverband. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van de persoonlijke verhalen in de bijlage. Zie bijvoorbeeld het verhaal van Sonja Wagenaar-van Dam in een koffer van de reizende tentoonstelling. Bronnen Veel bronnen zijn afkomstig van de daders. Leerlingen moeten kritisch leren denken over het gebruik van bronnen. Van wie is het document, de foto of de herinnering afkomstig? In welke periode is het ontstaan en met welk doel? Persoonlijke verhalen, de individuele levensgeschiedenissen van vervolgden, maar ook van omstanders en daders vormen een belangrijke bron voor de geschiedenisles. Ook ten aanzien van oral history, de mondelinge geschiedenis, is een kritische opstelling gewenst. Een ooggetuige spreekt vooral over datgene waar hij of zij getuige van is geweest en soms zijn de herinnering tientallen jaren na de gebeurtenis voor het eerst vastgelegd. De verhalen van ooggetuigen kunnen tegenstrijdigheden bevatten, soms zijn namen en data verwisseld, details vergeten of vervormd, of gebeurtenissen, zelfs als het gaat om ernstige vormen van geweld, vergeten. Het kan nodig zijn om als docent correcties aan te brengen. Het is van belang dat te doen zonder de herinneringen van overlevenden in hun geheel in twijfel te brengen. Beelden In de reizende tentoonstelling Auschwitz- Birkenau zijn geen gruwelijke beelden opgenomen. Dit is een bewuste keuze. Het tonen van beelden met bijvoorbeeld stapels lijken 10 DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

11 De reizende tentoonstelling Auschwitz- Birkenau in het stadhuis van Amsterdam, januari of de resultaten van medische experimenten kan de band tussen docent en leerlingen verstoren, en spanningen of verlegenheid veroorzaken. Dit kan in de klas tot giechelen en misplaatste opmerkingen leiden. Gruwelijke beelden kunnen een ontmenselijkend effect hebben en juist het beeld van Joden als alleen maar slachtoffer versterken. Voor sommige leerlingen kan het leiden tot weerzin om over de Holocaust te leren. Het stil staan bij deze beelden draagt bovendien niet bij tot meer inzicht in de geschiedenis of de betekenis van de vervolgingen en de massamoord. Tijdens het lesgeven over de Holocaust is het belangrijk dat er een positieve en vertrouwelijke sfeer in de klas is. De Holocaust laat zien wat er gebeurt als mensen zwijgen en onverschillig zijn terwijl anderen onderdrukt en bedreigd worden. De Holocaust kan ons leren waarom het nodig is meer inzicht te krijgen in het handelen van mensen. Het laat zien hoe slecht mensen kunnen zijn, maar ook hoe mensen boven zichzelf kunnen uitstijgen door andere mensen te helpen. Enkele tienduizenden Joden in Nederland probeerden aan de deportaties te ontkomen door onder te duiken. Veel onderduikers zijn alsnog verraden. De beslissing om onder te duiken was niet eenvoudig. Het betekende dat men een onderduikplaats moest vinden, over geldmiddelen moest beschikken en moest kunnen rekenen op hulp van buiten. Dat bracht gevaar voor onderduiker en onderduikgever, verraad lag altijd op de loer. Van de ongeveer Joden die konden onderduiken, werden zo n mensen alsnog opgepakt. Onder de overlevenden van Auschwitz zijn relatief veel mensen die pas laat naar Auschwitz- Birkenau zijn gedeporteerd, een groot aantal van hen was eerst ondergedoken. Bestudering van de Holocaust kan leerlingen aan het twijfelen brengen over de mensheid en de maatschappij, met als gevolg negatieve gevoelens, een defensieve houding of het weigeren dieper in te gaan op de geschiedenis van de Holocaust. Maar het kan ook aanzetten tot nadenken over agressie, zelfbeschikking en non-conformisme. DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 11

12 12 DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

13 Reizende tentoonstelling A De tentoonstelling op school - vier praktijkvoorbeelden DOCENTEN DIE DEELNAMEN aan het Nederlands-Poolse uitwisselingsprogramma Holocaust Education in European Perspective, en die zelf naar het museum Auschwitz waren geweest hadden als eersten de tentoonstelling op hun school. De reizende tentoonstelling bestaat uit dertien panelen en zeven koffers. De panelen geven informatie over de verschillende kampen in Nederland, de deportaties naar Auschwitz en de belangrijkste functies van het kamp. In de koffers zijn persoonlijke verhalen opgenomen. Zij geven het historische verhaal van feiten en cijfers een gezicht. Persoonlijke verhalen maken duidelijk dat deze geschiedenis handelt over mensen: vaders, moeders, kinderen, ooms en tantes. > Eddy Kroon, OSG Schoonoord Doorn Ik ga al heel veel jaren met leerlingen van 4 VMBO TL naar Auschwitz. We bereiden de reis altijd goed voor maar nu konden de deelnemers na de reis, aan de hand van de tentoonstelling, ouders, leerlingen en mijn collega s laten zien waar ze geweest waren en erover vertellen. In Auschwitz hadden de leerlingen foto s gemaakt. Thuis kozen ze er één uit en bedachten voor zichzelf waarom dit voor hen een belangrijke foto was. Vervolgens gingen ze in de tentoonstelling een paneel zoeken waar hun foto bij paste. Bij de opening van de tentoonstelling vertelden ze de kern van het verhaal van hun paneel maar ook over hun eigen ervaringen in Auschwitz en hun gevoel bij de foto. Het was een perfecte manier om te reflecteren op de reis en het tevens met anderen te delen. Na de opening, waarbij ook de burgemeester en de lokale pers aanwezig waren, vroeg een basisschool of ze mochten komen kijken. Vervolgens kwamen tal van basisscholen uit de regio met groep 8. We hebben toen leerlingen van de tweede klas voorbereid om als gids de klassen te ontvangen. > Hendriekse Oudemans, Bredero Lyceum Amsterdam Moet je het thema Auschwitz behandelen met leerlingen van groep 8? Dat was de vraag waar vijf leerlingen van 5 VWO mee aan de slag gingen. Ze deden dit in het kader van Villa Bredero, een onderwijs vernieuwend vak dat leerlingen van de bovenbouw laat kennismaken met de wereld buiten de school. Zij leren competenties zoals: onderzoek doen, organiseren en plannen, presenteren en reflecteren. De Villa Bredero leerlingen kwamen erachter dat basisscholen vaak weinig tijd hebben om mee te werken aan dit soort projecten, daarom hebben zij het onderzoek verbreed en een groot aantal enquêtes afgenomen in diverse brugklassen. Kroon op hun werk was de opening van de tentoonstelling op school, met Ernst Verduin, overlevende van Auschwitz, als spreker. De burgemeester van Doorn bij de opening van de tentoonstelling op de OSG Schoonoord, mei FOTO LINKS Leerlingen die in Auschwitz zijn geweest vertellen bij de opening van de tentoonstelling over hun ervaringen tijdens het bezoek aan het vernietigingskamp, mei DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 13

14 Auschwitz-overlevende Ernst Verduin met leerlingen van het Bredero Lyceum, Amsterdam, november Met een zelf ontworpen didactische aanpak leidden de Villa Bredero leerlingen klassen door de prachtig opgezette tentoonstelling. De reacties van de docenten en de leerlingen waren positief. De tentoonstelling vonden zij aangrijpend, maar niet eng. Het bezoek aan een overzichtelijke tentoonstelling waarin ze werden rondgeleid door leerlingen gaf verdieping aan het algemene beeld dat ze hadden van de Holocaust. > Lauran Koopmans, Christoffel Breda Vorig jaar hadden we op school de tentoonstelling Anne Frank - een geschiedenis voor vandaag en nu de tentoonstelling over Auschwitz. Wij besteden elk jaar veel aandacht aan de oorlog, bezoeken ook het voormalige doorgangskamp Fort Breendonk bij Mechelen en ontvangen gastsprekers. Voor ons was het bijzonder om de Auschwitztentoonstelling te krijgen omdat een groepje leerlingen van onze school een jaar eerder bij de Anne Frank Stichting aan een workshop had deelgenomen om de inhoud en de vormgeving van de tentoonstelling te bespreken. Leerlingen kregen de opdracht om bij elk paneel een vraag te bedenken. Vervolgens bespraken we met elkaar deze vragen en kozen de beste uit. Deze vragen gebruikten we voor een toets. Zo hebben leerlingen individueel een actieve rol in het leerproces, maar is er ook een gemeenschappelijk onderdeel waarin staande voor het paneel ingegaan wordt op hun eigen vragen. Iedereen die goed meedoet kan natuurlijk prima de toets maken. > Trijnie van der Wolde, Etty Hillesum Lyceum, Het Stormink Deventer Al zes jaar werk ik intensief met basisleerlingen aan het Brievenproject (Niet) van gisteren. Joodse ouderen en onze leerlingen schrijven elkaar en leren zo over elkaars leefwerelden. De leerlingen horen over persoonlijke ervaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Na de briefwisseling ontmoeten de schrijvers elkaar in Amsterdam in de Hollandsche Schouwburg. Dat is altijd een heel speciale dag. Emotioneel ook. Vervolgens maken we een tentoonstelling waarin elke leerling een aantal citaten uit de briefwisseling kiest die indruk op hem of haar hebben gemaakt. Deze fragmenten worden verwerkt in een persoonlijk Achterhuis die de leerlingen voor elke oudere hebben gemaakt. Bij elkaar is dit een project, dat ongeveer twaalf weken duurt en enorm veel indruk op de leerlingen maakt. Het is intensief en kleinschalig. Voor de tentoonstelling worden ouders en de brievenschrijvers uitgenodigd. Dit jaar hadden we tegelijkertijd met onze tentoonstelling ook de Auschwitztentoonstelling 14 DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

15 Leerlingen van Het Stoormink in Deventer herdenken de Joodse kinderen die uit Deventer zijn gedeporteerd en vermoord met een bloem. op school en hebben we een grote opening gehouden met alle deelnemers aan het brievenproject en medewerkers van het Etty Hillesum Centrum en het Joods Maatschappelijk Werk Amsterdam. Het is een combinatie van de Holocaust op macroniveau en door het individuele leed via het brievenproject ook op microniveau. Een onderdeel was de herdenking van alle kinderen die uit Deventer gedeporteerd en vermoord zijn. Leerlingen lazen hun namen voor en voor elk kind werd een bloem in een vaas gezet. Alle klassen bezochten de tentoonstelling en collega-docenten waren erg te spreken over de opdrachten bij de tentoonstelling. Zo raakte de hele school erbij betrokken. De namen van Joodse kinderen uit Deventer die vermoord zijn, worden voorgelezen tijdens de opening van de tentoonstelling. DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 15

16 Teksten en foto s van de reizende tentoonstelling De complete tekst van de tentoonstelling is hier opgenomen. Het is een tekst die beknopt de belangrijkste functies van het complex aan kampen van Auschwitz samenvat. Voordat leerlingen de tentoonstelling bezoeken is het aan te bevelen dat de docent de tekst doorleest om te bepalen welke woorden en begrippen nader uitleg behoeven. Op de panelen staan geen fotobijschriften. Als extra informatie zijn die wel in de docentenhandleiding opgenomen. Alle afbeelding in de tentoonstelling zijn, tenzij anders vermeld, uit de collectie Herinneringscentrum Kamp Westerbork. 16 DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

17 PANEEL 1 Kamp Westerbork - Vluchtelingen en Durchgangslager Er is modder, zoveel modder, dat men ergens tussen zijn ribben wel heel veel innerlijke zonneschijn moest bezitten, wil men niet het psychologische slachtoffer worden (van die kapotte schoenen en natte voeten begrijpt U waarschijnlijk vanzelf wel. ETTY HILLESUM, DECEMBER 1942 BRON: Denkend hart van de barak. Brieven van Etty Hillesum, Weesp 1982 Tussen 1942 en 1945 zijn door de Duitse bezetter Joden uit Nederland gedeporteerd, bijna altijd vanuit kamp Westerbork. Dit kamp was in 1939 in gebruik genomen als Centraal Vluchtelingenkamp voor uit Duitsland en Oostenrijk gevluchte Joden. In 1942 werd het op bevel van de nazi s een Durchgangslager, een tijdelijke verblijfplaats voor de in Nederland levende Joden. Ook Sinti en Roma, en verzetsstrijders werden van hieruit op transport gesteld naar concentratieen vernietigingskampen. Het leven in Westerbork werd door hoop en angst bepaald, want bijna iedere week vertrok een trein. In de regel bestaande uit goederenwagons, altijd met een vastgesteld aantal personen. Zevenennegentig maal vertrok zo n transport, waarvan drieënzestig richting. Beschrijving van de afbeeldingen 1 Binnenkomend transport op de centrale weg van kamp Westerbork. De trein is doorgereden tot achter in het kamp, datum onbekend. 2 Een van de zeven wachttorens van kamp Westerbork, met gracht en prikkeldraad. 3 Persoonskaart uit kamp Westerbork, met onder andere barak- en bednummer. Het gaat om protestants gedoopte Joden die voorlopig zijn vrijgesteld van transport. 4 Persoonskaart uit kamp Westerbork, met onder andere barak- en bednummer. Het gaat om protestants gedoopte Joden die voorlopig zijn vrijgesteld van transport. 5 Vogelvluchttekening van kamp Westerbork, Tekening van het interieur van een grote woonbarak. 7 Chanoekaviering in een grote woonbarak, Het vieren van Joodse feestdagen en het houden van synagogediensten werd in het kamp gedoogd. 8 Naast vertrokken er vanuit kamp Westerbork ook transporten naar Sobibor, Bergen-Belsen, Theresienstadt, Ravensbrück en Buchenwald. 9 Kampgevangenen verzamelen zich voor een transport naar, Tot november 1942 vertrok de trein nog vanaf het dorp Hooghalen. De kampgevangenen moesten de vijf kilometer tussen het kamp en het dorp te voet afleggen. Ondertussen werd er door kampgevangenen een spooraftakking gebouwd. Deze liep door tot achter in het kamp. Toen dat eenmaal klaar was vertrokken de transporten vanuit kamp Westerbork. 10 Een Jodenster, die vanaf 1 mei 1942 door alle Joden vanaf zes jaar zichtbaar gedragen moest worden op de linkerborst. 11 Een deel van het Nationaal Monument van kamp Westerbork, dat in 1970 werd onthuld. Voorstellend een stuk rails, waarvan de uiteinden naar de hemel wijzen. De 97 bielzen staan voor de belangrijkste transporten vanuit kamp Westerbork en de rest van Nederland. Op de achtergrond een reconstructie van een wachttoren. DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 17

18 PANEEL 2 Het Apeldoornsche Bosch en het concentratiekamp Vught Lieve Aag, Meiske schrik niet, maar vandaag gaan we foetsie. Waarheen weten we nog niet en wat er met de mensen gebeurt weten we ook niet. Het is een en al chaos. Ik zit op de gang te schrijven en ben idioot kalm. ( ) Aag, denk je eens in: vijftienhonderd mensen patiënten en personeel worden maar zo weggehaald en je weet niet wat er met je gaat gebeuren. Haast de helft van het personeel is ondergedoken. CLAARTJE VAN AALST, 1943 BRON: Wyers, S., Als ik wil kan ik duiken. Brieven van Claartje van Aalst, verpleegster in de Joods psychiatrische inrichting Het Apeldoornsche Bosch , Amsterdam 1995 De volgende dag, op 22 januari 1943, werden de patiënten van het Apeldoornsche Bosch, een Joods verpleeghuis voor geestelijk gehandicapten, naar het station gebracht. Zij vertrokken met 50 personeelsleden in veewagons rechtstreeks naar. De overige verplegers en verpleegsters, waaronder Claartje van Aalst, werden naar kamp Westerbork gestuurd. Tweemaal ging er een rechtsreeks transport met Joodse gevangenen van kamp Vught naar. Vught was opgezet naar het model van de SS-kampen in nazi-duitsland. In een apart deel van het kamp werden vanaf het voorjaar van 1943 ruim Joden ondergebracht. De SS had behoefte aan ruimte omdat de doorgangskampen in Amersfoort en Westerbork de grote stroom gevangenen niet meer konden verwerken. Beschrijving van de afbeeldingen 1 Een luchtfoto van het Apeldoornsche Bosch, een Joods verpleeghuis voor geestelijk gehandicapten. 2 Een groepsfoto van verplegend personeel werkzaam in het Apeldoornsche Bosch. 3 Een praktijk-rapportenboekje van een leerlingverpleegster. 4 Vorken met de initialen A.B. 5 Een van de hoofdgebouwen van het Apeldoornsche Bosch. 6 Medisch onderzoek in het Apeldoornsche Bosch. 7 Het monument ter nagedachtenis van de in vermoorde patiënten en personeel van het Apeldoornsche Bosch, ontwerp Ralph Prins. 8 Document met daarop instructies voor het sturen van een pakket naar kamp Vught. (BRON: NMKV) 9 Een door vrouwelijke kampgevangenen in Vught geborduurd doek. (BRON: NMKV) 10 Een brief geschreven vanuit kamp Vught. (BRON: NMKV) 11 Een doosje gemaakt in kamp Vught. (BRON: NMKV) 12 Een gedenkruimte in het museum van Nationaal Monument Kamp Vught. (BRON: NMKV) 13 Kamp geld uit Vught. De officiële Duitse naam van het kamp is erop te lezen. (BRON: NMKV) 14 Een blik op een reconstructie van kamp Vught vanuit de expositieruimte. (BRON: NMKV) 15 Een overzicht op een gedeelte van het kampterrein. Links op de achtergrond bevindt zich het museum. Op de voorgrond is de reconstructie van een barak, het prikkeldraad en de gracht te zien en rechts het gebouw en de schoorsteen van het crematorium. (BRON: NMKV) 18 DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

19 PANEEL 3 Vanaf juni 1940 nam de Duitse bezetter het kazernecomplex Auschwitz, in het zuidoosten van Polen, in gebruik. In eerste instantie voor het onderbrengen van duizenden Poolse tegenstanders en willekeurig opgepakte burgers. Een jaar later werden er ook mensen uit andere door de nazi s bezette landen gevangen gezet. Het betrof krijgsgevangen, politieke tegenstanders, opgepakte verzetsmensen, Jehova s Getuigen, homoseksuelen en uiteindelijk ook Joden. De gevangenen werden direct na aankomst doodgeschoten of stierven aan besmettelijke ziektes en honger of door uitputting als gevolg van straffen, martelingen en zwaar werk. Meer dan gevangenen van verschillende nationaliteiten, waaronder Joden, kregen een nummer op hun arm getatoeëerd. Slechts 15% van hen overleefde de oorlog. In maart 1942 werd Auschwitz II-Birkenau geopend, gelegen op drie kilometer van Auschwitz. Het terrein besloeg een immens grote vlakte van ongeveer 175 hectaren met daarop 350 barakken. Het was omgeven door grachten en prikkeldraad onder stroom. Overal stonden wachttorens. In oktober 1942 werd het zeven kilometer verder gelegen derde kamp Auschwitz III- Monowitz geopend. Met de ongeveer 50 nevenkampen ontwikkelde Auschwitz zich tot het grootste complex van concentratie- en vernietigingskampen. Beschrijving van de afbeeldingen 1 Overzicht van de concentratie- en vernietigingskampen waar transporten vanuit kamp Westerbork naar toegingen. (BRON: Museum Auschwitz) 2 Een van de poorten van Auschwitz, met de tekst Arbeit macht frei. Via deze uitgang moesten kampgevangenen naar hun werk. Bij vertrek en binnenkomst zorgde een kamporkest voor begeleidende muziek. 3 Een van de vele herdenkingsplaquettes op de muur van een voormalige barak (Block). 4 Een in Auschwitz gemaakte foto van een Poolse politieke gevangene met het kampnummer (BRON: Museum Auschwitz) 5 Een groep Russische krijgsgevangenen. (BRON: Museum Auschwitz) 6 Prikkeldraad en een wachttoren op het kampterrein van Birkenau. 7 Een barakinterieur in Birkenau. Meerdere gevangenen sliepen op een bed. 8 Het industriecomplex van Auschwitz III-Monowitz. Het Duitse bedrijf IG Farben produceerde hier synthetisch rubber. Onder anderen kampgevangenen uit werden als werkkrachten gebruikt. (BRON: Museum Auschwitz) 9 Barakken en prikkeldraad in Auschwitz. (BRON: Museum Auschwitz) 10 De barakken in Auschwitz hadden een nummer. In Block 11 kwamen gevangen, die een overtreding hadden begaan. Voor de meeste gevangenen betekende een verblijf in deze barak de dood. 11 Bij sommige overtredingen werden kampgevangenen in het bijzijn van medegevangenen opgehangen. 12 Een dubbele rij prikkeldraad en barakken in Auschwitz. Het prikkeldraad stond onder stroom. DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 19

20 PANEEL 4 In september 1941 werd in Auschwitz voor het eerst geëxperimenteerd met het dodelijke gas Zyklon-B. Dit gebeurde op Russische krijgsgevangenen en zieken. Spoedig daarna werd hier ook begonnen met de vergassing van Joden. Na de ingebruikname van Auschwitz II-Birkenau arriveerden steeds meer treinen met Joden. Vanaf juli 1942 ook tientallen transporten uit Nederland. Na aankomst werden gevangenen geselecteerd voor werk of medische experimenten. De overgrote meerderheid werd direct vergast. Voor deze massavernietiging werd gebruik gemaakt van in totaal zeven gaskamers en vier crematoria. De kaart laat de grens van het Derde Rijk in 1942 zien met daaronder in lichte kleuren de grenzen van vandaag. Auschwitz lag in het deel van Polen dat in 1939 opgenomen werd in het Derde Rijk. Een ander deel van bezet Polen werd door de Nazi s bestuurd als Generaal Gouvernement. Het Polen van vóór 1939 lag veel oostelijker. Na de oorlog is in het oosten een groot deel van Polen bij de Sovjet Unie gaan horen en is er in het westen een groot gebied dat voor de oorlog bij Duitsland hoorde aan Polen toegekend. Eind 1942 werden de eerste Sinti- en Romatransporten naar Auschwitz II-Birkenau gestuurd. Met de komst van Hongaarse Joden tussen mei en juli 1944 bereikte de vernietiging van de Joden in Auschwitz haar grootste omvang. Met het naderen van het Russische leger probeerde de SS alle sporen uit te wissen. Eind november 1944 stopte de massale vernietiging. In januari 1945 werd een begin gemaakt met het opblazen van de vier crematoria in Auschwitz II-Birkenau. Op 18 januari 1945 moesten ongeveer gevangenen die nog konden lopen het kamp verlaten. De zieken bleven achter met de bedoeling vermoord te worden. Op 27 januari bevrijdde het Russische Leger Auschwitz. De nog ongeveer achtergelaten gevangenen waren meer dood dan levend. Voor ongeveer 1,3 miljoen slachtoffers kwam de bevrijding te laat. Beschrijving van de afbeeldingen 1 Vanuit door de Duitsers bezette landen in Europa gingen transporten naar. 2 Het poortgebouw van Auschwitz II-Birkenau. Via deze doorgang kwamen de treinen binnen. (BRON: Auschwitz Museum) 3 Een groep Hongaarse Joden bij aankomst in Auschwitz II-Birkenau op weg naar de gaskamers. (BRON: Auschwitz Museum) 4 Settela, een Sinto meisje, werd op 19 mei 1944 vanuit kamp Westerbork naar gedeporteerd. Zij zou dit vernietigingskamp niet overleven. 5 Eén van de crematoria in Auschwitz II-Birkenau. Het gaat hier om Crematorium IV. De foto is in 1943 gemaakt. (BRON: Auschwitz Museum) 6 De inhoud van dit blik, Zyklon B, werd gebruikt om de binnengekomen transporten, die werden geselecteerd voor de gaskamers, te vermoorden. (BRON: Auschwitz Museum) 7 Restanten van een van de crematoria/gaskamers. In januari 1945 door de SS opgeblazen. 8 Een van een serie luchtfoto s genomen van Auschwitz II-Birkenau en de omgeving door Amerikaanse verkenningsvliegtuigen tussen april 1944 en januari (BRON: Auschwitz Museum) 9 Dubbele rij prikkeldraad in Auschwitz. 10 Een overzicht van barakken in Auschwitz II- Birkenau. (BRON: Auschwitz Museum) 20 DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

21 PANEEL 5 Transporten Tot nu toe niets bijzonders gebeurd. De coupé s zijn te vol, verschillende mensen moeten staan. Op het moment staat de trein stil. Het is half twee. Ik heb een briefkaart uit de trein gegooid. Winschoten gepasseerd. Bij ieder station moeten de ramen dicht. Bij Nieuweschans de grens gepasseerd. De trein stopt bij Bunde, een klein station. Het is tien voor drie. We rijden weer. ( ) Gisteravond mochten twee personen uit onze coupeé water halen. Vele kleine plaatsjes rijden we voorbij. Bremen ook al. De nacht was naar. Haast niet geslapen af en toe ingedommeld. Onder het rijden staan de ramen open. Dat is lekker fris. Alle mensen zijn erg rustig. Als je aan thuis denkt is het wel verdrietig, maar dan troost ik me maar met de gedachte vader en al die anderen te ontmoeten. ( ) Benieuwd hoelang we nog rijden moeten en hoe het verder zal worden. ( ) Het begint weer donker te worden. Dit wordt de tweede nacht. We hebben brood, water en jam gehad. We zijn er. Auschwitz gepasseerd. In de verte staat een verlicht gebouw. Dag jongens gauw zijn we weer terug hoor. G., NAJAAR 1942 BRON: Herinneringscentrum Kamp Westerbork Tussen 15 juli 1942 en 3 september 1944 vertrokken 67 transporten uit Nederland richting, waarvan één uit het Apeldoornsche Bosch, twee uit kamp Vught en de rest uit kamp Westerbork. Tot maart 1943 waren de transporten samengesteld uit derde klas rijtuigen. Daarna werden 50 tot ruim 70 personen in veewagons gestouwd. Op een aantal wagons was op een bord te lezen waar de trein naartoe ging. De meeste gedeporteerden gingen er vanuit dat de gezinnen bij elkaar konden blijven en dat er gewerkt moest worden. Maar ook dat er voor zieken, weeskinderen en ouden van dagen opvang zou zijn. Beschrijving van de afbeeldingen 1 Een gereedstaand transport in kamp Westerbork. De gevangenen met een band om de arm, de FK (Fliegende Kolonne), hebben als taak bagage te sjouwen en de op transport gestelde mensen te begeleiden. 2 Ook zieken gingen in kamp Westerbork op transport. Als ze niet konden lopen werd een draagbare of rijdbare brandcard gebruikt. 3 In de expositie van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork is een originele brandcard te zien. 4 Een kampgevangene sluit kort voor het vertrek de deur van een veewagon in kamp Westerbork. 5 Een reconstructie van een bord dat op de trein werd bevestigd. Hieruit blijkt dat dezelfde trein heen en weer ging. 6 Kampcommandant Gemmeker, derde van links, inspecteert de vertrekkende trein. 7 Een veewagon op weg naar een vernietigingskamp. Soms zat er meer dan zeventig personen in een wagon, met daarin een ton met water en een ton die diende als WC. 8 Briefkaarten, die uit de trein zijn gegooid. Voor vele gedeporteerden was het een laatste levensteken. Als het adres leesbaar was deden omstanders de briefkaarten op de post. 9 Een detail van een veewagon. 10 Een overzicht van binnenkomende en uitgaande transporten in de periode juli 1942 tot en met december Het poortgebouw van Auschwitz II-Birkenau gezien vanaf de plek waar de treinen stopten. (BRON: NIOD) 12 Het originele treinbord van een wagon waarmee Joden naar Auschwitz werden getransporteerd. Na vele omzwervingen is het bord in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork terecht gekomen. DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 21

22 PANEEL 6 Transporten 67 transporten naar woensdag personen maandag personen maandag personen dinsdag personen donderdag personen Westerbork vrijdag personen vrijdag personen dinsdag personen dinsdag personen maandag personen dinsdag personen dinsdag personen maandag personen vrijdag personen maandag personen dinsdag personen vrijdag personen maandag personen vrijdag personen dinsdag personen maandag personen vrijdag personen dinsdag personen Vught maandag personen vrijdag personen maandag personen zaterdag personen dinsdag personen maandag personen vrijdag personen maandag personen dinsdag personen vrijdag personen maandag personen maandag personen dinsdag personen maandag personen vrijdag personen Apeldoornsche Bosch vrijdag personen vrijdag personen vrijdag personen maandag personen zaterdag personen donderdag personen Westerbork maandag personen Westerbork vrijdag personen vrijdag personen woensdag personen vrijdag personen maandag personen dinsdag personen vrijdag personen maandag personen vrijdag personen Westerbork dinsdag personen Vught vrijdag personen vrijdag personen maandag personen dinsdag personen zaterdag personen maandag personen vrijdag personen dinsdag personen maandag personen vrijdag personen dinsdag personen dinsdag personen 22 DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU

23 PANEEL 7 Aankomst en Selecties Geknars van remmen. De trein die drie dagen heeft gereden staat stil. Op het bordje van het station lezen we Auschwitz. Wat dat betekent weten we nog niet. In eenmaal klinkt het bevel Aussteigen. De bagage moeten wij in de wagon laten. Het is donker, maar in de verte zien wij veel lichten branden en dan zien wij ook twee grote vuren, die de hemel rood kleuren. Ik help nog met het uitstappen van de vrouwen. We begeven ons in de stroom van mensen die naar voren worden gedreven. Opeens staan wij op de plek waar de stroom zich in tweeën splitst: mannen naar links, vrouwen en kinderen naar rechts. Tijd om afscheid te nemen is er niet, want hier staan SS-mannen met stokken gewapend en zij drijven alles weer uit elkaar. Nu komen wij op een vlakte en moeten wij ons opstellen in rijen van vijf. Eén voor één moeten we een SS-officier voorbij. Hij stelt ons vragen: Hoe oud? Gezond? Wat voor vak? De mensen ouder dan veertig en jonger dan 18 gaan naar links, evenals de zieken en zwakken. De anderen waaronder ik gaan naar rechts. ONBEKENDE SCHRIJVER, JULI 1942 BRON: collectie Herinneringscentrum Kamp Westerbork Afhankelijk van de behoefte aan arbeidskrachten werd een deel van de nieuw aangekomenen geselecteerd voor werk. Anderen werden uitgekozen voor medische experimenten. Na deze selecties moest iedereen zich uitkleden en waardevolle voorwerpen inleveren. Daarna volgde het kaalscheren. Zij die voorlopig mochten blijven leven, gingen naar de douche of het desinfectiebad. In de linkerarm kregen zij nadien een kampnummer getatoeëerd. Maar de overgrote meerderheid werd doorgestuurd naar de gaskamers. Beschrijving van de afbeeldingen 1 Spoorwegemplacement Auschwitz, met wagon en informatiebord. In het begin stopten alle treinen voor Auschwitz en Auschwitz II-Birkenau hier. Later reden de treinen voor Birkenau via een aftakking, onder het poortgebouw door het kampterrein op. 2 Detail van het poortgebouw van Auschwitz II- Birkenau. 3 Een van de toegangspoorten naar de gaskamers in Auschwitz II-Birkenau. 4 Een tekening die een beeld geeft van de aankomst en selectie in Auschwitz II-Birkenau. (BRON: Auschwitz Museum) 5 Een tekening die een beeld geeft van geselecteerde gevangenen voor de gaskamers in Auschwitz II- Birkenau. (BRON: Auschwitz Museum) 6 Aankomst van een Hongaars transport in Auschwitz II-Birkenau. Gevangenen in kampkleding staan klaar om te helpen. (BRON: Auschwitz Museum) 7 Foto en informatieborden in Auschwitz II- Birkenau op de plek waar de selecties na aankomst plaatsvonden. 8 Restanten van de ingang van een gaskamer en crematorium II in Auschwitz II-Birkenau. 9 Kampkleding en klompen. (BRON: Auschwitz Museum) 10 Een detail van een veewagon op het voormalige kampterrein van Auschwitz II-Birkenau. DOCENTENHANDLEIDING BIJ DE REIZENDE TENTOONSTELLING AUSCHWITZ-BIRKENAU 23