ARCHEOLOGISCH BUREAUONDERZOEK HOOGSTRAAT 1 TE HOOGE MIERDE GEMEENTE REUSEL-DE MIERDEN

Transcriptie

1 ARCHEOLOGISCH BUREAUONDERZOEK HOOGSTRAAT 1 TE HOOGE MIERDE GEMEENTE REUSEL-DE MIERDEN

2 Archeologisch bureauonderzoek Hoogstraat 1 te Hooge Mierde in de gemeente Reusel-De Mierden Opdrachtgever Krijger Advies bv Postbus AH Baarle-Nassau Project REU.KRI.ARC Rapportnummer Status Definitieve rapportage Datum 21 januari 2014 Vestiging Auteur Swalmen Drs. M. Stiekema Paraaf Autorisatie Drs. A.H. Schutte (Senior KNA-Archeoloog) Paraaf Econsultancy bv, Swalmen Foto s en tekeningen: Econsultancy bv, tenzij anders vermeld Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. Econsultancy aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. ISSN: (Analoog rapport) ISSN: (Digitaal rapport E-depot) Econsultancy Archeologisch Rapport

3 Administratieve gegevens plangebied Projectcode en nummer Toponiem Hoogstraat 1 Opdrachtgever Gemeente Plaats Provincie Krijger Advies bv Reusel-De Mierden Hooge Mierde Noord-Brabant Kadastrale gegevens Gemeente Reusel De Mierden, sectie G, nummer 504 Omvang plangebied circa m 2 Kaartblad 50 H Coördinaten centrum plangebied X: / Y: Bevoegde overheid Deskundige namens de bevoegde overheid Gemeente Reusel De Mierden Postbus AA Reusel T: E: SRE Milieudienst t.a.v. mevr. R. Berkvens Postbus AK Eindhoven T: E: r.berkvens@milieudienst.sre.nl ARCHIS2 Onderzoeksmeldingsnummer (OM-nr.) Vondstmeldingsnummer Onderzoeksnummer n.v.t Archeoregio NOaA Beheer en plaats documentatie Uitvoerders Brabants zandgebied Econsultancy, Swalmen/ Provinciaal Archeologisch Depot Noord-Brabant Econsultancy, Drs. M. Stiekema Kwaliteitszorg Econsultancy beschikt over een eigen opgravingsvergunning, afgegeven door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). De opgravingsvergunning geeft opdrachtgevers de zekerheid dat het uitvoerend bureau werkt conform de eisen die de RCE stelt op het gebied van competenties en integriteit van medewerkers en het toepassen van vigerende normen en onderzoeksprotocollen. Verder is Econsultancy lid van de Nederlandse Vereniging van Archeologische Opgravingsbedrijven (NVAO). De leden van de NVAO bieden kwalitatief hoogstaand archeologisch onderzoek. Het lidmaatschap is een waarborg voor kwaliteit en betrouwbaarheid. Tevens is Econsultancy aangesloten bij de Vereniging van Ondernemers in Archeologie (VOiA). De VOiA behartigt de belangen van meer dan 100 bedrijven in alle takken van de archeologie. Betrouwbaarheid Dit onderzoek is op zorgvuldige wijze uitgevoerd, conform de toepasselijke en van kracht zijnde regelgeving. Een booronderzoek wordt in het algemeen uitgevoerd door het steekproefsgewijs onderzoeken van de bodem, waardoor het, op basis van de resultaten van een booronderzoek, onmogelijk is garanties af te geven ten aanzien van de aan- of afwezigheid van archeologische waarden. In dit kader dient ook opgemerkt te worden dat geraadpleegde bronnen niet altijd zonder fouten en volledig zijn. Daar Econsultancy voor het verkrijgen van historische informatie afhankelijk is van deze bronnen, kan Econsultancy niet instaan voor de juistheid en volledigheid van deze informatie. Econsultancy Archeologisch Rapport

4 SAMENVATTING Econsultancy heeft in opdracht van Krijger Advies bv een archeologisch onderzoek uitgevoerd voor het plangebied gelegen aan de Hoogstraat 1 te Hooge Mierde in de gemeente Reusel-De Mierden. In het plangebied zullen bestaande stallen en erfverharding worden gesloopt en zal een nieuwe woning worden gerealiseerd. Hiervoor dient het huidige bestemmingsplan te worden aangepast. Het archeologisch onderzoek is noodzakelijk om te bepalen wat de verwachtingswaarde is voor de aanwezigheid van archeologische waarden binnen het plangebied en of deze door de voorgenomen bodemingrepen kunnen worden aangetast. Daarom is het binnen het kader van de Wet op de Archeologische Monumentenzorg uit 2007 (WAMZ), voortvloeiend uit het Verdrag van Malta uit 1992, verplicht voorafgaand archeologisch onderzoek uit te voeren (zie bijlage 5). Doel van het bureauonderzoek is het verwerven van informatie, aan de hand van bestaande bronnen, over bekende en verwachte archeologische waarden, om daarmee een gespecificeerde archeologische verwachting voor het plangebied op te stellen. Met de resultaten van het archeologisch onderzoek kan worden vastgesteld of binnen het plangebied archeologische waarden aanwezig (kunnen) zijn en of vervolgonderzoek en/of planaanpassing noodzakelijk is. Gespecificeerde archeologische verwachting Uit de landschappelijke ligging op een plaatselijk met dekzandruggen afgedekt hooggelegen terrasvlakte, ten westen van de beek de Reusel blijkt dat het plangebied vanaf het Laat Paleolithicum gunstig is geweest voor jagers-verzamelaars en vanaf het Neolithicum voor landbouwers. Vanwege deze ligging op een gradiënt was met name de zone ten oosten van het plangebied erg interessant voor zowel jagers-verzamelaars als landbouwers. Op de hooggelegen terrasvlakte waarop het plangebied ligt zijn minder waarnemingen gedaan, maar ook hier zijn archeologische resten van zowel jagersverzamelaars als landbouwers aangetroffen. De kans op het voorkomen van de resten is landschappelijk gezien middelhoog voor archeologische resten uit alle perioden. Vanwege de ligging achter de oude lintbebouwing langs de Hoogstraat is de verwachting voor resten van een boerenerf uit de Nieuwe tijd en/of Middeleeuwen hoog. Hierbij moet met name gedacht worden aan resten van schuren, stallen en waterputten. Selectieadvies Op grond van de resultaten van het bureau- en veldonderzoek adviseert Econsultancy om het plangebied nader te onderzoeken door middel van een IVO karterende en waarderende fase, proefsleuven (IVO-P). Een booronderzoek in binnen een historische kern minder zinvol, omdat aangetoonde verstoringen in de boorprofielen op zichzelf archeologische sporen kunnen zijn. Bovenstaand advies vormt een selectieadvies. De resultaten van dit onderzoek zullen eerst moeten worden beoordeeld door het bevoegd gezag (gemeente Reusel-De Mierden), die vervolgens een selectiebesluit neemt. Er is geprobeerd een zo gefundeerd mogelijk advies te geven op grond van de gebruikte onderzoeksmethode. De aanwezigheid van archeologische sporen of resten in het plangebied kan nooit volledig worden uitgesloten. Econsultancy wil de opdrachtgever er daarom ook op wijzen dat, mochten tijdens de geplande werkzaamheden daar toch archeologische waarden worden aangetroffen, er conform artikel 53 van de Monumentenwet uit 1988 een meldingsplicht geldt bij het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Infodesk info@cultureelerfgoed.nl of tel: ), de gemeente Reusel-De Mierden of de Provincie Noord-Brabant.

5 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING DOELSTELLING EN ONDERZOEKSVRAGEN BUREAUONDERZOEK Methoden Afbakening van het plangebied Huidige situatie Toekomstige situatie Beschrijving van het historische gebruik Aardwetenschappelijke gegevens Archeologische waarden Aanvullende informatie Korte bewoningsgeschiedenis van Hooge Mierde Gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel CONCLUSIE EN SELECTIEADVIES Conclusie Selectieadvies... 16

6 LIJST VAN TABELLEN Tabel I. Tabel II. Tabel III. Tabel IV. Tabel V. Tabel VI. Tabel VII. Geraadpleegd historisch kaartmateriaal Verleende bouwvergunningen Aardwetenschappelijke gegevens plangebied Grondwatertrappenindeling Overzicht AMK-terreinen Overzicht onderzoeksmeldingen Overzicht ARCHIS-waarnemingen LIJST VAN AFBEELDINGEN Figuur 1. Figuur 2. Figuur 3. Figuur 4. Figuur 5. Figuur 6. Figuur 7. Figuur 8. Figuur 9. Figuur 10. Situering van het plangebied binnen Nederland Detailkaart van het plangebied Luchtfoto van het plangebied Situering van het plangebied binnen de historische kaarten Situering van het plangebied binnen de Geomorfologische kaart Situering van het plangebied binnen het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) Situering van het plangebied binnen de Bodemkaart Fysisch Landschap Archeologische Gegevenskaart van het onderzoeksgebied Situering van het plangebied binnen de Archeologische Beleidskaart BIJLAGEN Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Bijlage 5 Bijlage 6 Literatuur Bronnen Overzicht geologische en archeologische tijdvakken Bewoningsgeschiedenis van Nederland AMZ-cyclus Planontwerp

7 1 INLEIDING Econsultancy heeft in opdracht van Krijger Advies bv een archeologisch onderzoek uitgevoerd voor het plangebied gelegen aan de Hoogstraat 1 te Hooge Mierde in de gemeente Reusel-De Mierden (zie figuur 1 en figuur 2). In het plangebied zullen bestaande stallen en erfverharding worden gesloopt en zal een nieuwe woning worden gerealiseerd. Hiervoor dient het huidige bestemmingsplan te worden aangepast. Het archeologisch onderzoek is noodzakelijk om te bepalen wat de verwachtingswaarde is voor de aanwezigheid van archeologische waarden binnen het plangebied en of deze door de voorgenomen bodemingrepen kunnen worden aangetast. Daarom is het binnen het kader van de Wet op de Archeologische Monumentenzorg uit 2007 (WAMZ), voortvloeiend uit het Verdrag van Malta uit 1992, verplicht voorafgaand archeologisch onderzoek uit te voeren (zie bijlage 5). Het archeologisch onderzoek bestaat uit een bureauonderzoek (hoofdstuk 3). Uitgaande van de in het bureauonderzoek opgestelde gespecificeerde archeologische verwachting wordt een advies gegeven of vervolgstappen nodig zijn en zo ja, in welke vorm (hoofdstuk 4). Dit advies dient te worden getoetst door het bevoegd gezag, de gemeente Reusel-De Mierden, waarna een besluit zal worden genomen of het plangebied kan worden vrijgegeven of dat vervolgstappen nodig zijn. 2 DOELSTELLING EN ONDERZOEKSVRAGEN Het bureauonderzoek heeft tot doel om een gespecificeerde archeologische verwachting van het plangebied op te stellen. De archeologische verwachting is gebaseerd op bronnen over bekende of verwachte archeologische waarden in en om het plangebied. Voor het bureauonderzoek zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld: Wat is er bekend over bodemverstorende ingrepen binnen het plangebied uit het verleden? Is er bijvoorbeeld informatie bekend over vroegere ontgrondingen, bodemsaneringen, egalisaties, diepploegen of landinrichting? Ligt het plangebied binnen een landschappelijke eenheid die vanuit archeologisch oogpunt een specifieke aandachtslocatie kan betreffen (zoals een relatief hoge dekzandkop of -rug, nabij een veengebied of een beekdal)? Wat is de gespecificeerde archeologische verwachting van het plangebied? Het bureauonderzoek is uitgevoerd op 2-4 oktober 2013 door drs. M. Stiekema (senior prospector). Het rapport is gecontroleerd door drs. A.H. Schutte (senior KNA-archeoloog/kwaliteitscontroleur). 3 BUREAUONDERZOEK 3.1 Methoden Het archeologisch onderzoek is uitgevoerd conform de eisen en normen zoals aangegeven in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA, versie 3.2, maart 2010), die is vastgesteld door het Centraal College van Deskundigen (CCvD) Archeologie en is ondergebracht bij het SIKB te Gouda. Voor de uitvoering van het bureauonderzoek gelden de specificaties LS01, LS02, LS03, LS04 en LS05. De resultaten van dit onderzoek worden in dit rapport weergegeven conform specificatie LS06. 1 Binnen dit onderzoek zijn de volgende werkzaamheden verricht: 1 Beschikbaar via Pagina 1 van 16

8 afbakening van het plangebied en vaststellen van de consequenties van het mogelijk toekomstige gebruik (LS01); beschrijving van de huidige en toekomstige situatie (LS02); beschrijving van de historische situatie en mogelijke verstoringen (LS03); beschrijving van bekende archeologische en historische waarden en aardwetenschappelijke gegevens (LS04); opstellen van een gespecificeerde verwachting (LS05). Bij het uitvoeren van deze werkzaamheden zijn de volgende bronnen geraadpleegd: het Archeologische Informatie Systeem (ARCHIS); de Archeologische Monumenten Kaart (AMK); de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW); geologische kaarten, geomorfologische kaarten en bodemkaarten; de centrale toegangspoort tot Data en Informatie van de Nederlandse Ondergrond (DINOLoket); literatuur en historisch kaartmateriaal (zie Bijlage 1 en 2); bouwhistorische gegevens; de recente topografische kaart (schaal 1:25.000); recente luchtfoto s; het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN); de Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) van de provincie Noord-Brabant; de archeologische verwachtingskaarten van de Kempen-gemeenten; plaatselijke (amateur-)archeoloog c.q. heemkundevereniging. 3.2 Afbakening van het plangebied Er dient een onderscheid gemaakt te worden tussen het onderzoeksgebied en het plangebied. Het plangebied is het gebied waarbinnen feitelijk de bodemverstorende ingreep gaat plaatsvinden. Het onderzoeksgebied is het gebied waarover informatie is verzameld om een goed beeld te krijgen van de archeologische waarden binnen het plangebied. Dit gebied is groter dan het plangebied. In het huidige onderzoek betreft het onderzoeksgebied het gebied binnen een straal van circa 1 kilometer rondom het plangebied. Het plangebied heeft oppervlakte van circa m² en ligt aan de Hoogstraat 1, aan de zuidwestrand van de kern van Hooge Mierde in de gemeente Reusel-De Mierden (zie figuur 1 en figuur 2). Op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) heeft het maaiveld een hoogte van circa 31 m +NAP. 3.3 Huidige situatie Voor het bureauonderzoek is het van belang de huidige situatie te onderzoeken. Landgebruik en bebouwing kunnen van invloed zijn op de archeologische verwachting. Het plangebied is momenteel grotendeels bebouwd met stallen en verder verhard met erfverharding (zie figuur 3). Het bodemgebruik van de omliggende percelen is als volgt: aan de noordzijde bevinden zich de woningen van Hoogstraat 1 en 1a; aan de oostzijde bevindt zich een aangrenzend agrarisch bedrijf; aan de zuidzijde bevindt zich akkerland; aan de westzijde bevindt zich een aangrenzend agrarisch bedrijf. Pagina 2 van 16

9 Bodemloket Met het bodemloket wil de overheid inzicht geven in maatregelen die de afgelopen jaren getroffen zijn om de bodemkwaliteit in Nederland in kaart te brengen (bodemonderzoek) of te herstellen (bodemsanering). Ook laat het Bodemloket zien waar vroeger (bedrijfs-) activiteiten hebben plaatsgevonden die extra aandacht verdienen. Binnen het plangebied zijn voor zover bekend geen milieuhygiënische onderzoeken uitgevoerd Toekomstige situatie Het toekomstige gebruik van het plangebied kan bepalend zijn voor het vervolgtraject (behoud in-situ of behoud ex-situ van archeologische waarden). De manier waarop het plangebied wordt ingericht kan tot gevolg hebben dat eventueel aanwezige archeologische waarden (deels of geheel) onverstoord (kunnen) blijven. Ook kan besloten worden de inrichting zo aan te passen dat archeologische waarden alsnog onverstoord kunnen blijven liggen. In het plangebied zal een bestaande loods en de erfverharding worden gesloopt en er zal een nieuwe woning met schuur worden gebouwd. De huidige bebouwing die wordt gesloopt heeft een oppervlakte van 300 m 2. De te verwijderen erfverharding heeft een oppervlakte van circa m2. De toekomstige schuur zal op de locatie van de huidige loods worden gerealiseerd, de toekomstige woning hier net naast. Hiervoor dient het huidige bestemmingsplan te worden aangepast. Er is nog niet meer bekend dan het toekomstig bouwvlak. De diepte van verstoring ten behoeve van de nieuwbouw is onbekend. Verder is ook nog niet bekend hoe groot deel van het plangebied vergraven zal gaan worden bij de sloop van de huidige bebouwing, het verwijderen van de erfverharding en bij de mogelijke landschappelijke inpassing. Als er buiten het bouwvlak om iets moet worden aangelegd (wat nu niet is te voorzien), zal dit middels een dubbelbestemming in het bestemmingsplan geregeld moeten worden. Via een aanlegvergunningstelsel kan dan de archeologische waarde gewaarborgd worden. Ten zuidoosten van de toekomstige bebouwing zal een wadi worden aangelegd. De wadi krijgt een oppervlakte van 82 m 2 en een maximale verstoringsdiepte van circa 2 meter mv. (zie bijlage 6). 3.5 Beschrijving van het historische gebruik In het plangebied kunnen naast archeologische sporen ook historische relicten voorkomen die nog in het landschap zichtbaar zijn. Het gaat hierbij om historisch geografische relicten zoals nederzettingsvormen en wegen- en kavelpatronen. Veel van deze bewaard gebleven historische geografie geeft door de herverkavelingen in de tweede helft van de 20 e eeuw een incompleet beeld van het historisch landschap. Historische kaarten van vóór de herverkaveling zijn een goede aanvulling op het huidige incomplete beeld. Voor de historische ontwikkeling is naast het historisch kaartmateriaal ook relevante achtergrondliteratuur geraadpleegd. Historisch kaartmateriaal De situatie van het plangebied is op verschillende historische kaarten als volgt: Tabel I. Geraadpleegd historisch kaartmateriaal 3 Bron Periode Kaartblad Schaal Omschrijving plangebied Bijzonderheden/directe omgeving Kadastrale minuut Gemeente Hooge en Lage Mierde Sectie E, Blad 03 1:2.500 Bouwland (akkerland) Hoogstraat reeds aanwezig als (onverharde) weg. Langs de Hoogstraat ten noorden van het plangebied zijn reeds diverse gebouwen aanwezig Pagina 3 van 16

10 Topografische militaire kaart H 1: akkerland Hoogstraat reeds aanwezig als (onverharde) weg Militaire topografische kaart (veldminuut) : grasland Hoogstraat reeds aanwezig als (onverharde) weg Topografische kaart H 1: Akkerland en boomgaard achter bebouwing Hoogstraat verhard Topografische kaart H 1: erf Bebouwing en erf uitgebreid in het plangebied Op basis van het beschikbare historische kaartmateriaal is te zien dat sinds begin 19 e eeuw de omgeving van het plangebied weinig is veranderd. Op de kadastrale kaart uit begin 19 e eeuw staat de huidige Hoogstraat, weliswaar toendertijd nog onverhard, al aangegeven. Langs de Hoogstraat was toen al lintbebouwing aanwezig, bestaande uit diverse agrarische bedrijven. Het plangebied was destijds in gebruik als akkerland direct ten zuiden van een agrarisch bedrijf. In de loop van de afgelopen 200 jaar zijn de erven ten zuiden van de Hoogstraat groter geworden en daarbij in zuidelijke richting uitgebreid. Ook het plangebied is daarbij als (deels bebouwd) erf in gebruik genomen. De Hoogstraat is in de eerste helft van de 20 e eeuw verhard. In de 19 e en 20 e eeuw lijkt de bebouwing in het plangebied en de directe omgeving diverse malen te wijzigen. Of er echt meerdere stallen en/of schuren hebben gestaan, of dat de situatie lijkt te veranderen door onnauwkeurigheden in kartering is niet bekend (zie figuur 4). Atlas Leefomgeving 4 De Atlas Leefomgeving (voormalig KennisInfrastructuur CultuurHistorie, KICH) heeft alle bekende archeologische en bouwkundige monumenten en historisch-geografische informatie samengebracht in een digitale kaart. Via deze kaart zijn cultuurhistorische waarden per gebied te bekijken. Het raadplegen van de Atlas Leefomgeving heeft voor het plangebied geen aanvullende informatie opgeleverd met betrekking tot archeologie. Tevens zijn de digitale monumenten kaarten van het RCE bestudeerd. Dit heeft eveneens geen aanvullende informatie opgeleverd. Bouwhistorische gegevens Volgens de opdrachtgever is de huidige (te slopen) loods in het plangebied in het verleden als varkensstal in gebruik geweest. Volgens de opdrachtgever zijn er geen (mest)putten onder de huidige bebouwing aanwezig. Bij de gemeente Reusel-De Mierden is het archief van de Bouw- en Woningtoezicht geraadpleegd (contactpersoon mevrouw van der Heijden). Tabel II geeft een opsomming van de verleende bouwvergunningen voor de onderzoekslocatie. De aanleg/verstoringsdieptes zijn niet bekend bij de gemeente. Tabel II. Verleende bouwvergunningen Jaartal Omschrijving 1951 Reguliere bouwvergunning voor het oprichten van een kippenhok en bergplaats - Oppervlakte: niet bekend 1957 Reguliere bouwvergunning voor het oprichten van een woonhuis - Oppervlakte: 144,75 m Reguliere bouwvergunning voor het oprichten van een varkensstal - Oppervlakte: 160 m Pagina 4 van 16

11 1964 Reguliere bouwvergunning voor het uitbreiden van een varkensstal (gesloopt) - Oppervlakte: 24 m 2 (in totaal dus 184 m 2 ) 1967 Reguliere bouwvergunning voor het oprichten van een koestal (gesloopt) - Oppervlakte: 250 m Reguliere bouwvergunning voor het veranderen van een woning (het berghok met daarin de douche en het toilet was in vervallen staat) - Oppervlakte: niet bekend 1969 Reguliere bouwvergunning voor het oprichten van een varkensfokstal (gesloopt) - Oppervlakte: 467,194 m Reguliere bouwvergunning voor het (gedeeltelijk) veranderen van een woning - Oppervlakte: niet bekend 1976 Reguliere bouwvergunning voor het oprichten van een schuur annex varkensstal - Oppervlakte: 300 m Reguliere bouwvergunning voor het oprichten van een schuur met gereedschapberging - Oppervlakte: 300 m Omgevingsvergunning activiteit bouwen en slopen voor het bouwen van een bedrijfswoning met bijgebouw en het slopen van een bestaande woning - Oppervlakte: 245 m Aardwetenschappelijke gegevens Het landschap heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in het nederzettingspatroon van de mens. Bij onderzoek naar archeologische sporen in een bepaald gebied is het van groot belang te weten hoe het landschap er in het verleden heeft uitgezien. Men kan meer te weten komen over dit landschap door de geologische opbouw, de bodem en de hydrologie van een gebied te bestuderen. De volgende aardwetenschappelijke gegevens zijn bekend van het plangebied: Tabel III. Aardwetenschappelijke gegevens plangebied Type gegevens Geologie 5 Geomorfologie 6 Bodemkunde 7 Gegevensomschrijving Formatie van Sterksel met een dek van de Formatie van Boxtel; rivierzand en grind met een zanddek (St1) Bebouwd gebied (vermoedelijk terrasafzettingswelvingen (3L12)) Bebouwd gebied (vermoedelijk hoge zwarte enkeerdgronden, bestaande uit lemig fijn zand (zez23)) Geologie Volgens de geologische kaart bevindt het plangebied zich in een gebied waar de Formatie van Sterksele, bestaande uit rivierzand en grind (ST1) (dicht) aan het maaiveld wordt aangetroffen. De Formatie van Sterksel omvat alle sedimenten die door de Rijn en de Maas zijn afgezet in het Vroeg- en Midden-Pleistoceen (rond BP). 8 Gedurende de laatste ijstijd had de wind vrij spel in het verplaatsen van zand en silt. In deze periode werd over een groot deel van Nederland, waaronder ook plaatselijk in de omgeving van het plangebied, een pakket dekzand afgezet. De dekzanden zijn onderverdeeld in het Oude en Jonge dekzand. 5 Mulder et al., Alterra, Stichting voor Bodemkartering, Berendsen, 2008 Pagina 5 van 16

12 Het Oude dekzand is tijdens het Pleniglaciaal afgezet in horizontaal gelaagde pakketten. Door verspoeling komen er vaak lemige of (zwak) grindige banden in het Oude dekzand voor. Het Jonge dekzand is tijdens het Laat-Glaciaal afgezet in de vorm van dekzandruggen. Het Jonge dekzand is uitsluitend eolisch afgezet en bevat daardoor geen leem- en grindfractie. Het Jonge dekzand wordt ook wel het Laagpakket van Wierden genoemd, welke behoort tot de Formatie van Boxtel (voorheen de Formatie van Twente) waaronder ook het Oude dekzand valt. 9 DINO 10 Het Dinoloket is de centrale toegangspoort tot Data en Informatie van de Nederlandse Ondergrond (DINO). Het DINO-systeem is de centrale opslagplaats voor geowetenschappelijke gegevens over de diepe en ondiepe ondergrond van Nederland. Het archief omvat diepe en ondiepe boringen, grondwatergegevens, sonderingen, geo-elektrische metingen, resultaten van geologische, geochemische en geomechanische monsteranalyses, boorgatmetingen en seismische gegevens. De site wordt beheerd door TNO. In het Dinoloket is een boring op 100 meter ten noorden van het plangebied bestudeerd. 11 Hieruit blijkt dat de ondergrond bestaat uit matig fijne tot zeer grove zandafzettingen. Dit beeld komt overeen met de verwachte rivierafzettingen van de Formatie van Sterksel. Geomorfologie De Geomorfologische kaart geeft de mate van reliëf en de vormen die in het landschap te onderscheiden zijn weer. Volgens de Geomorfologische kaart van Nederland (1:50.000) ligt het plangebied op een noord-zuid georiënteerde, hooggelegen zone met enkele dekzandruggen op ongeveer een kilometer ten westen van het beekdal van de Reusel. Het plangebied zelf is gekarteerd als bebouwd gebied. Op basis van de direct aangrenzende gekarteerde gebieden ligt in het plangebied vermoedelijk op terrasafzettingswelvingen (zie figuur 5). 12 Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) 13 Het Actueel Hoogtebestand Nederland vormt een belangrijke aanvullende informatiebron voor de landschapsanalyse. Dit met behulp van laseraltimetrie verkregen digitale bestand vormt een gedetailleerd beeld van het huidige reliëf in het plangebied. Op de AHN is de ligging van het plangebied op een hooggelegen rug ten westen van het beekdal van de Reusel duidelijk waarneembaar. Het plangebied ligt ongeveer 7 meter hoger dan de bodem van dit beekdal (zie figuur 6). Bodemkunde Doordat het plangebied zich binnen de bebouwde kom van Hooge Mierde bevindt, is de bodemopbouw niet gekarteerd. Op basis van de karteringen in de directe omgeving bevindt zich in het plangebied vermoedelijk een hoge zwarte enkeerdgrond (zie figuur 7). Een hoge zwarte enkeerdgrond duidt vaak op de aanwezigheid van een eerddek, waarbij de humeuze toplaag (A-horizont) > 50 cm is. 14 Enkeerdgronden zijn oude bouwlanden, die vanaf de Late Middeleeuwen op de Pleistocene zandgronden zijn ontstaan door het opbrengen van mest vanuit potstallen vermengd met plaggen, die gestoken werden op de woeste gronden, zoals heide, bossen en beekdalen. Dergelijke gronden zijn eerst ontstaan op de hogere gedeelten en hebben zich later uitgebreid tot de lagere gedeelten. Ze bestaan uit dikke lagen leemarme en humusrijke gronden. Hun voorkomen valt veelal samen met de zogenaamde esdekken. Het belang van een enkeerdgrond ligt in de beschermende kwaliteiten van het dek. Eventuele archeologische waarden worden in de regel door het dikke dek beschermd tegen verstoring door onder andere agrarische activiteiten. Sinds de jaren 80 van de 20 e eeuw is er een grotere en meer systematische aandacht voor essen en plaggenbodems in Nederland. In veel geval- 9 De Mulder et al. 2003, Berendsen, DINO boornummers B50H Alterra, Stichting voor Bodemkartering, 1985 Pagina 6 van 16

13 len bleken de betreffende terreinen een hoge dichtheid aan verhoudingsgewijs goed geconserveerde archeologische overblijfselen te bevatten, soms zelfs complete archeologische landschappen. De vaak opmerkelijke resultaten vormen de belangrijkste bron voor de beschrijving van de bewoning en het landgebruik in de zandlandschappen voor de periode vanaf de Midden-Bronstijd tot in de Nieuwe tijd. Veel hiervan representeert de vroegere geschiedenis van de dorpen die tussen de 9 e en de 12 e eeuw naast de essen kwamen te liggen. De rijkheid aan archeologische resten leidde er toe dat de hogere en drogere gelegen plaggendekken of enkeerdgronden op de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) over het algemeen een hoge indicatieve waarde kregen. 15 Grondwatertrap Grondwatertrappen zijn een indicatie voor de diepte van de grondwaterstand en de seizoensfluctuatie daarvan. De grondwatertrappenindeling is gebaseerd op de gemiddeld hoogste (GHG) en de gemiddeld laagste grondwaterstand (GLG). Hiermee worden de winter- en zomergrondwaterstanden gekarakteriseerd in een jaar met een gemiddelde neerslag en verdamping. In stedelijk gebied zijn geen grondwatertrappen bepaald. Deze worden als witte vlekken op de Bodemkaart van Nederland (1:50.000) weergegeven. Tabel IV geeft een overzicht van de klassengrenzen die worden aangehouden bij de indeling van de grondwatertrappen. De trappen worden vastgesteld op een schaal van I tot VII van respectievelijk extreem nat tot extreem droog. Bij sommige grondwatertrappen is een * weergegeven: het gaat hier om tussenliggende grondwatertrappen die een drogere variant vertegenwoordigen. Tabel IV. Grondwatertrappenindeling 16 Grondwatertrap I II' III' IV V' VI VII" GHG (cm -mv) - - <40 >40 < >80 GLG (cm -mv) < >120 >120 >120 ') Bij deze grondwatertrappen wordt een droger deel onderscheiden ") Een met een * achter de code als onderverdeling aangegeven "zeer droog deel" heeft een GHG dieper dan 140 cm beneden maaiveld Gebiedsdelen met een goede ontwatering (Grondwatertrap VI en VII) zijn zeer geschikt voor landbouw en vormden mede daarom, vooral in het verleden, een aantrekkelijk vestigingsgebied. Tevens is het grondwaterpeil een indicatie voor de conservering van metalen en organische resten. De grondwatertrap van het plangebied is vanwege de ligging in de bebouwde kom niet gekarteerd. Omdat het plangebied op zand ligt en de toekomstige bebouwing maar op een beperkt deel van het plangebied zal plaatsvinden wordt niet verwacht dat het toekomstig grondwaterpeil zal worden beïnvloed. Fysisch Landschap 17 Als onderdeel van de Erfgoedkaart van de Kempengemeenten is er ook een kaart van het fysisch landschap opgesteld. Volgens deze kaart ligt het plangebied binnen een gebied bestaande uit lage zandgronden, op de Gordel van Sterksel (afzettingen van de Formatie van Sterksel) (zie figuur 8). 3.7 Archeologische waarden Voor de uitkomst van het bureauonderzoek is het van belang de bekende archeologische waarden (al dan niet volledig onderzocht) te beschrijven. Een belangrijke informatiebron is het landelijke ARCHeologisch Informatie Systeem (ARCHIS), dat beheerd wordt door de Rijksdienst voor het Cultureel Erf- 15 Doesburg e.a., Locher & de Bakker, Pagina 7 van 16

14 goed (RCE). In dit systeem worden alle archeologische gegevens verzameld en via internet zijn deze door bevoegden te raadplegen. De bekende archeologische waarden staan afgebeeld op figuur 9, een kaart met daarop, binnen een straal van 1 kilometer rondom het plangebied, de indicatieve archeologische waarde en de in ARCHIS geregistreerde AMK-terreinen, waarnemingen, vondstmeldingen en onderzoeksmeldingen. Indicatieve archeologische waarde De IKAW (Indicatieve Kaart Archeologische Waarde) geeft voor heel Nederland de trefkans aan op het voorkomen van archeologische resten. Die trefkans is aangegeven in vier categorieën (per landen waterbodem): een hoge, middelhoge, lage en zeer lage verwachting. Bebouwde gebieden, waarvan geen bodemkundige of geologische gegevens bekend zijn, zijn niet gekarteerd. De IKAW is voornamelijk gebaseerd op de relatie die er bestaat tussen de bodemkundige of geologische kwalificaties en de aanwezigheid van archeologische vindplaatsen. Een punt van aandacht daarbij is dat de IKAW grotendeels is gebaseerd op kaarten met een schaal van 1: De grenzen op de kaart zijn in werkelijkheid globale overgangen, abrupte overgangen zijn het gevolg van bodemkundige of geologische kwalificaties. Op lokaal schaalniveau is de kaart daarom minder betrouwbaar. Omdat de regionale erfgoedskaart een hoger detailniveau heeft dan de IKAW (Indicatieve Kaart Archeologische Waarde) is de IKAW voor het onderzoek niet geraadpleegd. Cultuurhistorische Waardenkaart Provincie Noord-Brabant In aanvulling op de IKAW hebben veel provincies een eigen verwachtingskaart vervaardigd, waarin veel lokale gebiedskennis is opgenomen. Deze kaarten hebben over het algemeen een hoger detailniveau dan de IKAW. De Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) van de provincie Noord-Brabant geeft inzicht in de archeologische, historisch-stedenbouwkundige en de historisch-geografische waarden van de regio. Volgens de CHW-kaart van de provincie Noord-Brabant (versie 2010) valt het plangebied binnen het archeologisch landschap Kempenland. Dit landschap omvat een groot deel van het relatief hoog gelegen zandlandschap ten zuidwesten van Eindhoven. Het landschap wordt doorsneden door verschillende beken en zijbeken. In het westen zijn dat de Reusel en de Groote en Kleine Beerze die in noordelijke richting afwateren. In het oostelijke deel liggen de Ekkersrijt, de Gender en de Run, die in noordoostelijke richting uitmonden in het riviertje de Dommel. Tussen de beekdalen liggen verschillende licht glooiende dekzandruggen die (vooral) langs de beekdalen bedekt zijn met uitgebreide complexen van oude bouwlanden. Verder komen reliëfrijkere zones voor met stuifduinen uit de Late Middeleeuwen. De omvang van de archeologische voorraad van het archeologisch landschap Kempenland is iets meer dan gemiddeld. De verdeling van de Archis-waarnemingen naar archeologische periode laat zich goed vergelijken met de trendlijn voor geheel Noord-Brabant. Dit geldt in grote lijnen ook voor de chronologische verdeling van de AMK-terreinen. Alleen de aandelen Mesoliticum, Bronstijd en IJzertijd liggen in dit landschap relatief gezien iets boven het gemiddelde. Onder de Archis-waarnemingen komen alle complextypen voor, waarbij nederzettingen en begravingen duidelijk overheersen. Ook bij de AMK-terreinen zijn deze complextypen dominant. De andere complextypen, voor zover aanwezig, dateren allemaal uit de Late Middeleeuwen. 18 Erfgoedkaart Kempengemeenten 19 Sinds 2007 is de Wet op de Archeologische Monumentenzorg van kracht (WAMZ). Het doel van deze wet is te voorkomen dat archeologische waarden uit het verleden verloren gaan. In deze wet zijn de gemeenten verantwoordelijk voor het beheer van het bodemarchief binnen hun grondgebied. Voor een goed beheer van dit bodemarchief gebruikt de gemeente een archeologische beleidskaart. De Pagina 8 van 16

15 Archeologische beleidskaart geeft een gemeentebreed overzicht van bekende en te verwachten archeologische waarden. De kaart maakt inzichtelijk waar en bij welke ruimtelijke ingrepen een archeologisch onderzoek verplicht is en wordt als toetsingskader gebruikt voor ruimtelijke procedures. Negen gemeenten in de Kempen hebben een gezamenlijke erfgoedkaart opgesteld. Volgens de erfgoedkaart ligt het plangebied in een gebied met een hoge archeologische verwachting (categorie 4) (zie figuur 10). Binnen deze gebieden dient volgens de beleidskaart bij planvorming en voorafgaand aan vergunningverlening vroegtijdig een inventariserend archeologisch onderzoek te worden uitgevoerd. In de gebieden met een hoge archeologische verwachting is sprake van een hoge concentratie archeologische vindplaatsen met goede conserveringsomstandigheden. De kans op het aantreffen van archeologische vondsten bij bodemingrepen is dus zeer groot. Om die reden is een archeologisch onderzoek vereist bij bodemingrepen en te bebouwen oppervlakten die groter zijn dan 500 m² en dieper gaan dan 0,3 m onder maaiveld of 0,5 m onder maaiveld bij esdek en agrarisch bestemde gronden. Iets ten noorden van het plangebied ligt een gebied met een hoge archeologische verwachting die samenhangt met de historische kern van de lintbebouwing langs de Hoogstraat. De hoge verwachting van het plangebied valt samen met de randzone langs deze zelfde lintbebouwing. De verwachte archeologische resten in het plangebied zullen dan met name hiermee samenhangen. AMK-terreinen binnen het onderzoeksgebied De Archeologische Monumentenkaart (AMK) bevat een overzicht van archeologische terreinen in Nederland, welke ook wel worden aangeduid als monumenten. De terreinen zijn beoordeeld op verschillende criteria (kwaliteit, zeldzaamheid, representativiteit, ensemblewaarde en belevingswaarde). Op grond daarvan zijn de terreinen ingedeeld in vier categorieën; terreinen met archeologische waarde, een hoge archeologische waarde, een zeer hoge archeologische waarde of een zeer hoge archeologische waarde met een beschermde status. Binnen het plangebied liggen geen AMK-terreinen. Binnen het onderzoeksgebied liggen twee AMKterreinen (zie Tabel V en figuur 9). Tabel V. Overzicht AMK-terreinen AMK Situering t.o.v. plangebied nr. Datering Waarde en omschrijving meter ten zuidoosten Bronstijd Toponiem: Hooge Mierde, Hongerensche Heide Complex: grafheuvel Waarde: Terrein van hoge archeologische waarde Terrein met mogelijke begravingen uit de Bronstijd (grafheuvels). Het aantal potentiële grafheuvels is onbekend. Volgens Beex liggen in het bos een aantal hoogten die tumuli kunnen zijn, in de grondboor zat een donkere kern onder een laag stuifzand. In de directe omgeving zijn verscheidene tumuli opgegraven (1934, 1950), maar verdwenen (niet gerestaureerd) na onderzoek. Ook is er vuursteen uit het Neolithicum - Vroege Bronstijd gevonden. Afgaande op de topografische kaart is het centrale deel, dat door het monument wordt omsloten, uitgegraven voor zandwinning meter ten zuidwesten Mesolithicum Toponiem: Hooge Mierde, Hoogenberg; Turnhoutse Pad Complex: vuursteenbewerking Waarde: Terrein van zeer hoge archeologische waarde, beschermd Terrein met sporen van bewoning en/of vuursteenbewerking ('vuursteenatelier') uit het Mesolithicum. Waarschijnlijk in 1963 werd bij zandwinning langs een bospad, onder een dikke laag stuifzand een grote hoeveelheid vuurstenen en kwartsieten (Wommersom) artefacten gevonden (waarneming 5188). De toenmalige PAG. Beex vermoedde van doen te hebben met een 'atelier'. Hij bezocht het terrein en maakt een ruwe schets van de vindplaats. Een betrekkelijk omvangrijk gebied (600 x 150 m) werd wettelijk beschermd, mogelijk vanuit de gedachte dat de bodem buiten de bekend geworden site (aan de rand van de zandgroeve) heel goed nog andere vuursteenvindplaatsen zou kunnen herbergen. Aan de westzijde net buiten het monument ligt het (oude) Hulsven, aan de zuidzijde het Zwartven. Het monument is gesitueerd in een oud dekzandlandschap. In 2002 heeft een relatief grofmazig booronderzoek plaatsgevonden (boornet van 20x25 m). Het boorwerk werd uitgevoerd met een megaboor, waarvan de inhoud steeds is gezeefd op een zeef met een maaswijdte van 0,5 cm. Een gedeelte van de oorspronkelijke vuursteenvindplaats bevindt zich nog intact buiten de zandwinput, maar het grootste deel zal zijn verdwenen bij de zandwinning (waarneming Pagina 9 van 16

16 53660). Naar aanleiding van dit onderzoek, dat plaats vond van 22 augustus tot en met 27 augustus 2002 in het kader van het AMR-project, heeft de AMC besloten de omvang van het monument terug te brengen tot de huidige afmetingen. In het verleden uitgevoerde archeologische onderzoeken binnen het onderzoeksgebied Binnen het onderzoeksgebied zijn in de afgelopen jaren door verschillende archeologische bedrijven en instellingen in totaal 11 archeologische onderzoeken uitgevoerd. Het gaat daarbij om bureauonderzoeken, booronderzoeken, proefsleufonderzoeken en opgravingen (zie Tabel VI en figuur 9). Tabel VI. Overzicht onderzoeksmeldingen Onderzoeksmeldingsnr. 9576, 26795, Situering t.o.v. plangebied meter ten noorden meter ten oosten meter ten zuidoosten meter ten zuidoosten meter ten noordoosten Aard, uitvoerder en resultaten van het onderzoek Tussen 2004 en 2008 zijn er op dit terrein een archeologisch booronderzoek, proefsleuvenonderzoek en opgraving uitgevoerd. Bij de opgraving zijn de resten van een 18 e -eeuwse schuurkerk, een 17 e -eeuwse schuur en twee waterputten aangetroffen (zie waarneming ). 20 Type onderzoek: booronderzoek Toponiem: Hooge Mierde, Kailakkers Uitvoerder: Bureau Interdisciplinaire Landschapsanalyse Datum: Onderzoeksnummer: Resultaat: Geen vervolgonderzoek. Uit het veldonderzoek bleek de bodem sterk verstoord te zijn. Tevens werden geen archeologische indicatoren aangetroffen. Type onderzoek: booronderzoek Toponiem: Hooge Mierde, Kailakkers 15 Uitvoerder: Bureau Interdisciplinaire Landschapsanalyse Datum: Onderzoeksnummer: Resultaat: Op basis van de resultaten van het onderzoek blijft de hoge verwachting voor het aantreffen van archeologische resten in het plangebied bestaan. Aanbevolen wordt om te voorzien in een aanvulling op het inventariserend veldonderzoek, door middel van een proefsleuvenonderzoek in het gehele plangebied. Het bodemprofiel, dat getypeerd kon worden als een hoge zwarte enkeerdgrond, bleek in vrijwel het gehele plangebied intact te zijn. Eventueel onder het esdek aanwezige archeologische resten zullen waarschijnlijk intact zijn. Alleen ter plaatse van de boringen 28, 29 en 32 heeft verstoring van de bodem plaatsgevonden. Op grond van de onderzoeksresultaten is echter niet duidelijk of er zich onder het esdek daadwerkelijk archeologische resten bevinden. In de boringen werden geen archeologische indicatoren aangetroffen die zouden kunnen wijzen op de aanwezigheid van een vindplaats. Type onderzoek: proefsleuvenonderzoek Toponiem: Hooge Mierde, Kailakkers 15 Uitvoerder: Bureau Interdisciplinaire Landschapsanalyse Datum: Onderzoeksnummer: Resultaat: Op grond van de resultaten van het proefsleuvenonderzoek wordt aan het onderzochte deel van het plangebied een lage waardering toegekend. Gezien deze lage waardering wordt voor dit deel van het plangebied geen archeologisch vervolgonderzoek geadviseerd. Voor het overige deel van het plangebied blijft de (middel) hoge verwachting gehandhaafd. Uit de onderzoeksresultaten bleek dat het terrein niet voldeed aan de vooropgestelde verwachting. In de meeste proefsleuven worden alleen natuurlijke verkleuringen aangetroffen op de overgang van het esdek naar de onderliggende C- horizont of helemaal geen sporen. In de proefsleuven 1 en 2 werd een groot aantal natuurlijke verkleuringen aangetroffen waarvan een deel bestond uit dagzomende bodemhorizonten. Onder het opgebracht pakket (esdek) bevind zich in dit deel van het terrein een restant van een begraven bodem. De begraven bodem betreft een veldpodzol waarbij de uitgeloogde E-horizont geleidelijk overgaat in een licht bruine dunne B- horizont met daaronder een geelgrijze C- horizont. Hoger op de akker, in noordelijke richting, zijn de aangelegde proefsleuven vrijwel spoorloos. Uitzondering hierop wordt gevormd door een tweetal greppels. Op grond van de kleur, samenstelling en vorm van de greppels is het aannemelijk dat deze dateren uit de Late Middeleeuwen tot Nieuwe Tijd; de periode waarin waarschijnlijk begonnen werd met de ontginning van het gebied. Type onderzoek: booronderzoek Toponiem: Hooge Mierde, Leendestraat Uitvoerder: Synthegra BV Datum: Onderzoeksnummer: Resultaat: Op grond van de resultaten van het onderzoek wordt voor het plangebied een vervolgonderzoek geadviseerd in de vorm van een proefsleuvenonderzoek. Binnen het plangebied is een intact plaggendek aangetroffen. Daaronder waren geen resten van een podzolbodem meer aanwezig. Binnen het plangebied bevinden zich mogelijk vondsten en sporen uit het Neolithicum tot en met de Vroege Middeleeuwen meter ten Type onderzoek: proefsleuvenonderzoek 20 Tops, 2009 Pagina 10 van 16

17 noordoosten meter ten noorden meter ten noordoosten meter ten noorden Toponiem: Hooge Mierde, Leendestraat Uitvoerder: Synthegra BV Datum: Onderzoeksnummer: Resultaat: Binnen de grenzen van het plangebied zijn behoudenswaardige archeologische resten aangetroffen. Om die reden wordt aanbevolen om vervolgonderzoek te laten uitvoeren bij bodemverstorende activiteiten. Vanwege de aangetroffen grondsporen (Middeleeuws-Nieuwe tijd/prehistorisch erf) en akkercomplex wordt aanbevolen om eventuele archeologische resten ex situ te laten veiligstellen door middel van een opgraving. Type onderzoek: bureauonderzoek Toponiem: Hooge Mierde, Gildeterrein Uitvoerder: Econsultancy BV Datum: Resultaat: Op basis van de middelhoge tot hoge gespecificeerde archeologische verwachting voor het plangebied zou een inventariserend veldonderzoek op zijn plaats zijn. Vanwege de zeer beperkte archeologische verstoring van de geplande werkzaamheden is een archeologisch vervolgonderzoek echter weinig zinvol. Op grond van deze geringe verstoring adviseert Econsultancy om in het plangebied bij de huidige geplande verstoringen geen vervolgonderzoek uit te voeren. Wel dient het plangebied een dubbelbestemming archeologie te krijgen, zodat bij mogelijke toekomstige bodemverstoringen alsnog aanvullend archeologisch onderzoek kan worden uitgevoerd. Type onderzoek: booronderzoek Toponiem: Hooge Mierde, Leenderstraat Uitvoerder: Synthegra BV Datum: Onderzoeksnummer: Resultaat: Op grond van de resultaten van het onderzoek wordt voor het plangebied een vervolgonderzoek geadviseerd in de vorm van een proefsleuvenonderzoek. De natuurlijke podzolbodem is niet aangetroffen in het plangebied. Waarschijnlijk is deze door ploegwerkzaamheden opgenomen in de bovengrond. Dit betekent dat vuursteenvindplaatsen, die voornamelijk uit strooiing van fragmenten vuursteen bestaan, niet meer in situ liggen. De middelhoge verwachting voor vuursteenvindplaatsen uit het Laat Paleolithicum kan daarom naar laag worden bijgesteld. Nederzettingsresten uit het Neolithicum tot en met de Nieuwe tijd bestaan niet alleen uit fragmenten aardewerk, maar ook uit diepere sporen zoals paalgaten en afvalkuilen. Deze sporen kunnen tot in de C-horizont reiken en zijn mogelijk nog intact. Tijdens het veldonderzoek zijn geen indicatoren aangetroffen die wijzen op verstoring van de C-horizont. Derhalve kunnen eventuele archeologische resten in de C-horizont nog aanwezig zijn. Type onderzoek: booronderzoek Toponiem: Hooge Mierde, Hooge Mierde Kuilenrode 1 Uitvoerder: Becker en Van de Graaf Datum: Onderzoeksnummer: Resultaat: Tijdens het onderzoek is geconstateerd dat er in het plangebied mogelijk archeologische resten vanaf het Paleolithicum tot aan de Nieuwe Tijd aangetroffen kunnen worden. Het uiteindelijk te verstoren oppervlak is echter te gering voor een zinvol vervolgonderzoek mede omdat er bij dit karterend booronderzoek geen aanwijzingen zijn aangetroffen voor de aanwezigheid van een archeologische vindplaats. Na overleg met het SRE (mevr. R. Berkvens) is besloten op basis van de resultaten van het Inventariserend Veldonderzoek geen archeologisch vervolgonderzoek te adviseren. Wel wordt aangeraden een amateurarcheoloog in te schakelen om bij de aanleg van de bouwput eventuele archeologische resten waar te laten nemen en te documenteren. Waarnemingen binnen het onderzoeksgebied In ARCHIS staan alle bekende archeologische waarnemingen geregistreerd. Binnen het plangebied zijn geen waarnemingen geregistreerd. Binnen het onderzoeksgebied staan 11 waarnemingen geregistreerd (zie Tabel VII en figuur 9). Tabel VII. Overzicht ARCHIS-waarnemingen Waarnemingsnr. Situering t.o.v. plangebied Aard van de melding meter ten noorden Naar aanleiding van het vooronderzoek zijn twee delen van het plangebied opgegraven: een deel van het noordoostelijke plangebied en een deel van het zuidelijke plangebied. In beide plangebieden zijn archeologische resten gevonden. In het Noordoostelijke plangebied zijn diverse greppels/sloten, paalkuilen en kuilen aangetroffen. Een rij van zeven paalkuilen is mogelijk de lange wand van een gebouwplattegrond. Het gebouw, mogelijk een schuur, dateert uit de Nieuwe Tijd. In het zuidelijk plangebied is de mogelijke locatie van de schuurkerk opgegraven. Het onderzochte terrein is onderdeel geweest van een erf dat is begrensd door greppels. Op dit erf zijn onder andere een bakstenen muur, een vloer en vier waterputten aangetroffen. De muur en de vloer behoren waarschijnlijk tot één gebouw uit de 17 e /18 e eeuw. Van de vier waterputten hebben er drie een met plaggen opgeworpen beschoeiing en één een beschoeiing van opgemetselde bakstenen. Eén plaggenwaterput is gedateerd en lijkt gebruikt te zijn in het eind van de 16 e eeuw. De Pagina 11 van 16

18 bakstenen waterput is gebruikt in de 19 e eeuw. Alle sporen zijn in de Nieuwe Tijd te dateren. Late-Middeleeuwen - Nieuwe tijd : - 7 greppels/sloten - 19 kuilen paalgaten - 11 fragmenten van roodbakkend geglazuurde borden/schotels - 95 fragmenten van bot, dierlijk objecten Nieuwe tijd : - 4 waterputten - 1 zilveren munt, stuiver/stuber - 1 compleet bronzen object - 2 fragmenten van loden objecten - 19 keramische bouwmateriaal - 34 fragmenten van dakpannen - 16 fragmenten van industrieel wit (Maastrichts/Regout) - 2 fragmenten van majolica borden/schotels - 1 fragment van een roodbakkend geglazuurde kan - 5 fragmenten van steengoed - 19 fragmenten van keramische vloeren - 6 fragmenten van glazen flessen - 2 fragmenten van vensterglas - 1 complete rolsteen - 17 fragmenten van leisteen dakbedekking - 2 zandsteen/kwartsiet bouwmateriaal - 1 houten wiel (onderdeel) meter ten noorden Tussen 2004 en 2008 zijn er op dit terrein een archeologisch booronderzoek, proefsleuvenonderzoek en opgraving uitgevoerd. Bij de opgraving zijn de resten van een 18 e - eeuwse schuurkerk, een 17 e -eeuwse schuur en twee waterputten aangetroffen meter ten noordoosten Complextype: kerk Nog bestaande kerk en toren van Hooge Mierde. oorspronkelijk uit begin 15 e eeuw. Kerk echter in 1923 gedeeltelijk herbouwd" meter ten noordwesten Complextype: grafveld Romeinse tijd - Nieuwe tijd : - 2 keramische potten - stenen funderingen meter ten zuidoosten Complextype: grafheuvel Bronstijd : - 1 ophoging - 5 paalgaten - crematieresten - 3 complete Drakenstein aardewerk - houtskool meter ten zuidoosten Complextype: depotvondst "Geïmproviseerd" fiche in de vorm van een kopie uit een lijst met vondstmeldingen door Beex, ca 1966: "Kuiltje waarin ca 400 vuurstenen schrabbers,gevonden tijdens onderzoek door Dr. H. Brunsting." In de brief van Beex is er nog geen sprake van een kuiltje: "... op enige tientallen meters afstand van de onderzochte heuvel, waar ca 400 vuurstenen schrabbers op een vierkante halve meter bij elkaar lagen. Bijna allen waren geheel afgewerkt en afslag was zo goed als niet aanwezig. Opmerkelijk was dat geen andere vormen, zoals gewone klingen, pijlspitsen, kerfspitsen, enz. aanwezig was,wat wel het geval was bij enige losse vondsten die ik in vorige jaren op enige meters afstand van deze plaats ontdekte."opm.: volgens gegevens op 'n briefkaart van Brunsting aan de ROB dacht deze aan "een Mesolithische werkplaats". Neolithicum - Bronstijd : - 1 kuil - vuursteen afslagen meter ten zuidoosten Complextype: grafheuvel Bronstijd : - ophogingen ("donkere kern onder het stuifzand".) meter ten zuidoosten Complextype: grafheuvel Bronstijd : - ophogingen meter ten zuidoosten Laat-Paleolithicum - Neolithicum : - vuursteen werktuigen meter ten zuidoosten Complextype: grafheuvel Bronstijd : - 1 ophoging - 1 fragment van een paalkrans (4 paren, 1 enkelvoudig paalgat. Rest wijdgestelde krans dubbele palen?) 21 Tops, 2009 Pagina 12 van 16

19 - crematieresten - 5 complete Drakenstein aardewerk - houtskool meter ten zuidoosten Neolithicum : - 1 fragment van een vuursteen bijl Bronstijd : - 1 ophoging Vondstmeldingen binnen het onderzoeksgebied In ARCHIS staan vondstmeldingen geregistreerd. Nadat deze zijn gecontroleerd worden het waarnemingen. Tot die tijd staan ze als vondstmeldingen geregistreerd. Binnen zowel het plangebied als het onderzoeksgebied zijn geen vondstmeldingen geregistreerd. NUMIS NUMIS, oftewel het NUMismatisch InformatieSysteem, is een database waarin beschrijvingen zijn te vinden van in Nederland gevonden munten, penningen en andere numismatische voorwerpen. In NUMIS zijn alle bij het Geldmuseum bekende schatvondsten beschreven. Van de losse vondsten is met name materiaal van vóór het jaar 1600 na Christus opgenomen. 22 Aangezien de accuratesse van de gegevens in NUMIS niet toereikend is voor dit onderzoek, is NUMIS niet geraadpleegd. 3.8 Aanvullende informatie Heemkunde Vereniging Voor aanvullende informatie is contact gezocht met Heemkundewerkgroep Reusel en Heemkundegroep de Mierden. Dit heeft geen nieuwe informatie opgeleverd Korte bewoningsgeschiedenis van Hooge Mierde In deze paragraaf wordt een bespreking van de bewoningsgeschiedenis van de streek gegeven. Een algemene ontwikkeling van de bewoningsgeschiedenis van Nederland wordt weergegeven in bijlage 2. De oudste vermeldingen van Hooge Mierde en het drie kilometer ten noordoosten daarvan gelegen Lage Mierde stammen uit circa Mierde betekent plaats bij het moeras, waarbij Hooge en Lage ter onderscheiding van elkaar zijn toegevoegd op basis van hun relatieve hoogteligging. 24 Het plangebied behoorde tot het open akkercomplex ten zuidwesten van de historische kern van Hooge Mierde. 25 Tot 1473 vormden Hooge en Lage Mierde één parochie met de hoofdkerk in Hoge Mierde. Eind 12 e eeuw verwierf de abt van Floreffe het patronaatsrecht van de parochie Hooge en Lage Mierde. Omdat de abdij van Floreffe alleen Franstalige pastoors kon leveren waren de eerste pastoors van Hooge en Lage Mierde afkomstig uit het klooster van Postel, een dependance van Floreffe Gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel Op grond van het bureauonderzoek is het volgende gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel opgesteld: Tabel VII. Gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel Mededeling mevr. R. Rovers-Swaanen 24 Regionaal Historisch Centrum Eindhoven ( 25 De Bont, Catalogus Cultuurhistorische Inventarisatie Erfgoedkaart Reusel-De Mierden Pagina 13 van 16

20 Archeologische periode Gespecificeerde verwachting Te verwachten resten en/of sporen Relatieve diepte t.o.v. het maaiveld (Laat-)Paleolithicum Middelhoog Vuursteenstrooiïngen en vuurstenen gebruiksvoorwerpen Mesolithicum Middelhoog Vuursteenstrooiïngen en vuurstenen gebruiksvoorwerpen Neolithicum Middelhoog Akkerlaag en/of nederzettingssporen, grafvelden, rituele plaatsen: kleine fragmenten aardewerk, natuursteen en vuurstenen gebruiksvoorwerpen, houtskool en gebruiksvoorwerpen Onder het esdek en in de top van de dekzandafzettingen Onder het esdek en in de top van de dekzandafzettingen Onder het esdek en in de top van de dekzandafzettingen Bronstijd Middelhoog Akkerlaag en/of nederzettingssporen, grafvelden, rituele plaatsen: kleine fragmenten aardewerk, natuursteen en vuurstenen gebruiksvoorwerpen, metaalresten, houtskool, botresten en gebruiksvoorwerpen Onder het esdek en in de top van de dekzandafzettingen IJzertijd Middelhoog Akkerlaag en/of nederzettingssporen, grafvelden, rituele plaatsen: kleine fragmenten aardewerk, natuursteen, metaalresten, glasresten, houtskool, botresten en gebruiksvoorwerpen Romeinse tijd Middelhoog Akkerlaag en/of nederzettingssporen, grafvelden, rituele plaatsen: kleine fragmenten aardewerk, natuursteen, metaalresten, glasresten, houtskool, botresten en gebruiksvoorwerpen Middeleeuwen Hoog Bewoningssporen van een (boeren)erf: kleine fragmenten aardewerk, metaalresten, glasresten, houtskool, botresten, organische resten en gebruiksvoorwerpen Nieuwe tijd Hoog Bewoningssporen van een (boeren)erf: kleine fragmenten aardewerk, metaalresten, glasresten, houtskool, botresten, organische resten en gebruiksvoorwerpen Onder het esdek en in de top van de dekzandafzettingen Onder het esdek en in de top van de dekzandafzettingen Onder het esdek en in de top van de dekzandafzettingen Onder maaiveld/in het esdek en in de top van de dekzandafzettingen Uit de landschappelijke ligging op een plaatselijk met dekzandruggen afgedekt hooggelegen terrasvlakte, ten westen van de beek de Reusel blijkt dat het plangebied vanaf het Laat Paleolithicum gunstig is geweest voor jagers-verzamelaars en vanaf het Neolithicum voor landbouwers. Uit de ruimtelijke spreiding van de aangetroffen waarnemingen blijkt dat met name veel archeologische resten zijn gevonden op de flank tussen de hooggelegen terrasvlakte en het beekdal, ten oosten van het plangebied. Vanwege deze ligging op een gradiënt was met name de zone ten oosten van het plangebied erg interessant voor zowel jagers-verzamelaars als landbouwers. Op de hooggelegen terrasvlakte waarop het plangebied ligt zijn minder waarnemingen gedaan, maar ook hier zijn archeologische resten van zowel jagers-verzamelaars als landbouwers aangetroffen. De Hoogstraat vormde gedurende de Nieuwe tijd, en mogelijk al aan het eind van de Middeleeuwen, als lintbebouwing het westelijke deel van de kern van Hooge Mierde. De lintbebouwing bestond uit agrarische bedrijven die zich vermoedelijk iets ten noorden van het plangebeid bevonden. Het plangebied zelf is als akkerland dan wel als de achterzijde van het erf in gebruik geweest. Op basis van de bodemkaart wordt verwacht dat er in het plangebied een esdek aanwezig is. De kans op het voorkomen van de resten is landschappelijk gezien middelhoog voor resten uit alle perioden. Vanwege de ligging achter de oude lintbebouwing langs de Hoogstraat is de verwachting voor Pagina 14 van 16

21 resten van een boerenerf uit de Nieuwe tijd en/of Middeleeuwen hoog. Hierbij moet met name gedacht worden aan resten van schuren, stallen en waterputten. De archeologische resten worden verwacht onder het esdek en in de top van de oorspronkelijke C-horizont. Archeologische resten uit de Nieuwe tijd kunnen ook in het esdek tot aan het maaiveld worden aangetroffen. De vondstenlaag is opgenomen onderin het esdek; hier wordt ook wel van cultuurlaag gesproken: een doorwerkte oude bodem tussen het esdek en de ongeroerde ondergrond met kleine fragmenten aardewerk, natuursteen, vuursteen en houtskool. Archeologische sporen worden verwacht tot ongeveer 25 cm in de top van de C-horizont (uitgezonderd diepe sporen en waterputten). Omdat van archeologische resten uit het Laat Paleolithicum en Mesolithicum uitsluitend vuursteenstrooiingen en gebruiksvoorwerpen worden verwacht aan het oorspronkelijke maaiveld, is de verwachting dat deze nog onverstoord onder het (in het verleden doorploegde) esdek aanwezig zijn middelhoog. Organische resten en bot zullen door de relatief droge en zure bodemomstandigheden slecht zijn geconserveerd. Het complextype en de omvang kunnen niet nader worden gespecificeerd door de beperkte gegevens. Bodemverstoring Dat een gebied een middelhoge of hoge archeologische verwachting heeft, hoeft niet te betekenen dat de eventueel aanwezige archeologische resten ook waardevol zijn. Als gevolg van bodemingrepen kunnen vindplaatsen geheel of gedeeltelijk verstoord zijn. De waarde van archeologische vindplaatsen wordt grotendeels bepaald door de mate waarin vondsten in situ bewaard zijn gebleven in de bodem en/of grondsporen intact zijn. Omdat het plangebied met diverse schuren bebouwd is geweest in de afgelopen 200 jaar, kan het bodemprofiel in het plangebied grotendeels of zelfs geheel verstoord zijn. 4 CONCLUSIE EN SELECTIEADVIES 4.1 Conclusie Voor het bureauonderzoek is een drietal onderzoeksvragen opgesteld. Hieronder worden deze vragen beantwoord voor zover het bureauonderzoek de daarvoor benodigde gegevens hebben opgeleverd. Wat is er bekend over bodemverstorende ingrepen binnen het plangebied uit het verleden? Is er bijvoorbeeld informatie bekend over vroegere ontgrondingen, bodemsaneringen, egalisaties, diepploegen of landinrichting? Omdat het plangebied met diverse schuren bebouwd is geweest in de afgelopen 200 jaar, kan het bodemprofiel in het plangebied grotendeels of zelfs geheel verstoord zijn. Ligt het plangebied binnen een landschappelijke eenheid, welke vanuit archeologisch oogpunt een specifieke aandachtslocatie kan betreffen (zoals een relatief hoge dekzandkop of - rug, nabij een veengebied, een beekdal)? Uit de landschappelijke ligging op een plaatselijk met dekzandruggen afgedekt hooggelegen terrasvlakte, ten westen van de beek de Reusel blijkt dat het plangebied vanaf het Laat Paleolithicum gunstig is geweest voor jagers-verzamelaars en vanaf het Neolithicum voor landbouwers. Vanwege deze ligging op een gradiënt was met name de zone ten oosten van het plangebied erg interessant voor zowel jagers-verzamelaars als landbouwers. Op de hooggelegen terrasvlakte waarop het plangebied ligt zijn minder waarnemingen gedaan, maar ook hier zijn archeologische resten van zowel jagers-verzamelaars als landbouwers aangetroffen. Wat is de gespecificeerde archeologische verwachting van het plangebied? De kans op het voorkomen van de resten is landschappelijk gezien middelhoog voor archeologische resten uit alle perioden. Vanwege de ligging achter de oude lintbebouwing langs de Pagina 15 van 16

22 Hoogstraat is de verwachting voor resten van een boerenerf uit de Nieuwe tijd en/of Middeleeuwen hoog. Hierbij moet met name gedacht worden aan resten van schuren, stallen en waterputten. 4.2 Selectieadvies Op grond van de resultaten van het bureau- en veldonderzoek adviseert Econsultancy om het plangebied nader te onderzoeken door middel van een IVO karterende en waarderende fase, proefsleuven (IVO-P). Een booronderzoek in binnen een historische kern minder zinvol, omdat aangetoonde verstoringen in de boorprofielen op zichzelf archeologische sporen kunnen zijn. Bovenstaand advies vormt een selectieadvies. De resultaten van dit onderzoek zullen eerst moeten worden beoordeeld door het bevoegd gezag (gemeente Reusel-De Mierden), die vervolgens een selectiebesluit neemt. Er is geprobeerd een zo gefundeerd mogelijk advies te geven op grond van de gebruikte onderzoeksmethode. De aanwezigheid van archeologische sporen of resten in het plangebied kan nooit volledig worden uitgesloten. Econsultancy wil de opdrachtgever er daarom ook op wijzen dat, mochten tijdens de geplande werkzaamheden daar toch archeologische waarden worden aangetroffen, er conform artikel 53 van de Monumentenwet uit 1988 een meldingsplicht geldt bij het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Infodesk of tel: ), de gemeente Reusel-De Mierden of de Provincie Noord-Brabant. Pagina 16 van 16

23 Figuur 1. Situering van het plangebied binnen Nederland Hoogstraat 1 te Hooge Mierde Situering van het plangebied binnen Nederland (bron : Legend a Plangebied

24 Figuur 2. Detailkaart van het plangebied Hoogstraat 1 te te Hooge Mierde Situering van het plangebied binnen Nederland (bron : Legend a Plangebied Geplande nieuwbouw Geplande wadi

25 Figuur 3. Luchtfoto van het plangebied Hoogstraat 1 te Hooge Mierde Luchtfoto van het plangebied Legenda Plangebied

26 Figuur 4. Situering van het plangebied binnen de historische kaarten Situatie (bron: Situatie (bron: Situatie 1901 (bron: Situatie 1940 (bron: Hoogstraat 1 te Hooge Mierde Situering van het plangebied binnen de historische kaarten Legenda Plangebied

27 Figuur 5. Situering van het plangebied binnen de Geomorfologische kaart

28 Figuur 6. Situering van het plangebied binnen het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) Hoogstraat 1 te Hooge Mierde Situering van het plangebied binnen Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) Legenda Plangebied

29 Figuur 7. Situering van het plangebied binnen de Bodemkaart Hoogstraat 1 te Hooge Mierde Situering van het plangebied binnen de bodemkaart Legenda Plangebied

30 Figuur 8. Fysisch Landschap Hoogstraat 1te Hooge Mierde Situering van het plangebied binnen de Fysisch Landschapkaart van de Kempen-gemeenten Legenda Plangebied

31 Figuur 9. Archeologische Gegevenskaart van het onderzoeksgebied Hoogstraat 1 te Hooge Mierde Archeologische Gegevenskaart van het onderzoeksgebied (bron: Archeologisch informatiesysteem Archis2, AHN)

32 Figuur 10. Situering van het plangebied binnen de Archeologische Beleidskaart Hoogstraat 1 te Hooge Mierde Situering van het plangebied binnen de Archeologische Beleidskaart van de Kempen-gemeenten Legenda Plangebied

33

34 Bijlage 1 Literatuur Alterra, 2003: Digitale Geomorfologische kaart van Nederland, schaal 1: Berendsen, H.J.A. 2008: Fysische Geografie van Nederland, deel 1: De vorming van het land. Inleiding in de geologie en de geomorfologie. Van Gorcum, Assen. Berkvens, R. e.a., 2011: Kempisch Erfgoed in Beeld: Een regionale erfgoedkaart voor de Kempen- en A2 gemeenten. SRE Milieudienst, Eindhoven Bont, C. de, 1993: Al het merkwaardige in bonte afwisseling, een historische geografie van Midden- en Oost-Brabant. Waalre Catalogus Cultuurhistorische inventarisatie Erfgoedkaart Reusel-De Mierden, Bijlage behorende bij: Kempisch erfgoed in beeld. Een regionale erfgoedkaart voor de Kempen- en A2 gemeenten Bergeijk, Bladel, Eersel, Oirschot, Reusel-De Mierden, Waalre, Valkenswaard, Cranendonck en Heeze-Leende, SRE Milieudienst, Eindhoven Deeben, J.H.C. (red.) 2008: De Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden, derde generatie, Rapportage Archeologische Monumentenzorg 155, Amersfoort. Doesburg, J. van (red.), et al., 2007: Essen in zicht. Essen en plaggendekken in Nederland: onderzoek en beleid. Amersfoort Kars, H. & Smit, A. (red.) 2003: Handleiding Fysiek Behoud Archeologisch Erfgoed. Degradatiemechanismen in sporen en materialen. Monitoring van de conditie van het bodemarchief. Amsterdam (Geoarchaeological and Bioarchaeological Studies, 1). Locher, W.P. & H. de Bakker, 1990: Bodemkunde van Nederland. Deel 1: Algemene bodemkunde. Malmberg, Den Bosch. Mulder, E.F.J. de, Geluk, M.C., Ritsema, I.L., Westerhoff, W.E., Wong, T.E. 2003: De ondergrond van Nederland. Wolters-Noordhoff, Groningen. Stichting voor Bodemkartering, 1985: Bodemkaart van Nederland, 1:50.000, blad 50 Oost, Tilburg. Tops, B. 2009: Van schuur tot schuurkerk. Twee opgravingen in het plangebied Leeuwerik, gemeente Reusel-De Mierden Zuidnederlandse Archeologische Notities, Archeologisch Centrum Vrije Universiteit Hendrik Brunsting Stichting Wolters-Noordhoff Atlasprodukties 1990: Grote Historische Atlas van Nederland, deel 4 Zuid- Nederland Groningen.

35 Bijlage 2 Bronnen AHN; internetsite, januari Archeologisch informatiesysteem Archis2, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), Amersfoort, januari Bodemloket, internetsite, januari Brabants Historisch Informatiecentrum internetsite, januari Cultuurhistorische Waardenkaart van de Provincie Noord-Brabant, internetsite, januari Dinoloket, internetsite, januari Geldmuseum, internetsite, mei SIKB; internetsite, januari Wat Was Waar; internetsite, januari

36 Bijlage 3 Overzicht geologische en archeologische tijdvakken Ouderdom in jaren Chronostratigrafie MIS Lithostratigrafie Formaties: Naaldwijk Holoceen 1 (marien), Nieuwkoop (veen), Echteld (fluviatiel) Late Dryas (koud) Laat- Allerød Weichselien (warm) (Laat- Vroege Dryas Glaciaal) (koud) 2 Bølling (warm) Midden- Weichselien (Pleniglaciaal) Vroeg- W eichselien (Vroeg- Glaciaal) Eemien (warme periode) Laat- Pleniglaciaal Midden- Pleniglaciaal Vroeg- Pleniglaciaal 3 4 5a 5b 5c 5d 5e Saalien (ijstijd) 6 Formatie van Kreftenheye Eem Formatie Formatie van Drente Formatie van Boxtel Formatie van Beegden Holsteinien (warme periode) Elsterien (ijstijd) Cromerien (warme periode) Pre-Cromerien Formatie van Urk Formatie van Sterksel Formatie van Peelo

37 Cal. jaren v/n Chr C jaren Chronostratigrafie Pollen zones Vegetatie Archeologische perioden Vb2 Loofbos Nieuwe tijd eik en hazelaar Subatlanticum overheersen Middeleeuwen koeler Vb1 haagbeuk vochtiger veel cultuurplanten Romeinse tijd Va rogge, boekweit, korenbloem IJzertijd Subboreaal koeler droger IVb IVa Loofbos eik en hazelaar overheersen beuk>1% invloed landbouw (granen) Bronstijd Neolithicum Atlanticum warm vochtig III Loofbos eik, els en hazelaar overheersen in zuiden speelt linde een grote rol Laat- Weichselien (Laat- Glaciaal) Boreaal warmer Preboreaal warmer Late Dryas Allerød Vroege Dryas Bølling II I LW III LW II LW I den overheerst hazelaar, eik, iep, linde, es eerst berk en later den overheersend parklandschap dennen- en berkenbossen open parklandschap open vegetatie met kruiden en berkenbomen Mesolithicum Laat-Paleolithicum Midden- Weichselien (Pleniglaciaal) perioden met een poolwoestijn en perioden met een toendra Vroeg- Weichselien (Vroeg- Glaciaal) Eemien (warme periode) perioden met bos en perioden met een subarctisch open landschap loofbos Midden-Paleolithicum Saalien (ijstijd) Vroeg-Paleolithicum Chronostratigrafie voor Noordwest-Europa volgens Zagwijn (1974), Vandenberghe (1985) en De Mulder et al. (2003). Lithostratigrafie volgens De Mulder et al. (2003). Mariene isotoop stadium (MIS) volgens Bassinot et al. (1994). Atmosferische data volgens Stuiver et al. (1998). Zuurstofisotoop calibratie (OxCal) versie 3.9 Bronk Ramsey (2003), toegepast op het Laat-Weichselien en het Holoceen. Archeologische periode-indeling en ouderdom volgens de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB). Vegetatie bewerkt volgens Berendsen (2000). Pollenzones volgens P. Vos & P. Kiden (2005).

38 Bijlage 4 Bewoningsgeschiedenis van Nederland Als aanvullende informatie wordt hieronder een algemene ontwikkeling van de bewoningsgeschiedenis van Nederland weergegeven. Paleolithicum (tot ca voor Chr.) De vroegste bewoningssporen in Nederland uit deze periode dateren uit de voorlaatste ijstijd, ca jaar geleden. Waarschijnlijk hebben in de koudste fasen van de ijstijden in Nederland geen mensen geleefd. Daarentegen was bewoning in de warmere perioden wel mogelijk. De mensen die hier toen leefden trokken als jagers/vissers/verzamelaars rond in kleine groepen en maakten gebruik van tijdelijke kampementen. Veranderingen in het klimaat zorgden voor een veranderende flora en fauna. Tijdens de koude perioden bestond het groot wild onder meer uit rendieren, mammoeten, paarden en steppewisenten. Vooral op paarden en rendieren werd in het Laat-Paleolithicum intensief jacht gemaakt. Tijdens de warmere perioden werd er onder andere op herten, wilde zwijnen en oerossen gejaagd. Mesolithicum (ca voor Chr.) Rond de overgang van het Pleistoceen naar het Holoceen (ca voor Chr.) verbeterde het klimaat voor een langdurige periode. De gemiddelde temperatuur steeg, waardoor de variatie in flora en fauna (o.a. bosontwikkeling) toenam. De mens kreeg nu de mogelijkheid om meer gevarieerd te eten: vruchten en andere eetbare gewassen stonden nu vaker op het menu. Doordat de temperatuur steeg, trok het groot wild (met name rendieren) naar het noorden, en maakte plaats voor meer territoriumgebonden klein wild, vogels en vissen. Door deze veranderende leefomstandigheden werd de jachttechniek aangepast. De vuursteen bewerkingstechniek hield met deze ontwikkeling gelijke tred. Er werden kleine vuursteenspitsen vervaardigd die als pijl- en harpoenpunt werden gebruikt. Met de stijging van de temperatuur begon het landijs te smelten en de zeespiegel te stijgen. Het tot dan toe droge Noordzee-Bekken kwam onder water te staan. De groepen jagers/vissers/verzamelaars wisselden nog wel van locatie maar exploiteerden kleinere gebieden. In het voorjaar viste men in de rivieren, tijdens de zomer leefde men voornamelijk langs de kust, waar naast vis en schaaldieren ook zeehonden als voedselbron dienden. In de herfst verzamelde men noten en vruchten, terwijl in de winter op onder meer pelsdieren werd gejaagd. Neolithicum (ca voor Chr.) Aan het begin van deze periode gingen het jagen, vissen en verzamelen een steeds minder belangrijke rol spelen. Men ging nu zelf cultuurgewassen telen en dieren houden bij het kamp. Uit vondsten valt af te leiden dat het om twee groepen mensen gaat, enerzijds kolonisten met een vrijwel agrarische levenswijze, anderzijds om de autochtone mesolitische bevolking die een halfagrarische levensstijl erop na gaat houden. Deze verandering ging gepaard met enkele technologische en sociale vernieuwingen zoals: het wonen op een vaste plek in een huis, het gebruik van vaatwerk van (gebakken) klei en de introductie van geslepen stenen dissels en bijlen. De bevolking groeide nu gestaag, mede door de productie van overschotten. Uit het Neolithicum zijn verschillende nu nog zichtbare grafmonumenten bekend, te weten grafkelders, hunebedden en grafheuvels. Bronstijd (ca voor Chr.) Het begin van dit tijdvak valt samen met het eerste gebruik van bronzen voorwerpen zoals bijlen. Vuurstenen werktuigen bleven, zij het minder, in gebruik. Het aardewerk uit deze periode is over het algemeen tamelijk zeldzaam. Vuursteenmateriaal uit de Bronstijd is meestal niet goed te onderscheiden van dat uit andere perioden. Lange tijd bleven bronzen voorwerpen zeer schaars binnen Nederlands grondgebied. Door het van nature ontbreken van de benodigde grondstoffen moest het brons worden geïmporteerd en ontstonden er handelscontacten over langere afstanden. Eén en ander had wel tot gevolg dat er binnen de bevolking grotere verschillen ontstonden door verschillen op basis van bezit. De grafheuveltraditie, die tijdens het Neolithicum haar intrede deed, werd in eerste voortgezet, maar rond 1200 voor Chr. vervangen door begravingen in urnenvelden. Het gaat hier om ingegraven urnen met crematieresten waar overheen kleine heuveltjes werden

39 opgeworpen, omgeven door een greppel. Een Kopertijd voorafgaand aan de Bronstijd wordt in Noordwest-Europa niet onderscheiden, in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Middellandse Zeegebied. Wel zijn uit het Laat-Neolithicum koperen voorwerpen bekend. IJzertijd (ca voor Chr.) In deze periode werden voor het eerst ijzeren voorwerpen vervaardigd. Voor de productie van werktuigen en wapens werd brons vervangen door ijzer. Er ontstond een inheemse ijzerproductie. Het gebruik van vuursteen voor het vervaardigen van werktuigen duurde nog in beperkte mate voort. Ten opzichte van de Bronstijd traden er in de aardewerktraditie geen radicale veranderingen op. Evenals in het Neolithicum en de Bronstijd woonden de mensen in verspreid liggende hoeven ('Einzelhöfe') of in nederzettingen bestaande uit maar enkele huizen; deze werden in een beperkt gebied nogal eens verplaatst. Op de hogere zandgronden ontstonden uitgebreide omwalde akkercomplexen ('Celtic fields'). Opvallend zijn de verschillen in materiële welstand (bezit van metalen voorwerpen), die mogelijk op sociale ongelijkheid duiden. In de zogenaamde vorstengraven uit Zuid Nederland, met daarin luxe, geïmporteerde bijgaven, zijn vermoedelijk lokale of regionale autoriteiten begraven. De meeste begravingen vonden nog immer plaats in urnenvelden. Tijdens de IJzertijd werd het Friese kustgebied gekoloniseerd en ontstonden de eerste terpen. Romeinse Tijd (ca. 12 voor Chr na Chr.) Met de komst van de Romeinen eindigt de prehistorie en begint de geschreven geschiedenis. Aangezien de schriftelijke bronnen slechts een zeer fragmentarisch beeld schetsen, is men toch nog in belangrijke mate aangewezen op de archeologie als informatiebron. Een tijd lang diende het Nederlandse rivierengebied als uitvalsbasis voor veldtochten in het noorden van Germanië. In 47 na Chr. werd de Rijn definitief als Romeinse rijksgrens ingesteld. Ter controle en verdediging van deze zogenaamde 'limes' werden langs de Rijn, tot diep in Duitsland, 'castella' (militaire forten) gebouwd. De inheemse manier van leven handhaafde zich nog lange tijd. Wel werd, vooral na de opstand van de Bataven tegen de Romeinse overheersers in na Chr., de Romeinse invloed steeds duidelijker. In veel inheems-romeinse nederzettingen was bijvoorbeeld, naast het eigen handgevormde aardewerk, Romeins importaardewerk in gebruik, dat op de draaischijf was vervaardigd. Er werden, vooral in Limburg, grootse villa's (Romeinse herenboerderijen) gebouwd, hetzij nieuw gesticht, hetzij ontwikkeld vanuit een bestaande inheemse nederzetting. De Romeinen legden een voor die tijd al uitgebreide infrastructuur aan, waardoor het gebied steeds beter werd ontsloten. Op verschillende plaatsen ontstonden aanzienlijke nederzettingen, waarvan er enkele met een stedelijk karakter (zoals Nijmegen). De inheemse bevolking, ten noorden van de Limes, werd niet zo sterk beïnvloed door de Romeinse aanwezigheid. Er was wel sprake van handelscontacten en het uitwisselen van geschenken. In de tweede helft van de derde eeuw ontstond, onder meer door invallen van Germaanse stammen, een instabiele situatie die met korte onderbrekingen voortduurde tot in de vijfde eeuw. Uiteindelijk leidde dit in het jaar 406 tot de definitieve ineenstorting van de grensverdediging langs de Rijn. Middeleeuwen (ca na Chr.) Over de Vroege Middeleeuwen, vooral over het tijdvak na Chr., is relatief weinig bekend. Zowel historische bronnen als archeologische overblijfselen zijn schaars. De bevolkingsomvang was ten opzichte van de voorafgaande periode sterk afgenomen. De marktgerichte economie verdween en de mensen vielen terug op zelfvoorziening. De politieke macht was na het wegvallen van de Romeinse staatsorganisatie in handen gekomen van regionale en lokale hoofdlieden. Een gezaghebbende status was nu vooral gebaseerd op militair succes en materiële welstand. Deze instabiele periode wordt ook wel aangeduid als de 'tijd van de volksverhuizingen'. Vanaf de 10 e 11 e eeuw wordt een overheersende positie van de al dan niet adellijke grootgrondbezitters waargenomen. Dit vertaalt zich in nieuwe nederzettingsvormen als mottes, kastelen en versterkte hoeven. In verband met de aanhoudende bevolkingsgroei, en mede dankzij gunstige klimatologische omstandigheden, werd een begin gemaakt met het ontginnen van woeste

40 gronden als bos, heide en veen. Veel van de huidige dorpen en steden dateren uit deze periode. Door de aanleg van dijken en kaden werden laaggelegen gebieden beschermd tegen wateroverlast. De heersende rivaliteit tussen de vorsten leidde, in combinatie met een zwak centraal gezag, veelvuldig tot lokaal geweld, waarvan de bevolking vaak het slachtoffer werd. Door het aanleggen van burgen, schansen, landweren en wallen trachtte men zich te beveiligen. Nieuwe tijd (1500-heden) De Nieuwe tijd kenmerkt zich door een groot aantal veranderingen vooral op het gebied van mens- en wereldbeeld. Er is sprake van een Europese overzeese expansie wat leidt tot handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie. Er ontstaat een nieuwe wetenschappelijke belangstelling die resulteert in vele uitvindingen. Deze uitvindingen vormen de motor van de industriële revolutie. Er ontstaat een nationale staat die centraal bestuurd wordt. Als gevolg van deze ontwikkelingen neemt het belang en de omvang van steden toe en neemt de macht van adel af. Het grootste deel van de bevolking is niet meer werkzaam en woonachtig op het platteland maar in de steden. In verband met de aanhoudende bevolkingsgroei worden aan het eind van de 19 e tot het begin van de 20 e eeuw op grote schaal woeste gronden gecultiveerd. Door de industriële revolutie komen steeds meer producten beschikbaar voor steeds meer mensen waardoor de welvaart stijgt. In de Nieuwe tijd vindt er eveneens een hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke Oudheid plaats, wat zich tot in het begin van de 20 e eeuw uit in de kunsten.

41 Bijlage 5 AMZ-cyclus Het AMZ-proces Archeologisch onderzoek in Nederland wordt in het algemeen uitgevoerd binnen het kader van de Archeologische Monumentenzorg (AMZ). Het gehele traject van de AMZ omvat een aantal stappen die elkaar kunnen opvolgen, afhankelijk van het resultaat van de voorgaande stappen. Om inhoudelijke, prijs- en planningstechnische redenen kan er soms voor gekozen worden om bepaalde stappen gelijktijdig uit te voeren. Bovendien kan, indien reeds voldoende gegevens bekend zijn, een stap worden overgeslagen. Elke stap eindigt met een rapport met daarin een advies voor de vervolgstappen. Na elke stap wordt er een selectiebesluit genomen door de bevoegde overheid, gemeente, provincie of de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, op basis van de resultaten van het archeologisch onderzoek. Indien na een bepaalde stap blijkt dat geen nader vervolgonderzoek nodig is, wordt het archeologisch onderzoek afgesloten. Ook kan het bevoegd gezag besluiten dat een vindplaats van zo groot belang is, dat deze in situ behouden moet worden. Dan dienen de archeologische resten in de grond beschermd te worden door planaanpassing of planinpassing. Het begint met het bepalen van de onderzoeksplicht. Gemeentelijke, provinciale en landelijke archeologische waardenkaarten geven aan of het plangebied in een gebied ligt met een archeologische verwachting. Indien dit het geval is, dan zal er in het kader van de planprocedure onderzoek verricht moeten worden om te bepalen of er archeologische waarden binnen het plangebied aanwezig zijn. Hiermee start de zogenaamde AMZ-cyclus (zie schema). De eerste fase: Bureauonderzoek Elk archeologisch onderzoek begint met een bureauonderzoek. Dit heeft tot doel het verwerven van informatie, aan de hand van bestaande bronnen, over bekende of verwachte archeologische waarden, binnen het plangebied om tot een gespecificeerd verwachtingsmodel te komen, op basis waarvan een beslissing genomen kan worden ten aanzien van een eventuele vervolgstap. De tweede fase: Inventariserend VeldOnderzoek (IVO) Het doel van een IVO is het aanvullen en toetsen van het gespecificeerde verwachtingsmodel. Het IVO moet informatie geven over de aan- of afwezigheid, de aard, het karakter, de omvang, de datering, de gaafheid, de conservering en de inhoudelijke kwaliteit van de archeologische waarden. Inventariserend Veldonderzoek; Booronderzoek en Veldkartering Door een booronderzoek kan er een goede inschatting gemaakt worden van de kans op archeologische waarden (grondsporen en daarmee samenhangende voorwerpen). Bij het booronderzoek is een onderscheid aangebracht in een verkennende, karterende en waarderende fase. De verkennende fase heeft tot doel inzicht te krijgen in de vormeenheden van het landschap, voor zover deze van invloed zijn op de locatiekeuze. Op deze manier worden kansarme zones uitgesloten en kansrijke zones geselecteerd voor de volgende fasen. Tijdens de karterende fase wordt het onderzoeksgebied systematisch onderzocht op de aanwezigheid van archeologische vondsten of sporen. De waarderende fase sluit aan op de karterende fase. Het waarnemingsnet kan verdicht worden om de horizontale begrenzing, ligging en omvang van archeologische vindplaatsen vast te stellen. Een veldkartering wordt uitgevoerd wanneer vondsten of sporen aan de oppervlakte worden verwacht en zichtbaar zijn op het moment dat het onderzoek uitgevoerd wordt. Dit type onderzoek bestaat uit het systematisch belopen van het maaiveld van het plangebied.

42 Inventariserend Veldonderzoek; Proefsleuven Als uit vooronderzoek blijkt dat binnen het plangebied archeologische resten aangetroffen kunnen worden kan het bevoegd gezag beslissen tot een proefsleuvenonderzoek. Proefsleuven zijn lange sleuven van minimaal twee tot vijf meter breed die worden aangelegd in de zones waar in de voorgaande onderzoeksfase aanwijzingen voor vindplaatsen zijn aangetroffen. De KNA schrijft voor dat bij een dergelijk onderzoek minimaal 5% van het te verstoren gebied onderzocht dient te worden. De Derde fase: Archeologische Begeleiding (AB) of Opgraven (AAO) Archeologische Begeleiding Als het vooronderzoek niet voldoende informatie heeft opgeleverd om de archeologische waarde van de archeologische resten te bepalen, kan besloten worden tot archeologische begeleiding van de sloop- of graafwerkzaamheden. Dit betekent dat archeologen bij het graafwerk aanwezig zijn om het werk te volgen en eventuele resten te documenteren. Wanneer tijdens de werkzaamheden vondsten (van hoge archeologische waarde) naar boven komen, die aanleiding geven tot nader onderzoek, kan alsnog besloten worden om tot een opgraving over te gaan. Opgraven Indien de archeologische resten niet in situ bewaard kunnen blijven, maar wel van belang zijn voor de wetenschap, kan het bevoegd gezag besluiten over te gaan tot een Algehele Archeologische Opgraving (AAO). Het doel hiervan is volgens de KNA het documenteren van gegevens en het veiligstellen van materiaal van vindplaatsen om daarmee informatie te behouden, die van belang is voor kennisvorming over het verleden.

43 Schema van de Archeologische Monumenten Zorg Vergunningaanvraag/ruimtelijke ontwikkeling Toetsing aan archeologisch beleid (Gemeente, Provincie, Rijk) Bureauonderzoek* (verzamelen gegevens en opstellen verwachtingsmodel) Selectiebesluit (door bevoegd gezag op basis van resultaten) Inventariserend veldonderzoek* Verkennend veldonderzoek **** Karterend veldonderzoek Door middel van: Door middel van: - terreininspectie - oppervlaktekartering - booronderzoek** - booronderzoek** - proefsleuven*** ***** Selectiebesluit (door bevoegd gezag op basis van resultaten) Bewezen of hoge kans op de aanwezigheid van archeologie ****** Waarderend veldonderzoek door middel van proefsleuven*** Selectiebesluit (door bevoegd gezag op basis van resultaten) Opgraven*** Begeleiding*** Beschermen Verwijderen Begeleiding Bescherming van de van de van de archeologie werkzaamheden archeologie door door door archeologen archeologen planaanpassing Vergunningverlening indien geen onderzoek noodzakelijk wordt geacht. Bij geen of geringe kans op aanwezigheid van archeologie. Einde onderzoek, vrijgeven voor functie (eventueel met bouwkundige voorwaarden). Ook kan besloten worden over te gaan op het begeleiden van de graafwerkzaamheden door archeologen.*** Bij geen of geringe kans op aanwezigheid van archeologie. Einde onderzoek, vrijgeven voor functie (eventueel met bouwkundige voorwaarden). Ook kan besloten worden over te gaan op het begeleiden van de graafwerkzaamheden door archeologen.*** Bij geen of geringe kans op aanwezigheid van archeologie, wel archeologische waarden aanwezig maar geen vervolgonderzoek noodzakelijk op grond van waardering. Einde onderzoek, vrijgeven voor functie (eventueel met bouwkundige voorwaarden). * Combinatie bureauonderzoek en IVO verkennende of karterende fase mogelijk, indien een PvA aanwezig is. ** Voorafgaand aan het booronderzoek dient een PvA worden opgesteld, toetsing door bevoegd gezag *** Voorafgaand aan het onderzoek dient een PvE en PvA te worden opgesteld, toetsing door bevoegd gezag. **** Na een verkennend booronderzoek kan het bevoegd gezag besluiten dat een aanvullend karterend booronderzoek moet worden uitgevoerd. ***** Een combinatie van bureauonderzoek en IVO karterende en waarderende fase door middel van proefsleuven is mogelijk, indien een PvA en een goedgekeurd PvE aanwezig is en met instemming van het bevoegd gezag. ****** Een combinatie van bureauonderzoek en IVO karterende en waarderende fase door middel van proefsleuven of een IVO karterende en waarderende fase door middel van proefsleuven is mogelijk, indien een PvA en een goedgekeurd PvE aanwezig is en met instemming van het bevoegd gezag.

44 Bijlage 6 Planontwerp