jaarverslag

Transcriptie

1 jaarverslag 2013

2

3

4 20 13

5 jaarverslag

6 4 Inhoud Voorwoord van de voorzitter 5 Participatiesamenleving en overheidsbeleid 7 (Ernst Hirsch Ballin) Bestuursverslag 12 I Algemeen 12 II Wetenschappelijk onderzoek 18 III Leerstoelen 35 IV Praktische projecten 38 V Beleggingsbeleid 62 VI Organisatie 70 Jaarrekening Overige gegevens 94 Controleverklaring van de onafhankelijke accountant

7 5 Voorwoord van de voorzitter In september 2008 vroeg Lehman Brothers haar faillissement aan. Algemeen wordt dit moment gezien als het begin van de financiële crisis. Op diverse niveaus wordt getracht de crisis te bezweren, of ten minste in goede banen te leiden. Nu, in 2014, kan men zich de vraag stellen of deze crisis niet moeilijker dan voorheen te bestrijden is, omdat de factoren die bij de crisis een rol spelen in een globaliserende en ook digitaliserende wereld steeds complexer worden. Bovendien groeit het aantal actoren dat invloed heeft op het gehele proces. Bewegingen in de financiële wereld worden daardoor kennelijk steeds moeilijker te sturen. Het lijkt er dan ook eerder op dat er thans sprake is van een permanent instabiele economische omgeving dan van een crisis die op enig moment bezworen wordt. Deze constatering lijkt te impliceren dat ieder land genoodzaakt wordt continu zijn beleid bij te sturen teneinde zijn burgers in die onzekere wereld enig perspectief op een zeker bestaan te kunnen geven. Die bijsturing heeft direct haar weerslag op de omvang van de sociale zekerheid die aan de burgers geboden kan worden. Inzicht in de gevolgen van een bijsturing is voor beleidsmakers van groot belang. Een aanpassing van een regeling op het gebied van de sociale zekerheid heeft niet alleen directe consequenties, maar ook gevolgen op de langere termijn. Een afweging van een dergelijke aanpassing zou dan ook zowel in het kader van een korte termijn beleid als in het raamwerk van een lange termijn-filosofie moeten passen. Instituut Gak stelt zich onder meer ten doel een bijdrage te leveren aan de vorming van de uitgangspunten die tot een dergelijk evenwichtig beleid op het gebied van de sociale zekerheid en de arbeidsmarkt kunnen leiden. Dat doet het instituut onder meer door wetenschappelijk onderzoek op deze terreinen te stimuleren en te financieren. Voorbeelden hiervan zijn de door het instituut zelf geïnitieerde studies over de sociale zekerheid in Vanaf 2010 zijn door drie verschillende onderzoeksgroepen studies uitgevoerd naar ontwikkelingen rond risico s en risicopercepties van burgers, demografische verschuivingen, migratiebewegingen, globalisering en naar de effecten van deze ontwikkelingen op de financiële markten. Dit alles vanuit de vraag wat deze ontwikkelingen betekenen voor de sociale zekerheid in Prof. dr. C.A. de Kam heeft een overzichtspublicatie geschreven, waarin hij de resultaten van deze studies heeft geïntegreerd en in een breder kader heeft gezet. In september jl. is een congres over deze studies georganiseerd, waarin een diepgaande discussie over deze materie heeft plaatsgevonden. Teneinde een goede impuls te kunnen geven aan het wetenschappelijk onderzoek tracht het instituut zo zorgvuldig mogelijk de tendensen in de samenleving te onderzoeken en te analyseren. Daartoe weet het zich gesteund door zijn Raad van Advies, waarvan vertegenwoordigers uit verschillende bij de sociale zekerheid betrokken geledingen deel uitmaken. Om te komen tot een zo volledig mogelijk beeld en de gedachtewisseling met de leden van de Raad van Advies te optimaliseren staat een wetenschappelijk adviseur het instituut ter zijde; het bestuur is verheugd dat prof. dr. P. Schnabel deze taak op zich heeft willen nemen. Instituut Gak heeft in 2013 subsidies verstrekt voor uitvoering van een aantal nieuwe wetenschappelijke onderzoeksprojecten. Twee daarvan hebben betrekking op de omvangrijke decentraliseringsoperatie die volgens plan per 2015 de uitvoering van een deel van de sociale zekerheid bij de gemeenten neerlegt. Instituut Gak acht het van belang mede inzicht te bieden in de behoeften van gemeenten bij het uitvoeren van de taken die voortvloeien uit die decentralisatie. Een in 2008 gestart onderzoeksprogramma met als titel Decentralisatie is nagenoeg afgerond. De onderzoekers hebben vanaf de start van de studie ingezet op samenwerking met de uitvoeringspraktijk, overigens niet zonder resultaat. Dit heeft in de laatste fase van de studie geleid tot de oprichting van een Kennisatelier lokale verzorgingsstaat. Daarin werken wetenschappers en lokale organisaties samen om kennisvragen omtrent de lokale verzorgingsstaat te signaleren, te preciseren en te beantwoorden. Dit is een voorbeeld van een project waar wetenschap en praktijk elkaar ontmoeten.

8 6 Voorwoord van de voorzitter In 2013 heeft het instituut twee nieuwe hoogleraren aan zich weten te binden, namelijk prof. dr. Th. E. Nijman en prof dr. A.L. Bovenberg. Daarmee komt het totale aantal hoogleraren op elf. Naast zijn betrokkenheid bij de wetenschap op het gebied van de sociale zekerheid en de arbeidsmarkt subsidieert Instituut Gak praktische projecten. De resultaten van deze projecten worden voortdurend door het instituut kritisch beoordeeld. Het Bestuur stelt zich daarbij de vraag in hoeverre de effectiviteit van de tot op heden gevolgde strategie op dit terrein geoptimaliseerd kan worden. Een belangrijk punt hierbij is dat de feitelijke hoogte van de subsidie reeds nu grotendeels afhankelijk wordt gesteld van het gerealiseerde resultaat. Ook komt de vraag aan de orde in hoeverre met de huidige opzet van de praktische projecten de doelstelling van het instituut wordt bereikt. Een voorbeeld van een op de praktijk gericht project is de door Instituut Gak geïnitieerde campagne Zo gek nog niet: aan het werk met een psychische stoornis. Met deze campagne wordt beoogd de kansen van mensen met een psychische stoornis op de arbeidsmarkt te vergroten. De pijlers van deze campagne zijn gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek dat aan de campagne voorafging. Naast de genoemde wetenschappelijke onderzoeksprojecten en de door het instituut zelf geïnitieerde campagne heeft Instituut Gak nog een groot aantal andere wetenschappelijke en praktische projecten financieel mogelijk gemaakt. In totaal is in 2013 ruim 9 miljoen aan subsidies ter beschikking gesteld. Op onze vernieuwde website inmiddels voorzien van een uitgebreide zoekfunctie zijn alle ondersteunde projecten terug te vinden. In het kader van de instandhouding van het vermogen heeft het Bestuur in 2013 wederom uitgebreid stilgestaan bij de risico s. Daarnaast is een praktisch uitvoerbaar duurzaamheidsbeleid vastgesteld. In 2013 is prof. dr. J.M.G. Frijns teruggetreden als voorzitter van de Beleggingscommissie. Het Bestuur is hem erkentelijk voor zijn zichtbare, voortdurende en betrokken inzet voor het instituut. Begin 2013 heeft drs. E. van Gelderen het voorzitterschap van hem overgenomen. Het Bestuur zal ook in de toekomst dankbaar gebruik maken van de weloverwogen adviezen van deze deskundige en ervaren Beleggingscommissie. Het Bestuur stelt de adviezen van de Raad van Advies buitengewoon op prijs. In 2013 heeft deze Raad afscheid genomen van mevrouw M. de Boer en de heren prof. drs. V. Halberstadt, W. Meijer en J.H.A.S. Biesheuvel. Het Bestuur is hen zeer erkentelijk voor de voortdurende inzet voor het instituut. In 2013 mocht het Bestuur tot zijn genoegen de heer M. van Straalen verwelkomen als nieuw lid van deze Raad en in 2014 mevrouw drs. A.Th.B. Bijleveld-Schouten alsmede de heer mr. M.J.H. Limmen. Laatstgenoemde is de opvolger van de heer drs. J. Smit. De voorzitter van de Wetenschappelijke Raad, de heer prof. mr. dr. C.J.M. Schuyt, heeft aangegeven zijn functie per 1 juli 2014 neer te leggen. Het Bestuur is hem zeer erkentelijk voor de voortreffelijke wijze waarop hij zich heeft ingezet voor Instituut Gak. Het Bestuur is verheugd dat de heer prof. dr. E.M.H. Hirsch Ballin zich bereid heeft verklaard per 1 juli a.s. aan te treden als voorzitter van deze raad. Het bestuur is de Beleggingscommissie, de Raad van Advies, de Wetenschappelijke Raad en de aan het Instituut verbonden hoogleraren erkentelijk voor de gegeven adviezen en de inzet voor Instituut Gak. Ook is het Bestuur het bureau erkentelijk voor de voortdurende inzet voor alle werkzaamheden Instituut Gak, Mr. F.K. Buijn, voorzitter

9 7 Participatiesamenleving en overheidsbeleid Ernst Hirsch Ballin* Het politieke woord van het jaar 2013 was participatiesamenleving, aldus de woordenboekredactie van Van Dale. Van Dale leverde er uiteraard een definitie bij: samenleving waarin de burger voor zijn welzijn niet of niet alleen afhankelijk is van de overheid, maar gestimuleerd wordt daar zelf verantwoordelijkheid voor te nemen". 1 Een congres van het Genootschap Onze Taal verkoos het in november zelfs tot hét woord van het jaar, als opvolger van de 'plofkip' van Dat was te danken aan de troonrede die koning Willem-Alexander op Prinsjesdag 2013 uitspraak. Het woord participatiesamenleving kwam er tweemaal in voor, met de boodschap dat de regering afscheid had genomen van de 'verzorgingsstaat': Het is onmiskenbaar dat mensen in onze huidige netwerk- en informatiesamenleving mondiger en zelfstandiger zijn dan vroeger. Gecombineerd met de noodzaak om het tekort van de overheid terug te dringen, leidt dit ertoe dat de klassieke verzorgingsstaat langzaam maar zeker verandert in een participatiesamenleving. 3 Het was blijkbaar het trefwoord waarmee het kabinet Rutte-Asscher de beleidsdoelstellingen van de regering wilde samenvatten. Eendagsvliegen wacht een sneller einde, maar Woorden van het jaar is vaak evenmin een lang leven beschoren. Dat lijkt ook te gelden voor de trefwoorden waarmee coalities hun gezamenlijkheid tot uitdrukking willen brengen, maar wie preciezer kijkt ziet toch continuïteit. De coalitie van CDA en PvdA schreef in 1989 sociale vernieuwing in haar vaandel. Toen interdepartementaal overleg een breedvoerige maar onbegrijpelijke definitie had voortgebracht, werd deze term het voorwerp van spot en hoon. De minister van Binnenlandse Zaken Ien Dales lukte het desalniettemin in mei 1990 een relatie te leggen met een herijking van de rol van vooral lokale maatschappelijke verbanden en met participatie van burgers. 4 Naar aanleiding daarvan viel voor zover ik kan nagaan op 6 juni 1990, voor het eerst in de parlementaire geschiedenis het woord participatiesamenleving. Het CDA-kamerlid Frans Wolters sloot zich bij de minister aan, waar zij betoogde dat sociale vernieuwing [ ] vanuit de samenleving gestalte moet krijgen. Hij voegde daaraan toe dat het gaat om samenwerking [ ] tussen maatschappelijke organisaties, en om samenwerking tussen overheid en maatschappelijke organisaties [ ] met behoud van ieders eigen verantwoordelijkheid. Ik zeg daar voor alle duidelijkheid bij dat het CDA voorstander is van een grotere spreiding van verantwoordelijkheden. Dat gaat toch verder dan de participatiesamenleving waar de minister over sprak. 5 Een jaar later sprak de toenmalige PvdA-leider, viceminister-president Wim Kok in een toespraak voor het PvdA-congres over de overgang van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving. 6 De in 2007 gevormde coalitie van CDA, PvdA en CU formuleerde een ander leidend concept, vooral omdat na 9/11, de moorden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh en de politieke verharding die daarop volgde Nederland met ongewone politieke en maatschappelijke spanningen te maken had. De nieuwe coalitie wilde zich richten op sociale cohesie. Voor de politieke communicatie deugen zulke moeilijke woorden echter niet, denkt men vaak. Het kabinetsprogramma kreeg als titel Samen werken, samen leven, hyper vlotte woorden die nauwelijks inspireerden en al snel in de vergetelheid raakten. Maar daarmee was sociale cohesie niet van haar belang ontdaan. De bewindslieden van Justitie namen dit richtsnoer serieus door een rapport over hun beleid onder de titel Justitie = sociale cohesie te presenteren Participatiesamenleving-verkozen-tot-Woord-van-het-jaar-2013.dhtml Handelingen Tweede Kamer , deel 73, p Handelingen Tweede Kamer 6 juni , deel 74, p met verwijzing naar NRC Handelsblad van 30 september 1991, Ellen van den Berg, Emine Kaya, Max Kommer en Bert Niemeijer, Justitie = Sociale Cohesie. Den Haag: Ministerie van Justitie Engelse editie Justice = Social Cohesion. The Hague: Ministry of Justice * Ernst Hirsch Ballin is hoogleraar aan de juridische faculteiten van Tilburg University en de Universiteit van Amsterdam.

10 8 Participatiesamenleving en overheidsbeleid Recent maakte de sociale innovatie een comeback, wat ook wel voor de hand ligt als men bedenkt dat vernieuwing geen in tijd begrensd proces is. In een begin 2014 verschenen rapport ziet de Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technologiebeleid sociale innovatie gekenmerkt door nieuwe, technologisch ondersteunde vormen van werken en communiceren als voertuig voor een participatiesamenleving, daar gelijkgesteld met een doe-democratie, een term die weer van de WRR afkomstig is. 8 De onder beleidsadviseurs gebruikelijke terminologische souplesse maakt de ermee aangeduide vraagstukken niet irrelevant. Bij alle gebruikte concepten gaat het om participatie door burgers individueel en in sociale verbanden als bron van dynamiek in de samenleving. Zo simpel is het achterliggende idee, en zo veelomvattend is de realisering daarvan. De proclamatie van de participatiesamenleving als beleidsdoel door het in 2012 gevormde kabinet van VVD en PvdA mag dus niet worden weggewuifd als een vergankelijke politieke mode. Juist het feit dat deze en verwante concepten al langer een rol spelen, wijst op duurzaamheid van wat ermee wordt bedoeld. Christendemocraten kwam de term bekend voor omdat die zo goed aansluit bij beleidsstudies uit de tijd dat het CDA zich door het werk van Zijderveld en Adriaansens liet inspireren. Zij formuleerden al in 1981 een kritiek op de voor participatie schadelijke bureaucratisering die aan de verzorgingsstaat eigen was. 9 In de Tilburgse lustrumbundel "Overheidsbemoeienis" die een jaar later verscheen, gingen zij naast andere auteurs op de verantwoordelijkheid van de burgers in. 10 In deze eeuw was het senator Leo Platvoet (Groen Links) die op 17 februari 2004 het woord participatiesamenleving als eerste weer in een parlementair debat gebruikte. 11 Hij reageerde daarmee op een beleidsnota van het tweede kabinet-balkenende over de modernisering van de overheid, gericht op actief burgerschap en de overgang van de verzorgingsstaat naar een ''participatiestaat die zich vooral kenmerkt door meer gelijkwaardige verhoudingen tussen burgers en overheid '. Platvoet betoogde dat naast een participatiestaat ook een participatiesamenleving zou moeten worden nagestreefd, gekenmerkt door een meer gelijkwaardige houding en verhouding tussen burgers en andere machten in deze samenleving zoals bedrijven, gezondheidszorginstellingen en onderwijsfabrieken. Zo zou volgens hem de participatie van de burger vorm moeten krijgen. In een debat over de Wet inburgering en het integratiebeleid, twee jaren later, beschreef het lid van de Tweede Kamer Mirjam Sterk (CDA) Nederland als een participatieland, wat in de parafrase door minister Rita Verdonk (destijds VVD) werd opgevat als een participatiesamenleving. Volgens haar werd daaraan door genaturaliseerde Nederlanders onvoldoende deelgenomen. 12 Weer (bijna) twee jaar later dook de term participatiesamenleving op in een debat over het beleid op het gebied van Sociale Zaken en Werkgelegenheid van het vierde kabinet-balkenende. Het Kamerlid Eddy van Hijum (CDA) sprak over de omvorming van de verzorgingsstaat naar een participatiesamenleving. Hij gebruikte de term daar in een betekenis die min of meer overeenkomt met de lading die het tweede-kabinet Rutte erin wil leggen: Het CDA vindt het belangrijk dat mensen zoveel mogelijk naar vermogen meedoen in de samenleving. Dat is goed voor henzelf, maar ook goed voor de samenleving zelf. Die schreeuwt om goed gemotiveerde en geschoolde arbeidskrachten. Ons stelsel van De kracht van sociale innovatie (advies 84), januari 2014, bijlage bij Kamerstuk Tweede Kamer , 32637, nr. 119, 9 H.P.M. Adriaansens en A.C. Zijderveld, Vrijwillig initiatief en de verzorgingsstaat. Cultuursociologische analyse van een beleidsprobleem. Van Loghum Slaterus, Deventer 1981, p H.P.M. Adriaansens en A.C. Zijderveld, Over erosie van legitimiteit. Publieke opinie en vrijblijvendheid in de verzorgingsstaat. In: G.M. van Veldhoven e.a., Overheidsbemoeienis, Kluwer, Deventer 1981, pp Handelingen Eerste Kamer der Staten-Generaal , deel 18, p Verslag van een wetgevingsoverleg op 12 juni 2006, Kamerstukken II, vergaderjaar , , nr. 63, pp. 9 en 33.

11 9 sociale zekerheid moet activerend zijn, het moet minstens stimuleren en ondersteunen in het zetten van de stap naar werk en het moet een sociaal vangnet bieden voor de mensen die niet mee kunnen, zonder hen definitief af te schrijven. Hoewel de afgelopen jaren flinke stappen zijn gezet, is de omslag naar een participatiesamenleving naar onze mening nog maar half voltooid. 13 Dat een politiek concept een zekere duurzaamheid heeft, is geen diskwalificatie, integendeel. Zoals alle concepten van het politieke, juridische en culturele discours wordt ook dit geïnterpreteerd en geherinterpreteerd in veranderende omstandigheden. Seyla Benhabib noemt dit in het voetspoor van Derrida iterations. 14 Ook die voortdurende herijking is geen bezwaar. Zo wordt de betekeniskern zichtbaar en kunnen steeds volgende stappen worden gezet in een zinvolle betekenistoekenning. Ook al is het concept van de participatiesamenleving dus helemaal geen recente uitvinding, het gebruik ervan door het tweede kabinet-rutte is niet onomstreden. De SP-fractievoorzitter Emile Roemer gaf als reactie: Wij weten [...] allemaal dat de participatiesamenleving zoals het kabinet die nu presenteert, een eufemisme is voor: zoek het lekker zelf uit; heb je hulp nodig, pech gehad; ben je arm, oud, ziek of zit je zonder werk, geef dan vooral jezelf de schuld. Mensen krijgen te horen dat zij moeten participeren. 15 Een alibi voor ongepaste staatsonthouding kan dit concept echter moeilijk zijn: tenslotte omschrijft het, zoals gezegd, een doel van regeringsbeleid. Daaruit volgt eigenlijk al iets belangrijks: wat we participatiesamenleving noemen hetzij als een beschrijving van de werkelijkheid, of althans een flink deel daarvan, hetzij als een na te streven ideaal is het resultaat van de manier waarop mensen zich individueel en collectief tot elkaar verhouden. Anders gezegd: de participatiesamenleving is er niet vanzelf, ze is geen onvermijdelijk natuurgebeuren. Daarin verschilt dit concept van dat van marktwerking, een concept dat sinds het laatste decennium van de vorige eeuw in ongekende mate furore heeft gemaakt en de overheid en het publiekrecht als stoorzenders brandmerkte. Niet alleen de regulering van het economische leven verdwijnt daar naar de achtergrond, ook sociaal-ethische concepten over arbeidsverhoudingen worden irrelevant verklaard. De explosie van handel in fictieve objecten zoals derivaten eindigde in een financiële crisis die alleen met kostbare interventies van het voorheen verguisde staatsgezag tot bedaren kon worden gebracht. De Europese Unie, die helaas krachtig had bijgedragen aan de uitvoering van het neoliberale dereguleringsprogramma, verspeelde daardoor veel gezag. Merkwaardigerwijs leidde dit alles echter nauwelijks tot bezinning bij de verdedigers van het neoliberale economische denken. 16 Het concept van de participatiesamenleving is dus niet marktwerking met een menselijk gezicht. In tegenstelling tot de onzichtbare hand van de markt doet het concept van de participatiesamenleving een beroep op het aanvaarden van verantwoordelijkheid van burgers niet alleen voor zichzelf (het individuele nut), maar ook voor anderen en daarmee al is het indirect voor de samenleving als geheel. Hier raakt het concept dan ook dat van de sociale cohesie. Tegelijkertijd houdt het concept van de participatiesamenleving ook een afwijzing in van het primair op overheidssturing en -controle gebaseerd politiek concept van de verzorgingsstaat. Ministerpresident Rutte legde daarop de nadruk in zijn toelichting tijdens de Algemene politieke beschouwingen op 26 september Nu is zeker niet alles wat verzorgingsstaat is genoemd, disfunctionele verstatelijking. Een sociale rechtsstaat erkent geheel in overeenstemming met principes die 13 Handelingen Tweede Kamer , 11 december 2007, deel 34, p Seyla Benhabib, Another Cosmopolitanism, Oxford University Press, Oxford 2006, pp Handelingen Tweede Kamer , 25 september 2013, deel 5, p Colin Crouch, The Strange Non-Death of Neoliberalism, Polity Press, Cambridge Handelingen Tweede Kamer , deel 6, p

12 10 Participatiesamenleving en overheidsbeleid niet alleen in het sociaaldemocratische denken maar ook bijvoorbeeld in de katholieke sociale leer en sociaal-liberale opvattingen terug te vinden zijn dat de overheid niet gemist kan worden als garantie van sociale rechtvaardigheid en persoonlijke vrijheid. Precies om die reden schiet de van het Engelse "welfare state" afgeleide term verzorgingsstaat tekort om onze constitutionele verhoudingen te kenschetsen. 18 Veel beter kan men spreken van een sociale rechtsstaat, omdat daarin niet alleen de staatstaak ten opzichte van de samenleving tot uitdrukking komt, maar ook de gebondenheid aan een rechtsorde die beperkingen stelt en persoonlijke vrijheden garandeert. Een participatiesamenleving is wat we in een democratische en sociale rechtsstaat hopen te bereiken. Dit is mijns inziens beslissend voor het antwoord op de vraag of we iets hebben aan het Woord van het jaar participatiesamenleving om de doelstelling van het overheidsbeleid voor de komende jaren te omschrijven. Mijn antwoord is ja, mits we dit niet opvatten als een elegante verdwijntruc voor overheid en publiekrecht. Als dat het geval zou zijn, zou participeren een door marktwerking bepaald voorrecht van sommigen worden, terwijl anderen aan hun lot worden overgelaten. Elke samenleving bestaat uit mensen die doordat ze nu eenmaal daar geboren zijn, daar terecht zijn gekomen of er bewust voor hebben gekozen er een nieuwe toekomst op te bouwen elkaars lotgenoten zijn geworden. Met lotgenoten wordt hier niets fatalistisch bedoeld: mensen vormen op verschillende niveaus hun gemeente, hun regio, hun land, of nog ruimer, bijvoorbeeld in de Europese Unie een gemeenschap die via politieke en juridische instituties zichzelf bestuurt. De civil society bestaat uit citizens, burgers, die in een vrij en democratisch politiek proces beslissen over de regels voor hun samenleven. Daarom is het verkeerd en op den duur onhoudbaar om mensen die in een land thuis zijn, burgerrechten te onthouden. Daartegen streden Martin Luther King met zijn civil rights movement, en Nelson Mandela met de anti-apartheidsbeweging, en uiteindelijk gaat het daarom evenzeer in de huidige discussies over het migratiebeleid. Een staat mag aan de inburgering voorwaarden verbinden, zoals kennis van de gemeenschappelijke taal, maar wie heeft laten zien dat een land zijn nieuwe thuis is geworden, mag niet door juridische obstakels rond het staatsburgerschap worden buitengesloten. 19 Een participatiesamenleving moet dus door een democratische rechtsstaat worden gedragen. De definiërende elementen daarvan zijn constitutionele beginselen, waaronder grondrechten. De tijd dat men deze zinvol kon onderscheiden in vrijheidsrechten die de overheid intoomden als die de burgers wilde betuttelen, en sociale grondrechten die de overheid tot actie aanzetten, is voorbij. Onvrijheid van mensen komt mede voort uit verslavingen en financiële nood door ziekte of werkloosheid. Terecht verlangt men dat de overheid zich op afstand houdt als mensen in staat zijn zelf hun belangen te behartigen en aan hun leven vorm te geven. Dat is de waarde van de vrije markt, maar zonder ordening dreigt die uit te lopen op de macht van de economisch sterkste of behendigste. De ordening van de economie is dan ook een wezenlijk onderdeel van de constitutie, waarvoor men in Duitse vakboeken het mooie woord Wirtschaftsverfassung gebruikt, de economische constitutie Ook het rechtspersonenrecht speelt daarin een rol. Traditioneel onderscheidt dit de aandelenvennootschappen, de (persoonlijke) maatschappen en de niet op winst gerichte stichtingen. In een participatiesamenleving zijn ook andere rechtsvormen van belang. De coöperatie, waarin de economisch belanghebbenden de risico s zowel als de winstkansen met elkaar delen, is terecht weer meer in de belangstelling gekomen. 20 Zowel vennootschappen als stichtingen trekken zich soms maatschappelijke taken aan in een mate die cliënten en gebruikers tot legitieme stakeholders maakt. Het vierde kabinet Balkenende deed een helaas vergeefse poging die ontwikkeling te ondersteunen met de 18 Zie in de in noot 10 aangehaalde bundel (mijn bijdrage 'De mens in de sociale rechtsstaat', pp ). 19 Ernst Hirsch Ballin, Citizens Rights and the Right to Be a Citizen, Brill Nijhoff, Leiden / Boston Vgl. Ruud C.J. Galle (red.), Handboek Coöperatie, Convoy Uitgevers: Dordrecht 2010.

13 11 mogelijkheid van een op maatschappelijk ondernemerschap toegesneden rechtsvorm. 21 Dat wetsvoorstel is onder verantwoordelijkheid van het tweede kabinet-rutte in januari 2013 ingetrokken, maar met de intrekking van het betreffende wetsvoorstel is het onderwerp niet van de maatschappelijke agenda verdwenen, hoogstens vooralsnog van de politieke agenda. De inrichting van maatschappelijke organisaties, hun transparantie en verantwoordingsplichten, behoren tot de structuren van een participatiesamenleving. Een participatiesamenleving kan niet bestaan zonder overheid en publiekrecht. Merkwaardig is, hoe weinig is geleerd van de hoogtijdagen van het neoliberalisme tot die marktwerking op het punt was gekomen waar gedereguleerde banken onder hun ongenormeerde winstbejag bezweken en de overheid nodig bleek om ze in het belang van de samenleving overeind te houden. De invisible hand van de markt bleek toch door de zichtbare hand van de overheid te moeten worden bijgestuurd. Een sociale rechtsstaat moet bescherming bieden tegen onevenredige risico s en calamiteiten. Dat lijkt een kwestie van incidenten, maar het gaat om vertrouwen, subsidiariteit en solidariteit. Ook de nieuwe Duitse regering van christendemocraten en sociaaldemocraten onderkent dat, zo blijkt uit hun coalitieakkoord: Die Soziale Marktwirtschaft ist ein wesentlicher Teil unserer freiheitlichen, offenen und solidarischen Gesellschaft. Mit ihr haben wir einen bewährten Kompass, der Wohlstand und Vollbeschäftigung ermöglicht und zugleich den sozialen Ausgleich und den gesellschaftlichen Zusammenhalt in unserem Land festigt. Wir wollen die Soziale Marktwirtschaft stärken, ihre Prinzipien in Europa und darüber hinaus verankern und die Rahmenbedingungen so gestalten, dass unser Land allen Menschen faire Chancen auf eine gute Zukunft eröffnet. 22 De participatiesamenleving berust op persoonlijke verantwoordelijkheid, maar ziet die niet geïsoleerd. Het gaat om de dynamiek die door samenwerking wordt losgemaakt, ondersteund door goed overheidsbeleid zonder daaraan overgeleverd te zijn. Dit concept laat zich niet tot een enkel land begrenzen. Europese integratie brengt mee dat onmogelijk in het ene land voor staatssocialisme en in het andere voor ongebreidelde marktwerking kan worden gekozen. De ontwikkelingen in Nederland en andere Europese landen zijn zowel theoretisch als politiek-praktisch vaak in hoge mate vergelijkbaar. 23 Het is een onderwerp waar de constitutionele rechtsvergelijking gewoonlijk niet aan toekomt, als een gevolg van haar gerichtheid op staatsstructuren. In de 21ste eeuw zou echter juist de sociaaleconomische constitutie, de instituten dus die de werking van de samenleving bepalen, veel meer centraal moeten komen te staan. De participatiesamenleving is een waardevol concept. Het krijgt inhoud door de waarden van sociale rechtvaardigheid, subsidiariteit en solidariteit. Maar het kan ook worden misbruikt als voorwendsel voor staatsonthouding, terwijl mensen in de wisselvalligheden van economie en samenleving bekneld raken. De participatiesamenleving krijgt vorm door goed overheidsbeleid, beleid dat zich laat leiden door het besef dat de samenleving op eigen kracht veel kan, maar niet alles. 21 Voorstel van wet tot wijziging van Boek 2 van het Burgerlijk Wetboek houdende regels voor de vereniging of stichting tot instandhouding van een maatschappelijke onderneming (Kamerstukken II, vergaderjaar , , nr. 1 3). Vgl. het eind 2013 gepubliceerde rapport Het CDA en de maatschappelijke onderneming (uitgave van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA). 22 Koalitionsvertrag 2013, Präambel p 8 23 Christoph Butterwegge, Krise und Zukunft des Sozialstaates, Springer VS, Wiesbaden 2014.

14 12 Bestuursverslag I. Algemeen 1. Missie De missie van Instituut Gak is het leveren van een bijdrage aan de kwaliteit van de sociale zekerheid en de arbeidsmarkt in Nederland. Dit doet het instituut door het rendement op het vermogen aan te wenden voor het financieel ondersteunen van: Wetenschappelijk onderzoek Bijzondere leerstoelen Praktische projecten Ondanks alle wettelijke maatregelen zijn er nog altijd mensen voor wie de sociale wetgeving onvoldoende waarborg biedt op werk of uitkering. Instituut Gak beoogt mede in deze klaarblijkelijke lacunes te voorzien door het ondersteunen van praktische projecten. Voorts ondersteunt het instituut wetenschappelijk onderzoek op het terrein van de sociale zekerheid en de arbeidsmarkt alsmede een aantal (bijzondere) leerstoelen aan Nederlandse universiteiten. Hoewel Instituut Gak de ambitie heeft om een bijdrage te leveren aan de kwaliteit van de sociale zekerheid en de arbeidsmarkt, maakt het daarin zelf geen beleidsinhoudelijke keuzes. Om zijn missie duurzaam te kunnen uitvoeren, draagt het instituut voorts zorg voor een adequaat beheer van het vermogen. 2. Wetenschappelijk onderzoek Instituut Gak wil een aantal gerenommeerde onderzoekers in staat stellen gedegen en innovatief onderzoek te verrichten op het terrein van sociale zekerheid en de arbeidsmarkt in Nederland. Om met het onderzoek aan te sluiten bij kernvragen uit de sociale zekerheidspraktijk, laat het Bestuur zich jaarlijks adviseren door de Raad van Advies over belangrijke thema s waarop nieuw onderzoek wenselijk wordt bevonden. Vervolgens stelt het Bestuur de onderzoeksprioriteiten vast In overleg met de Wetenschappelijke Raad vraagt het instituut per thema aan geselecteerde onderzoekers een voorstel in te dienen voor een onderzoeksprogramma. De Wetenschappelijke Raad beoordeelt de kwaliteit, de haalbaarheid en de verhouding tussen prijs en kwaliteit van de ingediende voorstellen, waarna het Bestuur besluit over de toekenning ervan. De leiders van de toegekende onderzoeksprogramma s leggen jaarlijks verantwoording af over de voortgang van hun onderzoek. Dit gebeurt enerzijds schriftelijk aan het eind van elk kalenderjaar en anderzijds door het jaarlijks terugkerend contact tussen de programmaleider en het aan het betreffende programma toegewezen lid van de Wetenschappelijke Raad, de zogenoemde primus. Voormelde procedure houdt in dat spontane aanvragen voor financiering van onderzoek niet in behandeling worden genomen In 2011 heeft het Bestuur het beleidskader voor wetenschappelijk onderzoek geactualiseerd. Kern van het beleid is dat het aantal langlopende, grootschalige onderzoeksprogramma s beperkt wordt om de mogelijkheid te hebben meer kortlopende onderzoeksvragen met een praktisch karakter uit te zetten. Ook wil het Bestuur met enige regelmaat onderzoeksthema s met een open inschrijving hanteren om de toegankelijkheid van het instituut te vergroten en onbekend onderzoekspotentieel op het spoor te komen. Tot slot wil het Bestuur een brug aanbrengen tussen de praktische (zogenaamde spontane ) projecten en wetenschappelijk onderzoek. Als voorbeeld voor dit laatste is te noemen het wetenschappelijk begeleiden van concrete re-integratieprojecten om de werkzame elementen daarvan te achterhalen.

15 13 Instituut Gak heeft in 2013 een bedrag van aan 13 nieuwe onderzoeksvoorstellen en aan lopende onderzoeksvoorstellen toegekend. In 2012 werd aan vijf nieuwe onderzoeksvoorstellen en aan lopende onderzoeksvoorstellen toegekend. Voor een overzicht van de lopende studies en de onderzoeksthema s waaraan in het jaar 2013 subsidies zijn toegekend, wordt verwezen naar pagina 18 tot en met (Bijzondere) leerstoelen Instituut Gak wil via het instellen en in stand houden van (bijzondere) leerstoelen aan Nederlandse universiteiten het wetenschappelijk onderwijs op het terrein van sociale zekerheid en de arbeidsmarkt bevorderen. Een overzicht van de (bijzondere) leerstoelen is opgenomen op pagina Praktische projecten Het Bestuur van Instituut Gak beslist elke twee maanden over ondersteuning van praktische projecten, waarvoor subsidie is aangevraagd (spontane aanvragen). Deze aanvragen worden vooraf door de organisatie getoetst aan de randvoorwaarden en voor zover daarmee niet strijdig ter besluitvorming voorgelegd aan het Bestuur. Aanvragen worden kritisch beoordeeld op vijf hoofdpunten: Toegevoegde waarde voor de sociale zekerheid en/of arbeidsparticipatie in Nederland; Aantoonbare behoefte; Prijs/kwaliteit verhouding; Haalbaarheid van het project; Kwaliteit van de uitvoerder. Het Bestuur heeft in 2013 een bedrag van aan 59 projecten toegekend. In 2012 is aan 63 projecten toegekend. De garanties en reserveringen zijn hierbij buiten beschouwing gelaten. De projecten zijn ingedeeld in de volgende categorieën: Bijdragen aan het publieke debat; Ontwikkeling en evaluatie van instrumenten en methodieken; Voorlichting; Preventie; Activering. Voor een overzicht van de projecten waaraan in het jaar 2013 subsidies zijn toegekend, wordt verwezen naar pagina 38 tot en met Vermogensbeheer Instituut Gak streeft enerzijds naar voldoende inkomsten voor de financiering van een structureel subsidiebudget en anderzijds naar het in stand houden van de koopkracht van het vermogen. Dit is een ambitieuze doelstelling, vooral in de context van de huidige financiële markten. Het Bestuur laat zich op het terrein van het vermogensbeheer adviseren door een Beleggingscommissie. Op basis van het advies van deze commissie stelt het Bestuur het te voeren beleggingsbeleid vast. Voor de beschrijving van dit beleggingsbeleid wordt verwezen naar pagina 62 tot en met 67.

16 14 Bestuursverslag 6. Maatschappelijke betrokkenheid De maatschappelijke betrokkenheid van Instituut Gak blijkt uit de missie. Als een Algemeen Nut Beogende Instelling richt het instituut zich op ondersteuning van wetenschappelijk onderzoek, praktische projecten en bijzondere leerstoelen op het terrein van de sociale zekerheid en de arbeidsmarkt met als doel een positieve bijdrage te leveren aan de kwaliteit van beide terreinen in Nederland. Wat betreft het beheer van het vermogen van het instituut is het streven gericht op een praktisch uitvoerbaar duurzaamheidsbeleid, passend bij de aard en de omvang van het instituut. Dit beleid houdt in dat in de ontwikkelde landen niet wordt belegd in effecten van ondernemingen, waarvan een onafhankelijke partij heeft vastgesteld dat deze zich niet houden aan de Global Compact Principles (Mensenrechten, Arbeidsomstandigheden, Milieu en Anti Corruptie) van de Verenigde Naties. Evenmin wordt belegd in effecten van ondernemingen die zich bezig houden met de ontwikkeling, productie of het onderhoud van controversiële wapens. Bij opkomende landen wordt gestreefd naar het voorkomen van beleggingen in ondernemingen, waarvan een onafhankelijke partij heeft vastgesteld dat deze zich niet houden aan de Global Compact Principles van de Verenigde Naties (UNGCP) en in ondernemingen die zich bezig houden met de ontwikkeling, productie of het onderhoud van controversiële wapens. In 2013 is een deel van de aandelenportefeuille opkomende landen belegd in een fonds dat een op basis van voornoemde uitgangspunten opgestelde uitsluitingslijst hanteert. Een ander deel van die aandelenportefeuille is belegd in fondsen die deze uitsluitingslijst niet hanteren. Om die reden wordt regelmatig gecontroleerd of deze fondsen beleggen in ondernemingen die op de uitsluitingslijst voorkomen. Blijkt dit het geval te zijn dan treedt het instituut in gesprek met de beheerders van deze fondsen. Voorts heeft het instituut de vermogensbeheerders opgedragen in aandeelhoudersvergaderingen te stemmen op een wijze die ertoe leidt dat in de besluitvorming de lange termijn duurzame ontwikkeling van de betreffende bedrijven tot uitdrukking komt. Daarnaast is besloten dat aandelen, die in het kader van het effecten-uitleenprogramma van het bewaarbedrijf worden uitgeleend, niet gebruikt mogen worden voor het lenen van het stemrecht. In dit verband is tevens besloten aandelen in Nederlandse ondernemingen niet uit te lenen ten tijde van aandeelhoudersvergaderingen. Instituut Gak vindt het belangrijk dat de bij de beleggingen betrokken vermogensbeheerders de Principles for Responsible Investing van de Verenigde Naties (UNPRI) ondertekenen en daarmee dus aangeven bij de uitvoering van hun werkzaamheden rekening te houden met duurzaamheid op het gebied van milieu, bepaalde sociale kwesties en goed ondernemingsbestuur. Bij beheerders die nog niet tot ondertekening van de UNPRI zijn overgegaan, wordt er op aangedrongen alsnog tot ondertekening te besluiten

17 15 7. Risicomanagement en risicobeheersing Voor de risico s waaraan Instituut Gak blootstaat en de beheersing van die risico s wordt verwezen naar de tabel op pagina 82 en 83 in de jaarrekening.

18 16 Stichting Boodschappen Begeleidingsdienst (BBD) Werken naar loon pagina

19

20 18 II. Wetenschappelijk onderzoek In 2013 is het onderzoeksprogramma uitgebreid met 13 nieuwe onderzoeksprojecten. Twee daarvan zijn het resultaat van de zogenaamde open inschrijving met als thema Toekomstige arbeidsmarkt. In totaal financiert Instituut Gak op dit moment 23 lopende onderzoeksprojecten. Hiermee is een bedrag van ruim 10.5 miljoen gemoeid. Bij de uitvoering van het thans lopende onderzoeksprogramma zijn 18 assistenten in opleiding (aio s of promovendi), 28 postdoc onderzoekers, 29 senior onderzoekers (universitair (hoofd) docenten) en 34 hoogleraren en/of projectleiders betrokken. Hieronder worden de onderzoeksprogramma s beknopt weergegeven, inclusief het aantal betrokken onderzoekers. Bij het aantal per programma genoemde hoogleraren is/zijn tevens de bij elk programma genoemde programmaleider(s) inbegrepen. 1. Onderzoek in uitvoering, gestart vóór 2013 Arbeid en gezondheidszorg o.l.v. dr. D. Ikkersheim, KPMG Plexus Recente veranderingen in de wet- en regelgeving met betrekking tot arbozorg, sociale zekerheid en curatieve zorg hebben, ondanks vele experimenten, onderzoeksprojecten en convenanten niet geleid tot een meer optimale relatie tussen arbeidsorganisaties en de gezondheidszorg. Er bestaat een hardnekkig gebrek aan afstemming tussen de curatieve gezondheidszorg en de verzekeraars op dit punt. Daarnaast lijkt er sprake te zijn van een zeker onvermogen van werkgevers en werknemers om de noodzakelijke regie op zich te nemen. Dit vormde aanleiding tot het onderhavige onderzoek, dat zich richt op het systeemfalen, dat wil zeggen het onvermogen van verschillende institutionele actoren (bedrijven, overheden, verzekeraars, koepel- en zorgorganisaties) om deze problematiek structureel aan te pakken. Gezocht wordt naar mogelijke oplossingen in het traject tussen preventie en WIA. Dit is het traject vanaf het ontstaan van klachten, het ziekmelden, het werken aan medisch/functioneel herstel tot en met werkhervatting of, als dat niet lukt, tot en met succesvolle re-integratie binnen de WIA-wachttijdperiode van twee jaar. Het gaat dan vooral over de wijze waarop werkgever en werknemer de regie voeren en mogelijkheden om die regie te optimaliseren. De doorlooptijd van het onderzoeksprogramma bedraagt zes jaar, waarvan ondertussen 5 1 / 2 jaar is verstreken. De studie zal begin 2015 worden afgesloten. Bij de uitvoering van het onderzoeksprogramma zijn fulltime of parttime betrokken: zeven aio s c.q. promovendi; vier postdoc onderzoekers; drie senior onderzoekers; een hoogleraar Solidariteit in de 21ste eeuw o.l.v. prof. dr. P.T. de Beer, Universiteit van Amsterdam/ Amsterdams Instituut voor ArbeidsStudies Na decennialang een toonbeeld van tolerantie en saamhorigheid te zijn geweest, lijkt Nederland stap voor stap uiteen te vallen. Verschillende maatschappelijke groepen staan lijnrecht tegenover elkaar en maken elkaar verwijten. De tegenstelling tussen autochtoon en allochtoon springt daarbij het meest in het oog; deze heeft de afgelopen jaren een stempel gedrukt op de maatschappelijke verhoudingen. Daarnaast ontstaat als gevolg van de vergrijzing de tegenstelling tussen jongere en oudere generaties. Bij deze tegenstellingen gaat het in feite om de vraag wat de noodzakelijke en toereikende voorwaarden zijn voor solidariteit en sociale cohesie in een samenleving die verandert van samenstelling. Dit onderzoeksprogramma wil allereerst antwoord geven op de vraag onder welke condities er in ons land voldoende maatschappelijke steun zal blijven voor een verzorgingsstaat die alle burgers voldoende bestaanszekerheid biedt. Antwoord op de vraag welke omstandigheden bevorderlijk zijn voor het in stand houden of het tot stand brengen van een zekere mate van saamhorigheid en onderlinge betrokkenheid kan hiervan niet los worden gezien. Om deze vragen te beantwoorden zal het onderzoeksprogramma zich toespitsen op beide bovenvermelde vormen van solidariteit die momenteel onder druk lijken te staan.