ACHTERGRONDEN VAN INADEQUAAT ANTICONCEPTIEGEBRUIK BIJ JONGEREN

Transcriptie

1 HET IS ANDERS GELOPEN, DAN DAT WE ALLEBEI VOOR OGEN HADDEN. IK HEB TWEE KEER SEKS MET HEM GEHAD EN TWEE KEER WAS HET OOK RAAK, WAS IK ZWANGER. ACHTERGRONDEN VAN INADEQUAAT ANTICONCEPTIEGEBRUIK BIJ JONGEREN

2

3 HET IS ANDERS GELOPEN, DAN DAT WE ALLEBEI VOOR OGEN HADDEN. IK HEB TWEE KEER SEKS MET HEM GEHAD EN TWEE KEER WAS HET OOK RAAK, WAS IK ZWANGER. ACHTERGRONDEN VAN INADEQUAAT ANTICONCEPTIEGEBRUIK BIJ JONGEREN Dit onderzoek is gefinancierd door ZONMw en onderdeel van de campagne seksuele gezondheid. De campagne Seksuele Gezondheid is een gedeelde verantwoordelijkheid van Soa Aids Nederland en de Rutgers Nisso Groep. Utrecht, april 2010 Auteurs: Milleke de Neef en Lieke van Dijk Projectnummer: SO&O Rutgers Nisso Groep

4 Voorwoord In de voorbereiding op een landelijke campagne ter bevordering van de seksuele weerbaarheid van jongeren in opdracht van het Ministerie van VWS/ZonMW vonden in 2009 verdiepende vooronderzoeken plaats. In onderhavig onderzoek lag de focus op het verkrijgen van een concreet beeld van de (te beïnvloeden) factoren die ten grondslag liggen aan inadequaat/inconsistent anticonceptiegebruik onder jongeren. Hiertoe zijn dertig zowel allochtone als autochtone jongens en meiden in online of face-to-face interviews geïnterviewd. We willen de docenten, jongerenwerkers, voorlichters, hulpverleners en andere tussenpersonen die seksuele weerbaarheid hoog in het vaandel hebben, bedanken voor hun hulp bij het werven van jongeren voor dit onderzoek. Bovenal gaat onze hartelijke dank uit naar de jongeren die als respondent meededen met dit onderzoek. Hun medewerking en openhartige verhalen hebben er toe bijgedragen dat er een rapport ligt waarvan de bevindingen ingangen bieden voor de landelijke campagne met betrekking tot het voorkomen van ongeplande/ongewenste zwangerschap. Milleke de Neef Projectleider, Rutgers Nisso Groep/WPF

5 Samenvatting In 2010 start een landelijke massamediale campagne ter bevordering van de seksuele weerbaarheid van jongeren in opdracht van het Ministerie van VWS/ZonMW. Het doel van de campagne is om seksueel grensoverschrijdend gedrag en ongeplande ongewenste zwangerschappen te voorkomen of te verminderen. In de voorbereiding op de campagne vonden in 2009 verdiepende vooronderzoeken plaats, waaronder onderhavig onderzoek. In dit kwalitatieve onderzoek is gekeken naar (te beïnvloeden) factoren die een rol spelen bij ongeplande/ongewenste zwangerschappen in Nederland. Het model van seksuele interactiecompetentie (SIC) bood hiervoor het theoretisch kader waarbinnen de doelstellingen en onderzoeksvragen ingebed zijn. Voor het ontstaan van ongeplande zwangerschap zijn twee dingen bepalend: het hebben van geslachtsgemeenschap en anticonceptiegebruik. Als jongeren geen geslachtsgemeenschap hebben of consequent en adequaat anticonceptie toepassen, dan is de kans op zwangerschap (vrijwel) uitgesloten. Belangrijke aspecten ten aanzien van anticonceptiegebruik die een rol spelen bij het voorkómen van ongeplande zwangerschap zijn: kunnen anticiperen op seksueel contact (vooruit kunnen zien, voorbereid zijn), kunnen plannen van anticonceptie, anticonceptie kunnen bespreken met de partner, anticonceptie kunnen toepassen en seks zonder anticonceptie kunnen weigeren. Hierbij spelen factoren zoals: kennis en attitudes ten aanzien van seksualiteit en anticonceptie, zelfeffectiviteit (met betrekking tot de toepassing van anticonceptie), het seksueel zelfbeeld, de risicoperceptie, genderopvattingen en het wel of niet hebben van een toekomstperspectief een rol. In dit onderzoek hebben wij door middel van online en face-to-face interviews getracht een concreet beeld te krijgen van de achtergronden van (inadequaat of inconsistent) anticonceptiegebruik bij dertig Nederlandse jongeren met diverse achtergronden. De werving van respondenten ten behoeve van dit onderzoek was, met het oog op het bovenstaande, gericht op jongens én meisjes die anticonceptie gebruikten (of gebruikt hadden) ter voorkoming van zwangerschap. Uiteindelijk zijn er dertig jongeren (m/v) in online of face-to-face interviews geïnterviewd. De leeftijd van de jongeren varieerde van 16 t/m 23 jaar. Alle jongeren gebruikten op het moment van het interview anticonceptie of hadden dit ooit gebruikt. Op twee geïnterviewden na hadden alle jongeren geslachtsgemeenschap gehad. Uit dit onderzoek is naar voren gekomen dat de meeste jongeren anticonceptie belangrijk vinden en de intentie hebben om deze (goed) toe te passen. Een groot deel van de jongeren heeft ooit Double Dutch gevreeën, maar lang niet alle jongeren deden dit consequent of langdurig. Met name in langere relaties of als er vertrouwen is tussen de partners wordt al snel overgestapt naar alleen met de pil vrijen. De pil was het meest gebruikte anticonceptiemiddel van de jongeren uit deze onderzoeksgroep, gevolgd door het condoom. Met name het voorkomen van zwangerschap staat hoog in het vaandel, in mindere mate wordt ook gedacht aan het voorkomen van soa. Hoewel zij in de toekomst bijna allemaal kinderen willen, zouden bijna alle jongeren er op dit moment niet aan moeten dénken moeder of vader te worden. Ruim een derde deel van de jongeren zou als er sprake zou zijn van een onverhoopte zwangerschap voor een abortus (willen) kiezen. Een bijna even groot deel vindt dat de zwangerschap uitgedragen moet worden, omdat abortus moord is, je je verantwoordelijkheid moet nemen of dat het meant to be is. Bij deze jongeren liggen hier vaak religieuze of culturele overtuigingen aan ten grondslag. Een ander deel van de jongeren geeft aan heel erg te twijfelen over wat ze zouden doen als er sprake zou zijn van een ongeplande zwangerschap. Ook door hen wordt vaak genoemd dat abortus moord zou zijn, maar tegelijkertijd pleiten praktische (economische) of persoonlijke redenen ( te jong, een carrière willen nastreven) voor het

6 Rutgers Nisso Groep, 2010 Achtergronden van inadequaat anticonceptiegebruik afbreken van de zwangerschap. De verantwoordelijkheid voor anticonceptie vinden de meeste jongeren in theorie gedeeld: de jongen is verantwoordelijk voor het condoom en het meisje voor de pil. Echter, ondanks de goede intenties gaat er in de praktijk regelmatig wat mis in het anticonceptiegebruik en vrijen jongeren lang niet altijd (volledig) veilig. Een deel van de jongeren lijkt problemen te ervaren met het anticiperen op seksueel contact en het plannen van anticonceptie. Het zijn dan vooral de onvoorziene seksuele situaties waarin de opwinding de boventoon voert die tot seksuele risico s leiden. Als er dan geen condoom (meer) voorhanden is, weerhoudt dit de meeste jongeren er niet van om toch seks te hebben. Ondanks dat de verantwoordelijkheid voor anticonceptie in theorie gedeeld is, is er in de praktijk vaak onduidelijkheid over en/of wordt deze (impliciet) bij de ander neergelegd. Omdat hier niet of nauwelijks over wordt gesproken tussen seksuele partners, worden deze impliciete aannames niet (of te laat) ontkracht, wat kan leiden tot seksuele risico s. Daarnaast komt de verantwoordelijkheid voor anticonceptie in de praktijk vaker bij meiden terecht, omdat er vaak alleen met de pil wordt gevreeën (met name in relaties of als er vertrouwen is). Bijna alle jongeren hebben een negatieve attitude ten opzichte van het condoom en een positieve attitude ten opzichte van de pil. Er lijkt bovendien een blind vertrouwen te heersen in de ander. Jongens gaan er vanuit dat het meisje de pil adequaat en consistent gebruikt en meiden gaan er vanuit dat de jongen het condoom wel bij zich zal hebben, zal dragen en goed zal toepassen of dat hij geen soa heeft. Als de jongen geen condoom wil gebruiken, gaat een aantal meiden daar ook in mee. Met name als zij zelf aan de pil zijn, maar soms ook als zij zelf geen anticonceptie gebruiken. Waardoor zij risico lopen op soa en zwangerschap. Met name allochtone meiden lijken het moeilijk te vinden seks zonder anticonceptie te weigeren. Sommige jongens en meiden lijken niet stil te staan bij het risico op soa als er zonder condoom wordt gevreeën en/of gaan er vanuit dat de ander geen soa heeft. Als een meisje aan de pil is, is er dan geen reden om daarnaast een condoom te gebruiken of wordt daar niet bij stilgestaan. Dit terwijl een deel van de meiden aangeeft de pil niet altijd consistent en adequaat toe te passen. Bij veel jongeren lijkt een lage risicoinschatting mee te spelen, vooral als het gaat om soa maar ook ten opzichte van zwangerschap. De onduidelijkheid over de verantwoordelijkheid voor anticonceptie, de impliciete aanname dat de ander wel voor bescherming zal zorgen, het blinde vertrouwen in de ander en de lage risico-inschatting kunnen er dan toe leiden dat er in een seksuele situatie niet (voldoende) veilig wordt gevreeën en dat er achteraf geen adequate maatregelen worden genomen (soatest, morning-afterpil, zwangerschapstest). Met name de lager opgeleide en allochtone jongeren vormen een risicogroep voor soa en ongeplande zwangerschap. De informatie die jongeren over seksualiteit en anticonceptie krijgen vanuit school en thuis is doorgaans beperkt tot technische informatie en waarschuwingen ( vrij veilig ). In gezinnen waar seksualiteit en anticonceptie niet besproken wordt of waar een taboe heerst ten aanzien van deze onderwerpen, kan het voor jongeren moeilijker zijn om toegang te krijgen tot betrouwbare informatie. Jongeren zijn dan aangewezen op andere, vaak minder betrouwbare bronnen van informatie, zoals peers. Hierdoor kunnen cultuurgebonden misvattingen en angsten rondom anticonceptie(gebruik) blijven bestaan en zelfs versterkt worden. Daarnaast kunnen zij door het ervaren taboe op (praten over) seksualiteit en anticonceptie belemmerd worden ten aanzien van het aanschaffen, inplannen, bespreken en toepassen van anticonceptie. Verder lijkt de informatie die jongeren krijgen vanuit school, thuis en in hun vriendenkring nogal seksespecifiek te zijn. Jongens dienen te weten hoe een condoom werkt en moeten die bij zich dragen, meiden zijn verantwoordelijk voor het pilgebruik.

7 Hierdoor ontbreekt het jongens aan interesse en kennis over de pil en voor veel meiden geldt dit voor het condoom. Er lijkt onder jongeren sprake te zijn van seksegescheiden werelden op - voor adequaat/consistent anticonceptiegebruik met elkaar samenhangende cruciale punten. Op het gebied van kennis, ten aanzien van verantwoordelijkheid, maar ook in de waardering tussen toelaatbaar en ontoelaatbaar gedrag voor jongens en meiden. Dit kan naast financiële redenen, de toegang tot anticonceptie belemmeren. Met name allochtone en laagopgeleide jongeren evenals hun partners maakt dit tot een risicogroep ten aanzien van ongeplande zwangerschap (abortus of jong ouderschap) en soa. Het verdient aanbeveling jongens en meiden een spiegel voor te houden van hun eigen aannames, attitudes en gedrag in intieme, seksuele relaties en ze gezamenlijk over de seksuele risico s te laten praten die hieruit voort kunnen komen. Dit onderzoek suggereert tevens dat er winst te behalen is als zowel jongens als meisjes zo volledig mogelijke informatie krijgen over de verschillende anticonceptiva. Tegelijkertijd dient er rekening te worden gehouden met de specifieke leefwereld, wensen, angsten en (cultuurgebonden) misvattingen van jongeren. Ouders en ook scholen hebben een belangrijke rol bij de ondersteuning van jongeren bij het inplannen, leren bespreekbaar maken en toepassen van anticonceptie. Dit kan ingebed worden in een completer voorlichtingspakket, waarin ook thema s als jong ouderschap en de consequenties van onveilig vrijen, een ongeplande zwangerschap en soa meegenomen worden. Dit met als doel om jongeren bewust te maken van hun eigen opvattingen, gevoelens, motieven en gedragingen in interactie met een partner én hen te ondersteunen bij het verwerven van de sociale en communicatieve vaardigheden die zij nodig hebben om een seksuele interactie prettig, gelijkwaardig en veilig te laten verlopen. Verder verdient het aanbeveling om samen met jongeren, scholen en ouders te zoeken naar mogelijkheden om dit soort thema s op de agenda te zetten en hen handvatten aan te reiken om hier invulling aan te geven. Daarnaast komt het belang van anticonceptie op maat naar voren in dit onderzoek. Gezien de gebrekkige kennis, attitudes en misvattingen ten aanzien van anticonceptie die bij sommige jongeren aanwezig zijn, dient de informatie(voorziening) aangepast te worden aan het individu, de context en de relatie. Hierbij verdient het aanbeveling de sociaal-culturele, relationele en genderfactoren die uit dit onderzoek naar voren zijn gekomen mee te nemen. Tot slot biedt dit onderzoek aanknopingspunten voor vervolgonderzoek. Aangezien de factoren die van invloed zijn op (inadequaat/ inconsistent) anticonceptiegebruik gevormd worden en betekenis krijgen in de interactie tussen seksuele partners, dient zowel het perspectief van jongens als van meisjes belicht te worden in onderzoek naar de seksuele gezondheid van jongeren. Dit onderzoek heeft dan ook bovenal duidelijk gemaakt dat het betrekken van beide seksen cruciaal is, omdat de seksegescheiden werelden pas dan tot uiting komen.

8 Inhoudsopgave Voorwoord Samenvatting Inhoudsopgave 1. Inleiding Achtergrond onderzoek Theoretisch kader Doelstellingen Onderzoeksvragen 4 2. Methodesectie Werkwijze Methode van dataverzameling Werving Onderzoeksgroep 7 3. Informatie en voorlichting over anticonceptie Voorlichting en informatie via school Voorlichting en informatie via de omgeving Samenvatting en conclusie Opvattingen en gedrag ten aanzien van anticonceptie Belang van het goed toepassen van anticonceptie Verantwoordelijkheid voor anticonceptie Anticonceptiegedrag Fouten Maatregelen Samenvatting en conclusies Opvattingen ten aanzien van zwangerschap en ouderschap op 29 jonge leeftijd 5.1 Opvattingen ten aanzien van zwangerschap Abortus, jong ouderschap of adoptie? Ambivalentie en voorbeschikking Wanneer wel kinderen? Verantwoordelijkheid Samenvatting en conclusies Belemmeringen ten aanzien van adequaat en consistent 39 anticonceptiegebruik 6.1 Kennis Misvattingen en angsten (Kunnen) inplannen van anticonceptie Liefde, vertrouwen en een lage risico-inschatting Communicatie Genderverschillen Samenvatting en conclusies 48 6

9 7. Vragen en tips ten aanzien van anticonceptie Vragen op het gebied van anticonceptie Tips voor de campagne Samenvatting en conclusies Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen 60 Bijlagen Bijlage 1: Vragenlijst 64 Achtergrondinfo 64 Seksuele voorlichting 65 Attitude, gedrag en vaardigheden aanzien van ac 65 Belemmerende factoren (in de cultuur/religie) 67 Attitude zwangerschap 67 Rolpatronen en zelfbeeld 68 Slotvragen 69 Bijlage 2: Referentielijst 70

10

11 1. Inleiding 1.1 Achtergrond onderzoek In Nederland werden in 2008 naar schatting ongeveer 6700 meiden van 15 tot en met 19 jaar zwanger. De meeste van deze zwangere tienermeiden (ruim 60%) kozen voor een abortus, ruim een derde werd tienermoeder (Van Lee & Van der Vlugt, In press). De afgelopen jaren is de trend dat zwangere meiden minder vaak voor tienermoederschap kiezen en vaker voor abortus. De keuze voor een abortus of ouderschap na een ongeplande zwangerschap is altijd een keuze met gevolgen (VBOK, 2005). Zo wordt bij een deel van de vrouwen in meer of mindere mate psychische of emotionele problemen achteraf gemeld (Kanis & Stegeman, 1982; Van Kooten, Van Berlo & Vanwesenbeeck, 2003). Een zwangerschap op jonge leeftijd brengt ook gezondheidsrisico s voor moeder en kind met zich mee en het kan de maatschappelijke participatie van meiden sterk belemmeren, wat tot langdurige achterstand bij moeder en kind kan leiden (Hobcraft & Kiernan, 2001). Bovendien valt het moederschap de meeste tienermoeders zwaar (Van Berlo, Wijsen & Vanwesenbeeck, 2005). Risicogroepen tienerzwangerschap en moederschap Tienerzwangerschappen komen zowel onder hoger als lager opgeleide meiden voor. Echter, lager opgeleide meiden wier ouders een lage SES hebben worden vaker (ongepland) zwanger. Meiden uit gebroken gezinnen zouden nóg vaker te maken krijgen met een zwangerschap (Imamura et al., 2007). Allochtone tienermeiden vormen (nog steeds) een risicogroep ten aanzien van moederschap; zij hebben een aanzienlijk grotere kans om moeder te worden dan autochtone tienermeiden. Het gaat daarbij vooral om Antilliaanse en Surinaamse meiden (Garssen, 2008). Risicogroepen abortus Het abortuscijfer onder autochtone tienermeiden tussen de 15 en 19 jaar is 4,7 per 1000 meiden. Het abortuscijfer van de allochtone meiden is hoger. Binnen de allochtone groep zijn er echter grote verschillen. Van de vier traditionele migrantengroepen hebben met name Antilliaanse (37,6) en Surinaamse (33,0) meiden een hogere kans op een abortus dan de autochtone meiden. Het geschatte abortuscijfer van Marokkaanse meiden tussen de 15 en 19 jaar is 10,5 per 1000, dat van Turkse meiden (5,9) (Kruijer, Van Lee & Wijsen, 2009). Falend anticonceptiegebruik Uit de laatste abortusregistraties komt naar voren dat meiden die kiezen voor een abortus in het half jaar voor de abortus steeds vaker gebruik maakten van een anticonceptiemiddel of -methode, met name de pil (Van Lee & Wijsen, 2008; Kruijer, Van Lee & Wijsen, 2009). Dat lijkt tegenstrijdig, maar een verklaring hiervoor kan zijn dat meiden de pil niet adequaat of consistent toepassen. Echter, het geven van sociaal wenselijke antwoorden kan ook niet helemaal worden uitgesloten. De pil is het meest gebruikte anticonceptivum voor vrouwen onder de 40 jaar, met name jonge meiden en vrouwen kiezen vaak voor de pil als anticonceptiemiddel (Wijsen & Zaagsma, 2006). Pilgebruik is de laatste jaren steeds meer gemeengoed geworden. Deze verschoven norm kan ertoe leiden dat meiden aangeven de pil te gebruiken terwijl dit niet het geval is. 1

12 Rutgers Nisso Groep, 2010 Achtergronden van inadequaat anticonceptiegebruik 1.2 Theoretisch kader De leefstijlcampagne seksuele weerbaarheid heeft als doel ongewenste zwangerschap en seksueel grensoverschrijdend gedrag terug te dringen of te helpen voorkómen. Voor het slagen van een campagne is een goede theoretische basis onontbeerlijk. Om effectief te kunnen zijn moet een campagne zich richten op cognities, emoties, vaardigheden en normen die de kans op het ongewenste gedrag vergroten of verkleinen. Deze factoren moeten bovendien beïnvloedbaar zijn (De Graaf, Van Dijk & Wijsen, 2010). Om seksueel gedrag te verklaren zijn al vele sociaal-cognitieve modellen ontwikkeld, bijvoorbeeld het Health Belief Model, het ASE model (Attitudes, Sociale Norm, Eigeneffectiviteit) of de Theorie van Gepland Gedrag. De bruikbaarheid van sociaal cognitieve modellen is aangetoond voor een breed scala van gedragingen. Op het terrein van seksualiteit heeft dit onderzoek veelal betrekking op hiv/soa preventie, minder op anticonceptiegebruik en nog minder op seksueel grensoverschrijdend gedrag. Toch kennen deze modellen een aantal beperkingen. De modellen verklaren bijvoorbeeld alleen gedragsintenties, welke slechts matig gecorreleerd zijn met daadwerkelijk gedrag. Bovendien betogen verschillende onderzoekers dat in plaats van individuele cognities, juist de interacties tussen mensen van belang zijn bij het voorspellen van seksueel gedrag. Een geïntegreerd model voor jongens en meisjes lijkt het best aan te sluiten, omdat genderspecifieke factoren in interactie met elkaar gevormd worden en betekenis krijgen (Tolman, Striepe & Harmon, 2003). Een dergelijk geïntegreerd model van seksuele gezondheid is ontwikkeld door Vanwesenbeeck, Ingham, Jaramazovic & Stevens (1999). Model van seksuele interactiecompetentie. Achtergrondfactoren, zoals gezinsklimaat, sociale integratie en seksuele vorming kennis, attitudes, gevoelens, betekenissen en motieven t.a.v. seks, relaties, gender en risico Situationele en relationele context Seksuele Interactie- Competentie Seksuele Interactie- Competentie Partner Evaluatie en bijstellen Interactie veilig, prettig en gelijkwaardig? Seksuele interactiecompetentie (SIC) refereert aan een complex geheel aan (sociale) vaardigheden, gevoeligheden en strategieën die nodig zijn om seksuele en intieme relaties plezierig, veilig en gelijkwaardig te maken. Het wordt aangemerkt als een belangrijk sleutelbegrip als het gaat om het voorkomen van ongeplande zwangerschap en seksueel grensoverschrijdend gedrag. De mate van SIC bepaalt of in een bepaalde seksuele context de cognities, emoties en vaardigheden worden geactiveerd die nodig zijn voor gunstige uitkomsten van de seksuele interactie. Belangrijke aspecten van SIC in verband met het voorkomen van ongeplande zwangerschap zijn: het kunnen anticiperen op seksueel contact, seks zonder anticonceptie kunnen weigeren, anticonceptie kunnen plannen en het (vooraf) bespreken en toepassen van anticonceptie (Vanwesenbeeck, Ingham, Jaramazovic & Stevens 1999). Deze factoren komen ook uit onderzoek naar voren. Zo gebruikten meisjes die zeggen dat de eerste keer hen min of meer overkwam minder vaak anticonceptie (Stone & 2

13 Ingham, 2002). Jongeren die seks en anticonceptie kunnen plannen, die anticonceptie goed kunnen toepassen en die seks zonder anticonceptie kunnen weigeren, gebruiken juist vaker anticonceptie (Kirby & Lepore, 2007). Ook wordt vaker anticonceptie gebruikt wanneer dit vooraf met de partner is besproken (Kirby & Lepore, 2007; Sionéan et al., 2002; Stone & Ingham, 2002; TrÆen & Kvalem-Ingela, 2007). Daarnaast spelen andere factoren een rol, zoals kennis, attitudes, zelfeffectiviteit, het seksueel zelfbeeld, de risicoperceptie, genderopvattingen en het wel of niet hebben van een toekomstperspectief. Meiden die een gebrek aan kennis hebben over anticonceptie én die zich hier niet bewust van zijn, lopen het hoogste risico op een ongeplande zwangerschap (Van Berlo, Wijsen & Vanwesenbeeck, 2005; Brückner, Martin & Bearman, 2004). Jongeren die positiever denken over anticonceptie en die minder voor- en meer nadelen zien aan een zwangerschap gebruiken vaker anticonceptie (Kirby & Lepore, 2007; Ryan, Franzetta & Manlove, 2007). Een hogere zelfeffectiviteit in het bespreken van anticonceptie met de partner is gerelateerd aan beter anticonceptiegebruik (TrÆen & Kvalem-Ingela, 2007). Iemands visie op de combinatie tussen seks, liefde en trouw hangt sterk samen met risicoperceptie ten aanzien van soa/hiv. De romantische visie (gevoelens van liefde vormen de basis voor een seksuele relatie, trouw en vertrouwen volgen hier vanzelfsprekend uit) hangt dan samen met een lager condoomgebruik dan de visie dat trouw en liefde weliswaar nastrevenswaardig zijn, maar ook heel moeilijk te bereiken. Ook het onderschatten, ontkennen en negeren van risico zijn belangrijke redenen van jongeren om zichzelf niet goed te beschermen tegen soa en zwangerschap (O Sullivan, Udell, Montrose, Antoniello, & Hoffman, 2010). Opvattingen over gender (ongeschreven regels over hoe jongens en meisjes zich horen te gedragen) belemmeren zowel jongens als meisjes in het maken van vrije keuzes en het ontwikkelen van competenties op seksueel gebied. Voor jongens en meisjes werkt dit verschillend, maar de beperkingen die zij ondervinden werken complementair (Tolman, Striepe & Harmon, 2003). Er bestaat een dubbele moraal die aan seks voor jongens een andere status toekent dan voor meisjes. Meisjes die te makkelijk overgaan tot seks kunnen op afkeuring rekenen, voor jongens is het geaccepteerd of juist statusverhogend om veel seksuele ervaring te hebben. Jongens horen het initiatief te nemen tot seks, meisjes horen de grenzen aan te geven. Deze sekseongelijkheid lijkt te worden uitvergroot in culturen waar familie-eer een belangrijke rol speelt, zoals in de Afghaanse, Turkse, Marokkaanse en Surinaams-Hindoestaanse doorgaans het geval is. Meiden die zich verbonden voelen met school en die toekomstplannen hebben, hebben een kleinere kans op tienerzwangerschap (Kirby & Lepore, 2007). In een Nederlands kwalitatief onderzoek onder tienermoeders bleek het ontbreken van richting in het leven (ambities of een doel op lange termijn) ook één van de belangrijkste achtergronden van de zwangerschap. Bij een (onverhoopte) zwangerschap heeft een meisje dan niet veel te verliezen, of zelfs juist iets te winnen (Van Berlo, Wijsen & Vanwesenbeeck, 2005). Ook voor tienervaders spelen beperkte toekomstplannen een rol (Harden et al., 2006). Hiernaast spelen (moeilijker te beïnvloeden) omgevingsfactoren een (indirecte) rol, bijvoorbeeld het gezinsklimaat, de houding ten aanzien van seksualiteit en anticonceptie in het gezin, vrienden en de media. Jongeren die in een warm gezin opgroeien (met veel openheid, affectie en steun) zeggen bij het vrijen assertiever en zelfverzekerder te zijn, meer controle te hebben en beter te kunnen praten met hun partner (De Graaf, 2007). Deze jongeren beginnen iets later aan geslachtsgemeenschap en wanneer ze geslachtsgemeenschap hebben, beschermen ze zich hierbij beter tegen zwangerschap (De Graaf, 2007; Siebenbruner, Zimmer-Gembeck & Egeland, 2007). Wanneer ouders (moeders) van tevoren seks en anticonceptie met hun kind bespreken, is de kans groter dat hij of zij anticonceptie gebruikt (De Graaf, 2007; Kirby & Lepore, 2007). Sommige jongeren ervaren druk van leeftijdsgenoten om seks te hebben. Dit is per subcultuur verschillend. In een groep 12- tot 17-jarige autochtone jongeren gaf 4% van de jongens 3

14 Rutgers Nisso Groep, 2010 Achtergronden van inadequaat anticonceptiegebruik en meisjes aan dat je er in hun vriendengroep niet bij hoort als je geen seks hebt gehad (De Graaf, Nikken, Janssens, Felten, & Van Berlo, 2008). In een meer heterogeen samengestelde groep jongeren van dezelfde leeftijd gaf 15% van de jongens en 8% van de meisjes aan dat het in hun vriendengroep belangrijk is om seksueel ervaren te zijn. Onder Marokkaanse en Turkse jongens was dit percentage het hoogst (32%) (De Graaf, Van Egten, De Hoog & Van Berlo, 2009). Ook de media kan invloed hebben. Jongeren die uitzonderlijk veel kijken naar seksueel getinte media, hebben een twee keer zo grote kans om in de jaren erna zwanger te worden, vergeleken met degenen die hier uitzonderlijk weinig naar kijken (Chandra et al., 2008). 1.3 Doelstellingen In het verlengde van de theoretische factoren en met het oog op de campagne beoogde dit onderzoek een concreet beeld te krijgen van relevante (te beïnvloeden) factoren die ten grondslag liggen aan ongewenste/ongeplande zwangerschap van jongeren in Nederland. Het geschetste theoretisch kader bood handvatten voor de in de interviews te bespreken relevante thema s namelijk: seksuele vorming; kennis, attitudes, motieven ten aanzien van seks, relaties, opvattingen over gender, alsook factoren in de situationele en relationele context, inclusief de rol van de partner. In onderzoek naar anticonceptie, ongeplande/ongewenste (tiener)zwangerschap en abortus is de rol en het perspectief van mannen veelal niet meegenomen of onderbelicht gebleven. De seksuele motieven, opvattingen en keuzes van een individu worden echter gevormd in een situationele en relationele context met een ander. Om die reden werd het van belang geacht zowel jongens als meiden te betrekken bij het huidige onderzoek. Wij hebben voor ons onderzoek dan ook nadrukkelijk geworven op jongens. Met het oog op de risicogroepen ten aanzien van ongeplande tienerzwangerschap, tienermoederschap en abortus was het idee zowel autochtone als allochtone, lager en hoger opgeleide jongeren (m/v) bij het onderzoek te betrekken. Voortvloeiend hieruit waren de doelstellingen van het huidige onderzoek dan ook het verkrijgen van een concreet beeld van: de rol van school, ouders, peers, partners, (religieuze) leiders of voorbeeldfiguren ten aanzien van het anticonceptiegebruik en de anticonceptiekeuze van jongeren; de attitudes rondom anticonceptie, zwangerschap en abortus van jongeren; de factoren die een rol spelen bij het (in)effectief toepassen van anticonceptie (kennis, angsten, misverstanden, risicoperceptie, vaardigheden, etc.); de culturele en sociale factoren rondom seksualiteit, zwangerschap en anticonceptie die het anticonceptiegebruik van jongeren mogelijk beïnvloeden; de vragen, knelpunten en dilemma s rondom anticonceptie(gebruik) die aanwezig zijn; de wensen en behoeften van jongeren rondom anticonceptie en ondersteuning/ hulpverlening. 1.4 Onderzoeksvragen De bovengenoemde doelstellingen werden geconcretiseerd in de volgende onderzoeksvragen: Welke informatie en voorlichting rondom anticonceptie hebben de jongeren gekregen, van wie en op welke manier? Welke rol hebben ouders, partners, peers, (religieuze) leiders of voorbeeldfiguren gespeeld in de besluitvorming, keuze en toepassing van anticonceptie? 4

15 Wat zijn de opvattingen van de jongeren ten aanzien van anticonceptie(gebruik)? Welk belang wordt eraan gehecht, wie is verantwoordelijk voor de anticonceptie? Wat zijn de opvattingen van de jongeren ten opzichte van jong ouderschap, abortus en de toekomstige kinderwens? Hoe wordt er in de praktijk omgegaan met anticonceptie? Wanneer gaat er in het anticonceptiegebruik iets mis, welke factoren spelen daarbij een rol? Welke culturele, sociale, economische en interne belemmeringen of problemen ervaren de jongeren bij het toepassen van een anticonceptiemiddel of -methode? Welke wensen en behoeften hebben de jongeren ten aanzien van anticonceptie(gebruik) en ondersteuning/hulpverlening? Op welke manier en door wie kunnen zij worden ondersteund bij het adequaat toepassen van anticonceptie? 5

16 2. Methodesectie 2.1 Werkwijze In de aanvankelijke onderzoeksopzet was het plan focusgroepen te houden met meisjes in de leeftijd van 16 tot en met 21 jaar van Antilliaanse, Surinaamse, Marokkaanse, Turkse en autochtoon Nederlandse afkomst van verschillende opleidingsniveaus. Gezien het belang van het betrekken van jongens in het onderzoek is er uiteindelijk voor gekozen ook jongens te bevragen. Deze focusgroepen zouden naar onze mening een beter beeld geven van de complementaire genderspecifieke interacties die een rol spelen bij anticonceptie(gebruik). Echter, om verschillende redenen is uiteindelijk gekozen voor het houden van individuele interviews in plaats van focusgroepen. Zo is uit onderzoek (Felten et al., 2009) naar voren gekomen dat jongeren van Marokkaanse en Turkse afkomst door het taboe dat in hun achterban op (het praten over) seksualiteit ligt soms worden geremd in het vrijuit spreken over dit soort thema s in groepen. Bovendien kan er in een focusgroep met jongeren met diverse achtergronden sprake zijn van (sub)groepsdruk waardoor individuele meningen niet uit de verf komen. Tevens stuitte het organiseren van focusgroepen met jongeren met deze diverse kenmerken op problemen. Focusgroepen houden waarin álle leeftijdscategorieën en etnische achtergronden werden vertegenwoordigd bleek erg lastig. Om deze redenen werd besloten de jongeren individueel te bevragen. Er werd ingeschat dat jongeren in individuele gesprekken meer tot hun recht zouden komen en meer geneigd zouden zijn hun eigen beleving, mening en wensen te uiten dan in heterogeen samengestelde focusgroepen. Vanwege de beschikbare tijd en capaciteit lag het in de planning online interviews met behulp van een webcam en MSN, in geschreven taal, te doen. Een webcam heeft bovendien als voordeel dat beide partijen de identiteit van de ander kunnen verifiëren en eventueel ook non-verbale reacties kunnen worden geregistreerd. Het voordeel van geschreven taal boven gesproken taal is dat jongeren ook indien zij niet alleen zijn in een ruimte relatief anoniem kunnen communiceren. Jongeren hadden de mogelijkheid zich via jongerensites voor het onderzoek aan te melden. Omdat zich hiervoor met name hoogopgeleide autochtone jongeren aanmeldden werd een andere aanpak gehanteerd (zie 2.3), waarbij zowel een online interview als een face-to-face interview op een voor de jongere veilige plek tot de mogelijkheden behoorde. Uiteindelijk vonden er 11 interviews via MSN (en webcam) plaats, de overige 19 interviews zijn op de Rutgers Nisso groep, op scholen en bij welzijnsorganisaties afgenomen. 2.2 Methode van dataverzameling De onderzoeksvragen zijn concreet gemaakt en uitgewerkt in een topiclijst (zie bijlage 1) aan de hand waarvan de online of face-to-face interviews zijn gehouden. De online interviews duurden minimaal een uur met uitloop naar anderhalf à twee uur. De face-toface interviews verliepen sneller, in ongeveer drie kwartier tot maximaal anderhalf uur. De respondenten ontvingen een incentive van tien euro voor deelname, die zij konden ontvangen in de vorm van een cadeaubon of via storting op hun bankrekening. Bij de analyse en de verwerking van de gegevens is gebruik gemaakt van het codeer- en analyseprogramma Maxqda (2007). 6

17 2.3 Werving De werving vond via diverse kanalen plaats. In eerste instantie werd alleen geworven via verschillende sites op internet, door een oproep op het forum te plaatsen of een link naar het onderzoek te plaatsen. Via de link kwamen jongeren terecht op de RNG website, waar zij een aanmeldformulier konden invullen. 1 Van de aangemelde jongeren deden er uiteindelijk slechts een klein aantal daadwerkelijk mee aan het onderzoek. Verder zijn intermediairs benaderd om jongeren te vragen mee te doen en zijn oproepen tot deelname aan het onderzoek opgehangen bij diverse scholen, universiteiten en jeugd en jongerencentra in Utrecht. Dit leverde niet zoveel respondenten op als verwacht. Omdat bleek dat lang niet alle jongeren in de gelegenheid waren of het aandurfden een interview via MSN en webcam te doen werd besloten tevens face-to-face interviews te doen. Ongeveer de helft van de interviews werd uiteindelijk via intermediairs (docent, jongerenwerker) geregeld en op locatie afgenomen. Het voordeel hiervan was dat deze jongeren zich waarschijnlijk niet uit zichzelf zouden hebben aangemeld, uit desinteresse, schaamte of omdat zij het oproepje niet hadden gezien. Jongeren die zichzelf aanmeldden hadden over het algemeen minder moeite met het praten over seksualiteit en anticonceptie dan de jongeren die door anderen geworven waren. Al met al leverde de werving via de diverse kanalen tezamen een genuanceerd en divers beeld op van de belemmeringen die jongeren ervaren op het gebied van anticonceptie en de toepassing daarvan. 2.4 Onderzoeksgroep Het streven was in Nederland wonende jongens en meisjes in de leeftijdgroep 16 tot en met (ongeveer) 21 jaar te interviewen. Hierbij werd getracht een diverse groep jongeren te interviewen. Concreet betekende dit interviews met zowel autochtoon Nederlandse jongeren als jongeren met een andere herkomst dan de autochtoon Nederlandse, met verschillende opleidingsniveaus. In totaal werden er 30 interviews afgenomen. De groep respondenten bestond uit achttien meiden en twaalf jongens in de leeftijd van 16 tot en met 23 jaar. Alle jongeren gebruikten een vorm van anticonceptie en/of hadden dit in het verleden toegepast. Op twee na hadden de jongeren allemaal geslachtsgemeenschap gehad. In onze onderzoeksgroep bevond zich één tienermoeder. De gemiddelde leeftijd van de geïnterviewde jongeren was 18,3 jaar. In totaal waren er 21 jongeren ouder dan 16 jaar. De verhouding autochtoon allochtoon was 40-60%. De allochtone groep jongeren bestond uit jongeren afkomstig uit Marokko, Turkije, Suriname, de Antillen, Aruba en een aantal andere landen. In tabel is de onderzoeksgroep beschreven, uitgesplitst naar sekse, opleidingsniveau en etnische achtergrond. De jongeren afkomstig uit Suriname, de Antillen of Aruba werden gecategoriseerd als Caribisch. Hier is voor gekozen om het risico op herkenning van individuele respondenten te verkleinen en zodoende de privacy en vertrouwelijkheid te kunnen waarborgen. Jongeren met een opleiding op VMBO of MBO niveau werden ingedeeld in de categorie laag opleidingsniveau en jongeren met een opleiding zoals HAVO, VWO, HBO en universiteit werden ingedeeld in de categorie hoog opleidingsniveau. De groep laagopgeleide jongeren was wat groter (17) dan de groep hoogopgeleiden (13). In de onderzoeksgroep waren de allochtone jongens en meiden oververtegenwoordigd. Gezien de risicogroepen voor ongeplande tienerzwangerschap, 1 Er is onder meer op en een oproep geplaatst. Door een journalist van werd onze oproep vervolgens op hun site geplaatst, om jongeren ertoe aan te zetten nepformulieren in te vullen. Dit leidde ertoe dat veel jongeren die niet mee wilden doen een aanmeldformulier invulden. Er ging veel tijd verloren door het checken van deze formulieren en het reageren hierop. 7

18 Rutgers Nisso Groep, 2010 Achtergronden van inadequaat anticonceptiegebruik moederschap en abortus, gaf dat ons de mogelijkheid een beter beeld te krijgen van de factoren die een rol spelen bij anticonceptiegebruik in deze groepen. Tabel De onderzoeksgroep uitgesplitst naar sekse, opleidingsniveau en etniciteit. lage hoge opleiding opleiding Meiden Autochtoon Caribisch Turks, Marokkaans Anders totaal Jongens Autochtoon Caribisch Turks, Marokkaans Anders Totaal

19 3. Informatie en voorlichting over anticonceptie In het literatuuronderzoek (De Graaf, Van Dijk & Wijsen, 2010) dat de theoretische basis vormt voor de campagne stellen auteurs dat kennis een voorwaarde is voor het maken van verstandige keuzes. Zij halen meerdere onderzoeken aan. Zo komt uit onderzoek naar voren dat zowel daadwerkelijke kennis van voortplanting als de perceptie van de eigen kennis samenhangen met anticonceptiegebruik met de eerste sekspartner (Ryan, Franzetta & Manlove, 2007). Tevens blijkt dat het vooral de discrepantie tussen de feitelijke kennis en de perceptie van de eigen kennis is die een rol speelt bij ongepland zwanger worden. Meiden die een gebrek aan kennis hebben over anticonceptie en die zich hier niet bewust van zijn, lopen het hoogste risico op een ongeplande zwangerschap (Van Berlo et al., 2005; Brückner et al., 2004). Ook komt uit onderzoek naar de achtergrond van tienerzwangerschap naar voren dat tienermoeders weinig of gebrekkige voorlichting hebben ontvangen over gevoelens behorend bij seks, sociale vaardigheden benodigd voor seksueel gezond gedrag en veilig vrijen, en over gevolgen van zwangerschap op jonge leeftijd. De voorlichting lijkt doorgaans beperkt tot de technische kant van seksualiteit. (Van Berlo, Wijsen & Vanwesenbeeck, 2005; Wijsen & Van Lee, 2006). In dit hoofdstuk komt aan de orde welke informatie de onderzochte jongeren via school en hun omgeving rondom seks en anticonceptie hebben gekregen en welke rol deze hebben gespeeld ten aanzien van de keuze voor en het gebruik van anticonceptie. 3.1 Voorlichting en informatie via school De meeste jongeren (zowel jongens als meisjes, autochtoon Nederlandse jongeren en allochtone jongeren) zeggen op school enige informatie te hebben gehad rondom seksualiteit, anticonceptie en seksueel overdraagbare ziektes. Soms betrof het een of meerdere reguliere lessen op school (bijvoorbeeld tijdens het vak Biologie of Verzorging) en soms werd de voorlichting gegeven via instanties buiten de school (zoals de GGD). Het ging over het vrouwen- en het mannenlichaam, hoe dat in zijn werking zit, hoe dat gaat vanaf het niks eigenlijk en dan tot aan een kindje krijgen. Dat hebben we wel gehad, met de eisprong, hoe de mannelijke geslachtsdelen in elkaar zitten, de vrouwelijke geslachtsdelen, een beetje de cyclus daarvan. En ook over anticonceptie hebben we voorlichting gehad. (Jongen, 23 jaar, MBO, NL) Over voorbehoedsmiddelen, over seksuele contacten. Ja, dat was het eigenlijk een beetje en hoe je met die voorbehoedsmiddelen om moet gaan en hoeveel dat er waren en soa s, ziektes. (Jongen, 17 jaar, MBO, NL) De inhoud van de voorlichting betrof vaak informatie over de technische kant van seksualiteit zoals informatie over de menstruatiecyclus, anticonceptiemiddelen en methoden en de verschillende soa. Soms werd geoefend met het omdoen van een condoom en een enkele keer werd er ingegaan op de omgang tussen seksuele partners. Toen heeft de juffrouw ook een keer laten zien hoe je een condoom aan moet brengen, had ze gewoon over een banaan heen gedaan. Dus dat was in principe best wel lachen, maar ja, het is toch wel belangrijk om zulke dingen te weten. (Meisje, 16 jaar, MBO, NL) 9

20 Rutgers Nisso Groep, 2010 Achtergronden van inadequaat anticonceptiegebruik Eigenlijk heb ik van alles gehad op school. Technische info, omgang met een vriendin. ( ) Omgaan met seksualiteit: jongens willen meestal verder dan meiden, meisjes lopen erachter aan. En dat dit eigenlijk niet hoort. En daar worden voorbeelden gegeven over hoe het kan aflopen met een meisje. Dat het fout afloopt met het meisje: ze raken zwanger, worden gekwetst. Meisjes zijn gevoeliger dan jongens. Jongens zijn misschien wel gevoelig, maar uiten het niet zo, zijn stoerder. (Jongen, 18 jaar, MBO, Marokkaans) Een meisje van Caribische afkomst vertelt verder dat er vroeger op school (op de Antillen) werd ingegaan op de consequenties van tienerzwangerschap. Ja, toen ik zo n twaalf, dertien werd kwamen er veel, hoe zeg je dat? Teenage pregnancies voor. [Tienerzwangerschappen]. Ja, en zo werd je meer alert van wat zijn de consequenties en wat kan je eraan doen en wie kan je hulp vragen als je niet naar je ouders durft te gaan of zo. (Meisje, 21 jaar, HBO, Caribisch) Voor veel jongeren is het alweer een tijd geleden dat ze seksuele voorlichting op school kregen. Een aantal geeft aan dat zij de kennis niet helemaal paraat hebben of voornamelijk het gedeelte met betrekking tot zichzelf (qua sekse) hebben onthouden. Een enkeling uit expliciete kritiek over de kwaliteit van de voorlichting. Nou zoals op alle scholen, de leraren zijn bang erover te praten. Het is veel te plastisch en seks wordt ook eng gemaakt, zoals dat je er alleen maar ziektes van kan krijgen, baby s, ongewenste zwangerschappen en hoe je je daartegen moet verweren. Helemaal niet dat het ook leuk en plezierig kan zijn. (Meisje, 17 jaar, Havo, NL) 3.2 Voorlichting en informatie via de omgeving Met name autochtone meiden en jongens geven aan van huis uit geen taboe te hebben ervaren, dat er thuis over anticonceptie kon worden gepraat en dat de ouders daar soms ook een actieve rol in speelden. Ik wilde op mijn twaalfde aan de pil en wilde dat doen met toestemming van mijn ouders en heb het toen aan ze gevraagd. Als ze nee gezegd hadden was het toch wat lastiger geworden, dus ze hebben er wel op invloed gehad. (Meisje, 16 jaar, VWO, NL) Mijn ouders zijn altijd open geweest erover. Vroeger hadden we boekjes en dat lazen we dan. En toen ik een vriendin kreeg werd mij gezegd dat ik een condoom moest gebruiken. (Jongen, 17 jaar, VWO, NL) [Heb jij informatie van je ouders gekregen over anticonceptie?] Ja. [En waar ging het dan over?]. Dat ik het veilig moet doen als ik iemand niet ken. [En wat houdt dat in, veilig] Dan gaat mijn moeder altijd condooms kopen voor mij. [Oké, zijn er ook andere dingen die ze heeft verteld over anticonceptie?] Eigenlijk niet zo, nee. [Heeft ze verteld hoe je het moet doen, hoe je het moet toepassen?] (lacht) nee. (Jongen, 16 jaar, MBO, NL) 10

21 Bij mij thuis is het, zal ik maar zeggen, gewoon heel vrij besprekelijk. Het is geen taboe of niks. Het is gewoon normaal dat er een keer iets wordt gezegd en dat het gewoon besproken wordt. Het is gewoon heel normaal. Je kunt er gewoon over praten, je kunt naar je ouders toestappen. Als klein kind is het wel iets van, ja, een beetje een soort van schaamtegevoel van, moet ik het wel aan mijn vader en moeder vragen? Maar uiteindelijk bij mij, mijn ouders zijn heel vrij wat dat betreft. (Jongen, 23 jaar, MBO, NL) Ook een paar allochtone meiden en jongens geeft aan thuis over anticonceptie te hebben gepraat. Mijn moeder begon door te hebben dat ik seks had en toen werd ze er verdrietig van en zei ze dat ik het maar beter veilig kon doen. Ze heeft altijd gezegd dat ik het veilig met condoom moest doen. Ze heeft me geholpen info te zoeken over de verschillende anticonceptiemiddelen en methoden die er zijn. (Meisje, 20 jaar, HBO, andere etnische groep) [Heb je informatie van je ouders gekregen over anticonceptie?] Ja, van mijn moeder en ook van mijn zus en van school. Hoe je het moet gebruiken, dat het is om niet zwanger te worden. Ook wel seksuele voorlichting van moeder en zus over hoe het lichaam in elkaar zit en de vrouwelijke dingen: menstruatie en zo en verder over de omgang met jongens dat ik moet oppassen en uitkijken geen gekke dingen te doen. [Wat is dat gekke dingen?] Ja.. geen seks hebben met een jongen. (Meisje, 16 jaar, VMBO, Marokkaans) Hoewel een paar allochtone meiden en een enkele allochtone jongen aangeeft wel met een of beide ouders over anticonceptie en seksualiteit te hebben gepraat, geeft het merendeel van de jongeren met een allochtone afkomst aan dat er thuis niet, moeilijk of onvolledig over deze onderwerpen werd gesproken. Bij ons in de cultuur doe je dat niet. Bij ons is het eigenlijk dat je voor je huwelijk geen seks mag hebben. (Meisje, 16 jaar, VMBO, andere etnische groep) Mijn ouders zijn er gesloten over. Mijn vader in ieder geval wel. Mijn moeder kan niet wachten tot ik met een meisje thuis kom. [Als je vragen zou hebben zou je die dan aan je moeder kunnen stellen? Op het gebied van anticonceptie en seksualiteit in het algemeen?] Als het een beetje een algemene vraag is kan het nog wel maar anders liever niet. (Jongen, 20 jaar, MBO, andere etnische groep) Ik vind het niet gepast. We zijn volwassen. Als je kleiner bent, dan snap ik het wel. Ik zou het later ook met mijn zoon doen, maar ik vind wel, een vader moet het met de zoon doen en de dochter moet het met de moeder doen. Ik vind niet dat ik met mijn moeder over dit soort dingen hoor te praten. Ik vind dat gewoon niet horen, daar zou ik me ongemakkelijk bij voelen. (Jongen, 22 jaar, MBO, Caribisch) Ik zou me gewoon schamen tegenover mijn ouders, zeg maar, van weten wat je wel en niet kan zeggen. (Meisje, 18 jaar, VMBO, Marokkaans) 11

22 Rutgers Nisso Groep, 2010 Achtergronden van inadequaat anticonceptiegebruik Sommigen ervaren het taboe op het praten over seks(ualiteit) en anticonceptie als een druk, die belemmerend kan werken bij het aangaan van seksuele contacten en het gebruiken en aanschaffen van anticonceptie. Er zijn echter ook jongeren die dit zelf niet als belemmering ervaren. Met name jongens lijken er minder last van te hebben. Dit kan ook komen doordat er vaak minder op de seksuele activiteiten van jongens wordt gelet en er minder negatieve consequenties aan zitten voor de jongens. Ja, aan de ene kant is het wel een druk, denk ik, want je moet het toch telkens weer verborgen houden en eigenlijk wil ze niet dat je seks hebt. Dat maakt condooms kopen ook moeilijk. Ik wil toch wel het liefst zoveel mogelijk naar haar luisteren en toch respect hebben voor mijn ouders, zeg maar. In de bijbel staat, je moet je ouders eren. (Meisje, 16 jaar, VMBO, andere etnische groep) Ik trek me niets van mijn omgeving aan, doe wat ik vind. Van de jongens keurt 95% het allemaal goed. 5% keurt het af, vanwege het geloof. De afkeuring van mijn ouders over seks voor het huwelijk en ook over anticonceptie heeft geen invloed op mijn gedrag. Er wordt niet over gesproken, maar ze weten wel dat het gebeurt. Ik wil niet dat ze het zien. Voor mijn zusje geldt dat ook zo. Maar jongens mogen toch wel meer dan de meisjes. (Jongen 18 jaar, MBO, Marokkaans) Hoewel vaak met een allochtone achtergrond minder makkelijk met ouders over anticonceptie en seksualiteit werd gepraat, praatten de meesten daar wel met vrienden en vriendinnen over. Het onderwerp van gesprek varieert van uitwisseling van ideeën over abortus, het al dan niet gebruiken van een condoom tot uitwisseling van ervaringen over verschillende anticonceptie middelen en -methoden of de morningafterpil. Ook kreeg een jongen het advies van vrienden uit te kijken met het veroorzaken van een ongeplande zwangerschap. Ik ken ook een vriend van mij die wel wat ouder is, dat is niet echt een tienervader of zo, maar op zich wel op een jonge leeftijd iemand zwanger heeft gemaakt en ja, hij praat er ook heel vrij over van, dat moet je gewoon nooit doen. (Jongen, 17 jaar, MBO, andere etnische groep) Verder geven jongeren aan zelf het een en ander te hebben uitgeprobeerd of te hebben uitgezocht en via folders, boekjes, bijsluiters, de huisarts, televisie, het internet en de GGD aan informatie zijn gekomen. 3.3 Samenvatting en conclusie De meeste jongeren (zowel jongens als meisjes, autochtoon Nederlandse jongeren en allochtone jongeren) hebben op school informatie gehad rondom seksualiteit, anticonceptie en seksueel overdraagbare ziektes. De informatie van de voorlichting betrof meestal de meer technische kant van seksualiteit, zoals informatie over de menstruatiecyclus, anticonceptiemiddelen en -methoden en de verschillende soa. Er is niet of nauwelijks gesproken over de toepassing daarvan in een context met een partner. Dit sluit aan bij de bevindingen uit studies rondom de achtergrond van tienerzwangerschap. Overigens moet als kanttekening worden gemaakt dat het in die studies uitsluitend ging om tienermoeders. Uit onderhavig onderzoek komt naar voren dat dit zowel voor meiden als jongens geldt. In tegenstelling tot bij de meeste autochtone jongeren uit de onderzoeksgroep lijkt er bij veel jongeren met een allochtone achtergrond in meer of mindere mate sprake te zijn van een taboe ten aanzien van (het spreken over) seksualiteit en anticonceptie. Bij 12

23 sommigen werkt dit belemmerend, zij durven bijvoorbeeld niet openlijk te koop te lopen met hun anticonceptiegebruik en/of durven dit niet aan te schaffen. Bij hen speelt de omgeving dus een directe rol bij hun anticonceptiegebruik. Bij anderen speelt de omgeving meer indirect een rol. Zij onderkennen het taboe en zeggen hier soms ook rekening mee te houden, maar kunnen er op de een of andere manier wel mee omgaan. Met name jongens lijken zich makkelijker te ontrekken aan hun omgeving, waarschijnlijk ook omdat hen in de praktijk veel meer (oogluikend) wordt toegestaan op het gebied van seksualiteit. Door jongeren (met een autochtone en allochtone achtergrond) onderling wordt regelmatig over anticonceptie gepraat en er worden adviezen uitgewisseld. De jongeren proberen soms zelf het een en ander uit en gaan actief op zoek naar informatie. Behalve vrienden, school of ouders raadplegen jongeren de huisarts, de GGD, het internet, folders, boeken, bijsluiters en de televisie. 13