6,7. Werkstuk door een scholier 6171 woorden 4 mei keer beoordeeld

Transcriptie

1 Werkstuk door een scholier 6171 woorden 4 mei ,7 14 keer beoordeeld Vak Biologie Woord vooraf Cholesterol is een onderwerp dat me aanspreekt om meerdere redenen. Enerzijds heb ik dit onderwerp gekozen omdat een te hoog cholesterolgehalte een steeds terugkerend gevaar is dat vaak in het nieuws verschijnt anderzijds omdat ik mijn medestudenten bewust wil maken van dit gevaar. Zo wil ik hun motiveren om hun cholesterolgehalte zo snel mogelijk te laten meten en dat ze ook moeten oppassen met wat ze eten. Het vervolledigen van deze scriptie is niet altijd even gemakkelijk geweest. Er is heel wat moeite en tijd ingekropen: Het vinden van de geschikte onderzoeksvragen, de grote inspanningen om een interview te bemachtigen enz. Inleiding Wanneer het gedoemde woord cholesterol wordt uitgesproken associeert men deze meteen aan harten vaatziekten. Dit is echter ongegrond. Cholesterol is een stof die noodzakelijk is voor het goed functioneren van ons lichaam en zonder cholesterol kan men niet leven. Dat betekent niet dat een overmatige hoeveelheid aan cholesterol niet zal leiden tot hart- en vaatziekten. De laatste jaren besteden de media heel wat aandacht aan hart -en vaatziekten. Hartaandoeningen zijn de laatste jaren een van de belangrijkste doodsoorzaken van de westerse samenleving, vooral de Amerikaanse samenleving heeft het zwaar te verduren met steeds meer mensen die lijden aan obesitas en zo de kans op hartaandoeningen verhogen. Andere factoren die de kans op hart- en vaatziekten kunnen verhogen zijn: leeftijd, geslacht, roken, hoge bloeddruk, erfelijke aanleg, suikerziekte, overgewicht. Dit onderwerp is echter uitgebreid zodat ik me alleen zal toespitsen in hoeverre voeding een effect heeft op het cholesterolgehalte en/of een effect op hart- en vaatziekten. Ik zal onderzoeken welke voedingstoffen zullen leiden tot een verhoging van het cholesterolgehalte en welke een daling zullen veroorzaken. Mijn onderzoek zal voornamelijk het onderwerp vetten behandelen. Welke vetten zijn schadelijk voor ons lichaam? Welke vetten zijn onschadelijke en zijn bevorderlijk voor het welzijn? Wat ik ook te weten zal komen is tot welke gevolgen voeding kan leiden voor ons lichaam. Voornamelijk zal ik me toespitsen tot welke gevolgen er zich chemisch in onze lichamen zullen voltrekken. Ik zal eerst beginnen met een beetje meer uitleg te geven over cholesterol. Ik zal de geschiedenis niet langdradig bespreken maar in een bondige tekst de etymologie van het woord cholesterol bespreken. Ik zal ook verder toelichten hoe en wie als eerste cholesterol gevonden heeft en meer specifiek waar. Hierop volgt een bespreking over de molecuulformule en samenstelling van cholesterol: LDL- cholesterol en HDL- cholesterol komen aan bod en de uitleg waarom het ene goede en het andere slechte cholesterol wordt genoemd. Welke gevolgen er zijn wanneer men te veel van het een en te weinig van het ander inneemt vanuit onze voeding zullen in deze onderzoekscompetentie behandeld worden. Pagina 1 van 12

2 Ik zal ook de oorzaken van een te hoog cholesterolgehalte toelichten en enkele bespreken. Welk effect diabetes heeft op het cholesterolgehalte en een uiteenzetting over onze hormonen en hun effect op het cholesterolgehalte, zullen het eerste deel van mijn scriptie afbakenen. Hierop zullen de onderzoeksvragen volgen om vervolgens af te sluiten met enkele goede tips om een te hoog cholesterolgehalte te verlagen. Ik zal ook een interview afleggen met Dr. Ernst Rietzschel om meer te weten op welke leeftijd het cholesterolgehalte dient gemeten te worden en hoeveel de prijs bedraagt voor de vereiste metingen. Ik ga ook bepreken in welke landen hart- en vaatziekten frequent voorkomen en door welke factoren dit beïnvloedt wordt. Ik zal ook allerhande vragen stellen betreffende hypercholesterolemie, de invloed van onze hormonen op het cholesterolgehalte enz. Om meer te weten over cholesterol zijn er ook nog een paar interessante artikels die u kunt terugvinden in de bijlage. Deze behandelen welke vetzuren belangrijk zijn voor ons lichaam en welke wij beter kunnen vermijden. 1 Cholesterol 1.1 Inleiding Cholesterol is geen vet maar een lipide dat in de celmembranen van alle weefsels voorkomt. Omdat cholesterol door alle eukaryoten wordt gevormd, worden er ook hoeveelheden cholesterol gevonden in membranen van planten en fungi. De naam is oorspronkelijk afkomstig van het Grieks. Het Griekse chole betekent gal en steros staat voor vast. Het chemische achtervoegsel ol staat voor het voorkomen van alcohol in de stof. Cholesterol werd voor het eerst in vaste vorm aangetroffen in galstenen door François Poulletier De La Salle in Maar slechts in 1815 wordt de samenstelling door de chemicus Eugène Chevreul cholesteroline benoemd. 1.2 De synthese van cholesterol Cholesterol wordt beschouwd als een sterol. Het heeft een smeltpunt van 148 C en een kookpunt van 360 C. Het is een niet in water oplosbare stof en kan alleen door ether of andere oplosmiddelen voor vet worden opgelost. Cholesterol is een reuk- en smaakloze, lichtgelige, wasachtige substantie. Het is vereist in het membraan van alle levende zoogdieren en mensen. Zonder cholesterol is er geen normale cellulaire functie. Het lichaam zal zelf instaan voor het aanmaken van cholesterol en maar voor een klein deel zal het worden opgenomen uit voedsel. Het wordt samengesteld in het endoplasmatisch reticulum. Cholesterol zal aangemaakt worden in de darmen, bijnieren en lever. Cholesterol zal in meerdere mate worden aangetroffen in weefsels die meer cholesterol samenstellen of in dichtopeengepakte membranen zoals de lever, het ruggenmerg en de hersenen. Het wordt zelfs aangetroffen in de spieren, huid en het hart. Cholesterol zal in het bloed vervoerd worden door middel van lipoproteïnen, die aan de buitenkant in water oplosbare proteïnen hebben. De belangrijkste types zijn LDL, lipoproteïne met een geringe dichtheid en HDL, een lipoproteïne met een hoge dichtheid. LDL-cholesterol wordt naar de lichaamscellen en de weefsels vervoerd. Daar wordt de cholesterol afgeleverd. HDL, in tegenstelling tot LDL vervoert de cholesterol van de cel naar de lever. Daar wordt het afgebroken en via de galwegen uit het lichaam verwijderd. 1.3 Functie van cholesterol Cholesterol is een bouwsteen die nodig is voor het aanmaken van celmembranen en steroïd hormonen ( die in de bijnieren worden gemaakt). LDLc (LDL-cholesterol) is de bouwsteen voor hormonen. De geslachtshormonen testosteron en oestrogeen worden uit cholesterol gemaakt. Ook het inmiddels zeer Pagina 2 van 12

3 bekende nandrolon is een hormoon dat (voor een groot deel) wordt geproduceerd uit cholesterol. Het regelt ook de temperatuur van de vloeistof die aanwezig is in de membranen. De hydroxylgroep op cholesterol zal zich binden aan de fosfaatgroep van het membraan, terwijl de omvangrijke steroïden en de koolwaterstofgroep in het membraan worden ingebed. Onderzoeken hebben ook uitgewezen dat cholesterol als een anti-oxidant optreedt. Cholesterol is ook zeer nuttig voor het vervaardigen van galsap. Gal bevindt zich in de galblaas en dat helpt bij het verteren van vetten. De hoofdbestanddelen van gal zijn galzouten, bilirubine en cholesterol. Galstenen kunnen ontstaan wanneer de verhouding tussen deze stoffen uit balans is. Cholesterol wordt normaal gesproken vloeibaar gehouden door de oplossende werking van galzouten. Als er een te grote hoeveelheid cholesterol in de gal ontstaat die de oplossende kracht van galzouten te boven gaat, kristalliseert de cholesterol en ontstaan er cholesterolstenen. Het is ook belangrijk voor het aanmaken van in vet oplosbare vitaminen zoals vitaminen A, D, E en K. Bij het aanmaken van ons zenuw- en hersenweefsel neemt cholesterol een bijzondere plaats in. Het is één van de basisproducten voor het isolatiemateriaal dat zich om de meeste zenuwvezels bevindt. Dit isolatiemateriaal, dat myeline wordt genoemd, zal zich in dunne laagjes rondom de zenuwvezels winden en heeft als taak te voorkomen dat de elektrische signalen die we bij een prikkel krijgen niet op andere zenuwvezels zullen overgaan. 2 Lipoproteïnen 2.1 Inleiding In de vorm van lipoproteïnen komt cholesterol in de bloedbaan. Cholesterol, triglyceriden en fosfolipiden worden nadat ze uit de voeding in de darmwand zijn opgenomen verpakt in transportdeeltjes, die we lipoproteïnen noemen. Lipoproteïnen zijn grote, bolvormige moleculaire complexen bestaande uit lipiden en eiwitten (apo-lipoproteïnen). De chylomicronen zijn de grootste deeltjes en bevatten vooral lipiden en weinig eiwitten. De diverse lipoproteïnen hebben ook verschillende taken. De chylomicronen brengen de vetten uit onze voeding van de darm naar lever, vetweefsel, spieren en organen. Chylomicronen worden heel snel afgebroken. Ze zijn binnen een kwartier na afgifte uit de darmen alweer uit de bloedcirculatie verdwenen. Ze bevinden zich dus maar gedurende korte tijd in het bloed en hebben weinig invloed op de vetsamenstelling daarvan. De chylomicronen zijn te groot om de vaatwand in te gaan. Maar het verpakken in transportdeeltjes gebeurt niet alleen bij cholesterol, triglyceriden en fosfolipiden maar ook in vet oplosbare vitamines ondergaan dezelfde procedures. De lipoproteïnedeeltjes worden in de lever en ook in de darm gemaakt. We kunnen afhankelijk van hun samenstelling, verschillende soorten lipoproteïnen onderscheiden. We maken de indeling op basis van de dichtheid van deze deeltjes. Lipiden hebben een zo kleine dichtheid dat ze op water zullen drijven. Als een deeltje meer vet bevat en minder eiwit, zal het lichter wegen. De wetenschappelijke benaming voor gewicht is dichtheid en in het Engels is dit density. Daarom hebben de 3 belangrijkste de volgende namen: Very-Low-Density lipoproteïne ( VLDL), Low-Density ( LDL) lipoproteïne en High-Density lipoproteïne ( HDL) Low-Density lipoproteïne ( LDL) De LDL-deeltjes die ook slechte cholesterol worden genoemd omdat ze de hoogste concentratie aan cholesterol bevatten en maar een kleine hoeveelheid eiwitten, hebben een zo kleine afmeting (de HDLdeeltjes zijn echter nog kleiner) dat het mogelijk is dat ze door de binnenkleding van het bloedvat kunnen binnendringen. Deze binnenkleding wordt het endotheel genoemd. Wanneer er een te hoog cholesterolgehalte wordt vastgesteld zal er onder het endotheel, waar ons bindweefsel en spiercellen Pagina 3 van 12

4 zitten, een ophoping van LDL-deeltjes in de bloedvatwand waargenomen worden. Bloed bevat gelukkig witte bloedcellen die er voor zullen zorgen dat vreemde stoffen die ons lichaam binnendringen worden opgeruimd. Deze witte bloedcellen worden macrofagen genoemd. Macrofagen zijn echter beperkt in hun kunnen: wanneer er te veel LDL-deeltjes zullen zijn kunnen de macrofagen ze onmogelijk allemaal opruimen. De macrofagen zullen te veel LDL-deeltjes hebben opgenomen zodat ze zullen afsterven met als gevolg dat ze onder het endotheel blijven liggen. Deze dode cellen zullen op hun beurt opgeruimd moeten worden, waardoor ze meer macrofagen zullen aantrekken en dit zal uiteindelijk leiden tot een vicieuze cirkel. Er ontstaat een brij van dode cellen bestaande uit vet, cholesterol, macrofagen en bindweefsel wat soms kan zorgen dat er een verkalking kan ontstaan waardoor het endotheel naar binnen wordt gedrukt. Dit wordt de atheroombrij van de atherosclerotische plaque genoemd. Het bloedvat vernauwt geleidelijk aan en het erachter liggende weefsel krijgt te weinig zuurstofrijk bloed binnen. Het weefsel kan zelfs beschadigd worden. We noemen dit verschijnsel ook wel eens aderverkalking of arteriosclerose. Aderverkalking komt het meest voor in de slagaders, op plaatsen waar het bloed snel stroomt, bijvoorbeeld op de aftakkingen. Niet alleen LDL-deeltjes zullen instaan voor het beschadigen van het endotheel maar ook hoge bloeddruk, suikerziekte en roken oefenen een grote invloed op deze cellaag. Zeker de nauwe bloedvaten rond het hart (kransslagaders) en in de hersenen zijn gevoelig voor aderverkalking High-Density lipoproteïne Cholesterol kan gelukkig verwijderd worden: de HDL-deeltjes of in de volksmond goede cholesterol zullen hiervoor zorgen. Het HDL- deeltje is het kleinste deeltje. Dit kan heel gemakkelijk de vaatwand in- en uitgaan. HDL- deeltjes veroorzaken geen slagaderverkalking. Ze verzamelen juist cholesterol en brengen de overtollige cholesterol terug naar de lever. Een van de eigenschappen van HDL-deeltjes is het vermogen om cholesterol over te nemen uit andere lipoproteïnen en uit weefsels waar cholesterol ligt opgeslagen. De HDL-deeltjes, vol met HDL-cholesterol, komen weer in het bloed door het endotheel. Ze worden nu getransporteerd naar de lever die de vetachtige stof cholesterol omzet in galzure zouten. De galzure zouten die bij de afbraak van cholesterol ontstaan komen in de gal terecht en zullen zo uit het bloed verwijderd worden. De gal zal dan via de galbuis in de darm terechtkomen, waarna het met de ontlasting wordt uitgescheiden. Met andere woorden HDL beschermt ons tegen aderverkalking. Daarom moeten we streven naar een zo hoog mogelijk HDL-cholesterolgehalte. Een te laag HDL-cholesterolgehalte echter zal de kans verhogen op hart- en vaatziekten. Hart- en vaatziekten worden beïnvloed door hormonen, lichamelijke activiteiten en onze voeding Triglyceriden Triglyceriden, die belangrijke componenten zijn van zeer lage dichtheidslipoproteïne (VLDL ) en chylomicrons, spelen een belangrijke rol in ons metabolisme als energiebronnen en vervoerders van het dierlijke vet in ons lichaam. Zij bevatten meer dan tweemaal zo veel energie (37.8 kj/g) dan sachariden en proteïnen. In de darm, worden de triglyceriden gesplitst in glycerol en vetzuren (dit proces wordt lipolysis genoemd). Glycerol en vetzuren worden dan in cellen (absorberende enterocytes) geplaatst waardoor ze naar de lever gevoerd kunnen worden. De triglyceriden worden weer gevormd in de enterocytes vanuit hun fragmenten ( glycerol en vetzuren) en samen met cholesterol verpakt en proteïnen om zo chylomicrons of VLDL- deeltjes te vormen. Deze worden afgescheiden van de cellen en door het lymfesysteem verzameld en naar de grote bloedvaten dicht bij het hart vervoerd alvorens ze getransporteerd worden door het bloed. Diverse weefsels kunnen chylomicrons opnemen om zo de Pagina 4 van 12

5 triglyceriden vrij te geven, die als energiebronnen moeten worden gebruikt. Levercellen bijvoorbeeld kunnen triglyceriden samenstellen en opslaan. Wanneer het lichaam vetzuren als energiebron vereist, zal het hormoon glucagon een signaal geven waardoor triglyceriden zullen splitsen door toedoen van lipase. Hierdoor worden de vrije vetzuren vrijgegeven. Aangezien de hersenen geen vetzuren als energiebron kunnen gebruiken, kan de glycerolcomponent van triglyceride in glucose worden omgezet, via gluconeogenesis. In tegenstelling tot veel andere moleculen, kunnen triglyceriden zich gemakkelijk door celmembranen bewegen, aangezien de niet-polaire moleculaire structuur niet zal reageren met de fosfolipidenlaag van membranen. 3 Verhoogd Cholesterolgehalte 3.1 Inleiding Het cholesterolgehalte wordt gemeten met een bloedonderzoek. Bij elk individu echter is de biologische variabiliteit anders waardoor het cholesterolgehalte sterk kan schommelen. Eén meting is dan niet toereikend want wanneer men een hoge waarde vaststelt kan het ook een meetfout zijn. Daarom wordt het aanbevolen om twee à drie bloedonderzoeken te doen (met minimaal één week tussen 2 metingen). Bij een cholesterolonderzoek wordt de totale cholesterolwaarde in het bloed gemeten. De officiële eenheid voor het cholesterolgehalte in het bloed wordt uitgedrukt in milligram per deciliter (mg/dl). Als men bij een bloedonderzoek een gehalte meet met een waarde hoger dan 90 mg/dl is er sprake van een te hoog cholesterolgehalte waardoor het risico op hart- en vaatziekten verhoogd is. Men zal bij het tweede onderzoek ook het triglyceridengehalte bepalen. Voor dit onderzoek moet u nuchter zijn. De specialist die u onderzoekt zal de totale hoeveelheid cholesterol /de hoeveelheid HDL-cholesterol gevonden in het bloed meten en daarvan de verhouding berekenen. Dit onderzoek is duidelijker dan alleen de hoeveelheid cholesterol meten. Hoe lager het LDL-cholesterolgehalte, hoe beter. Om van een normaal cholesterolgehalte te spreken is het nodig om een HDL-cholesterolgehalte hoger dan 16,2 mg/dl te hebben. Het HDL-gehalte zal zelden boven 36 mg/dl zijn. Het normale triglyceridengehalte is lager dan 39,6 mg/dl. Het gehalte in het bloed in mg/dl Totaal cholesterol Uitslag lager dan 90 Normaal Licht verhoogd Verhoogd hoger dan 144 Sterk verhoogd LDL-gehalte hoger dan 54 Te hoog HDL-gehalte lager dan 16 Te laag Triglyceriden hoger dan 40 Te hoog Een verhoogd cholesterolgehalte of hypercholesterolemie wordt veroorzaakt door: diabetes mellitus, hormonen, erfelijke aanleg, een te hoog lichaamsgewicht, Pagina 5 van 12

6 eten van gehard vet, eten van veel verzadigde vetten, cholesterolrijke voedingsmiddelen, traag werkende schildklier, bijwerking van bepaalde medicijnen Hormonen Het geslacht speelt een zeer grote rol bij het risico van het al dan niet kans hebben op hart- en vaatziekten. Mannen hebben een lager HDL-cholesterolgehalte dan vrouwen en zullen zo minder beschermd zijn tegen aderverkalking. Dit laag HDL-cholesterolgehalte wordt veroorzaakt door het mannelijke geslachtshormoon testosteron. Vrouwen maken het vrouwelijke geslachtshormoon oestrogeen aan die zorgt dat het HDL-cholesterolgehalte hoger zal zijn dan bij de mannen. De kans op hart- en vaatziekten is dan ook geringer bij vrouwen onder de 50 jaar dan bij mannen die dezelfde leeftijd hebben. Na de menopauze echter stopt de vorming van oestrogeen grotendeels, met het gevolg dat het HDLcholesterolgehalte daalt en het risico voor hart- en vaatziekten stijgt. Uit statistieken blijkt zelfs dat het aantal vrouwen dat sterft aan hart- en vaatziekten sterk stijgt en dat het zelfs het aantal doden bij mannen die leden aan hart- en vaatziekten overtreft Diabetes mellitus Inleiding Diabetes mellitus (Grieks diabètès = sifon, van dia = door ( heen), bainoo = gaan en Latijn mellitus = honingzoet) of suikerziekte is een van de risicofactoren voor hart- en vaatziekten. Bij mensen met diabetes mellitus is het glucosegehalte in het bloed te hoog. Glucose is de vorm waarin sachariden in ons bloed vervoerd worden. Mijn onderscheidt bij diabetes mellitus twee vormen: diabetes mellitus type 1 en diabetes mellitus type 2. Patiënten met het type 2 hebben naast een verhoogd glucosegehalte vaak meerdere risicofactoren zoals overgewicht, hoge bloeddruk en/of een verstoorde vetsamenstelling van het bloed Glucose Het gehalte aan glucose in het bloed varieert, maar is daarbij wel gebonden aan nauwe grenzen. Met een te hoog of te laag glucosegehalte in het bloed kan men niet functioneren. Hij of zij kan zelfs bewusteloos raken. De glucose in het bloed is afkomstig uit de voeding of uit de lever. De sachariden in de voeding bestaan uit zetmeel en suikers. Na een maaltijd worden de sachariden in het maagdarmkanaal afgebroken tot glucose en vervolgens opgenomen in het bloed. Daardoor stijgt na een maaltijd het glucosegehalte in het bloed. De lever heeft een beperkte voorraad glucose die aan het bloed kan worden afgegeven als er een tekort aan glucose dreigt te ontstaan. Het glucosegehalte in het bloed varieert in de loop van de dag. s Morgens vroeg als iemand nog niet gegeten heeft, is de concentratie het laagst. Ongeveer twee uur na een sacharidenrijke maaltijd of drank is het glucosegehalte gestegen tot een maximum. Daarna daalt het weer geleidelijk. Bij het regelen van het glucosegehalte in het bloed speelt insuline een hoofdrol. Insuline wordt gemaakt door insulineproducerende cellen in de alvleesklier. Als na een maaltijd het glucosegehalte in het bloed stijgt, reageert de alvleesklier met het maken en afgeven van insuline. Een hoog glucosegehalte in het bloed prikkelt de insulineproductie. Insuline bevordert de opname van glucose in de spieren en het vetweefsel, en verhindert de afgifte van glucose in de lever. Daardoor daalt het glucosegehalte in het bloed. Er zijn twee oorzaken voor een te hoog glucosegehalte in het bloed (hyperglycemie). Het kan zijn dat de alvleesklier helemaal geen of onvoldoende insuline maakt. Door het gebrek aan insuline wordt er niet Pagina 6 van 12

7 genoeg glucose vanuit het bloed in de lichaamscellen opgenomen. Het glucosegehalte stijgt naar heel hoge waarden. Mensen bij wie dit gebeurt, hebben diabetes type 1. Zij hebben een te hoog gehalte aan glucose in hun bloed door een gebrek aan insuline. Om te voorkomen dat hun glucosegehalte te sterk stijgt, moeten zij zichzelf dagelijks insuline toedienen. Diabetes type 1 komt vooral bij kinderen en jonge volwassenen, maar kan op iedere leeftijd ontstaan. De tweede oorzaak voor een te hoog glucosegehalte in het bloed is insulineresistentie. De spieren en het vetweefsel reageren dan niet meer of niet voldoende op insuline. De hoeveelheid insuline in het bloed moet hoger zijn dan normaal om de opname van glucose in spieren en vetweefsel mogelijk te maken. Insulineresistentie ontstaat geleidelijk. In het begin lukt het de alvleesklier nog wel om de insulineproductie te verhogen en daardoor te voorkomen dat het glucosegehalte te sterk stijgt. Er is dus nog geen verhoogd glucosegehalte in het bloed, maar wel al insulineresistentie. Als de insulineresistentie toeneemt, kan de aanmaak van insuline tekort gaan schieten en stijgt het glucosegehalte in het bloed te veel. Mensen met deze afwijking hebben diabetes mellitus type 2. Dit is de meest voorkomende vorm van diabetes. Meestal ontstaat de aandoening bij mensen van middelbare leeftijd. Omdat deze aandoening met het stijgen der jaren steeds vaker voorkomt, spreken we soms ook wel van ouderdomsdiabetes. De kans op het krijgen van diabetes type 2 stijgt bij overgewicht. Tachtig tot negentig procent van de mensen met diabetes type 2 heeft overgewicht. Personen met suikerziekte dienen noodzakelijk hun HDL-cholesterolgehalte en triglyceridengehalte te meten naast het gewone onderzoek waar men de totale hoeveelheid cholesterol meet. Bij overgewichtdiabetes ( diabetes die men verkregen heeft door overgewicht) komen er vaak afwijkingen voor bij het triglyceridengehalte. Oorzaak hiervan is dat bij overgewichtdiabetes de afbraak van triglyceriden is verminderd. Hierdoor ontstaat soms ook een lichte verhoging van het LDLcholesterolgehalte. Het HDL-cholesterolgehalte is vaak verlaagd bij deze patiënten. Bij mensen met overgewichtdiabetes of bij type 2 diabetes komt vaak te laag HDL-cholesterolgehalte en een verhoogd triglyceridengehalte voor. Zelfs als het cholesterolgehalte maar lichtjes verhoogd is (boven de 117 mg/dl) zal dit een effect hebben op de bloedvaten van diabetespatiënten. Daarom zal bij mensen met diabetes en een te hoog cholesterol sneller behandeling met medicijnen worden overwogen dan bij personen met een te hoog cholesterolgehalte maar geen diabetes. 4 Voeding 4.1 Energie Inname van energie De hoeveelheid energie in de voeding wordt uitgedrukt in kilojoules (kj). Eén kcal is gelijk aan 4,2 kj. De hoeveelheid energie in een voedingsmiddel is afhankelijk van de samenstelling. Het lichaam kan energie halen uit vetten, sachariden, eiwitten en alcohol. Een gram vet levert 37 kj, een gram sachariden 17 kj, een gram eiwit 17 kj en een gram alcohol 29 kj. Op de etiketten van voorbereide producten staat vaak aangegeven hoeveel energie het betreffende voedingsmiddel bevat. Bij het vergelijken tussen verschillende voedingsmiddelen blijkt dat mager niet gelijk staat aan weinig energie. Mager betekent weinig vet. Een product met een laag vetgehalte kan veel sachariden bevatten en daardoor toch veel energie opleveren. Een potje met magere vanillevla bevat bijvoorbeeld nog 420 kj. Ter vergelijking: een potje met magere yoghurt bevat 210 kj. Sommige voedingsmiddelen bevatten verborgen energie. Je hebt niet in de gaten dat de energie-inhoud hoog is. Het ontbijten met bijvoorbeeld croissantjes levert in vergelijking met bruin volkorenbrood veel energie op. Een snee bruin volkorenbrood bevat 357 kj en een Pagina 7 van 12

8 croissant 714 kj Verbruik van energie De hoeveelheid energie die iemand verbruikt, hangt af van geslacht, leeftijd, gewicht en de dagelijkse hoeveelheid lichaamsbeweging. Mannen gebruiken bij dezelfde hoeveelheid lichamelijke activiteit meestal meer energie dan vrouwen. Dat komt omdat ze verhoudingsgewijs meer spierweefsel hebben dan vrouwen. 4.2 Voedingstoffen Onze voeding bevat 50 verschillende voedingstoffen. Voedingsstoffen vormen het materiaal voor de opbouw en het repareren van ons lichaam en de brandstof voor energie. Daarnaast zijn er ook voedingstoffen die een rol spelen in het regelen van processen in ons lichaam. Een deel van de voedingsstoffen kan het lichaam zelf maken uit andere voedingsstoffen. Essentiële voedingsstoffen zijn voedingsstoffen die het lichaam zelf niet kan maken, maar die wel onmisbaar zijn voor de gezondheid. Sommige voedingsstoffen komen in grote hoeveelheden voor. Dat zijn de eiwitten, vetten en sachariden ( zetmeel en suikers). Andere komen in kleine hoeveelheden voor, bijvoorbeeld de vitamines en mineralen. Voedingsvezels zijn onverteerbare delen van plantaardige producten. Voedingsvezels worden dus niet gebruikt als bouwstof of voor energie. Ze bevorderen de werking van de darmen. Water dient voor het transport van voedingstoffen en afvalstoffen, en voor het regelen van de lichaamstemperatuur. Ten slotte zitten er nog stoffen in voeding die niet noodzakelijk zijn voor de gezondheid, maar hierop wel een gunstig effect hebben. Dat zijn de bioactieve stoffen. Voorbeelden van bioactieve stoffen zijn polyfenolen en flavonoïden in groenten en fruit. Naar bioactieve stoffen wordt veel onderzoek gedaan en er worden steeds meer ontdekt. Ze worden echter niet tot de voedingsstoffen gerekend. Wanneer we spreken over gezonde voeding, dan gaat het vooral over de samenstelling van de totale voeding en niet over de invloed van afzonderlijke voedingsstoffen op de gezondheid Vetten Inleiding Vetten zijn als energiebron geschikt om op te slaan. Vet bestaat onder andere uit glycerol. Doordat glycerol een drievoudige alcohol is, kun je er maximaal drie vetzuren aan binden met esterbindingen. Dan ontstaat een triglyceride of we spreken van een 'echt' vet molecuul. Glycerol met één en twee vetzuren het respectievelijk monoglyceride en diglyceride.het eten van veel ongezonde vetten verhoogt het risico op hart- en vaatziekten met een kwart. Daar staat tegenover dat het eten van tweemaal per week vette vis het risico weer met een kwart vermindert Verzadigd vet Vetten bestaan uit vetzuren die weer zijn opgebouwd uit koolstofatomen. Bij vetten maken we een verschil tussen verzadigde vetzuren, onverzadigde vetzuren en transvetzuren. De verzadigde en transvetzuren horen tot de ongezonde soort. Bij verzadigde vetzuren zijn tussen de koolstofatomen alleen maar enkele bindingen, waardoor er geen ruimte meer is. De kans dat er een andere stof aan bindt is dan zeer gering. Bij een persoon die veel verzadigd vet eet, stijgt het gehalte aan cholesterol in het bloed en daarmee stijgt ook de kans op hart- en vaatziekten. Vetten die voornamelijk uit verzadigd vet bestaan, zijn meestal hard bij kamertemperatuur. Voedingsmiddelen met veel verzadigd vet zijn: roomboter, vaste bak- en braadvetten, gewone harde margarines, sommige plantaardige margarines, hard frituurvet, vet vlees en vette vleeswaren, volvette kaas, volle melk en volle melkproducten, koffiemelk en poeder, imitatieslagroom, snacks, gebak Pagina 8 van 12

9 Onverzadigd vet Het eten van onverzadigde vetzuren leidt tot een daling van het cholesterolgehalte in het bloed. Hierdoor wordt de kans op hart- en vaatziekten kleiner. Er zijn verschillende soorten onverzadigde vetzuren. Bij onverzadigde vetzuren kunnen tussen de koolstofatomen op een of meer plaatsen dubbele bindingen voorkomen. Daarom is er op een van de twee bindingsplaatsen nog ruimte om een andere stof te binden vandaar te term onverzadigd. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen enkelvoudige onverzadigde (indien er 1 dubbele binding is) en meervoudige onverzadigde (indien er meerdere dubbele bindingen zijn) vetzuren. De onverzadigde vetzuren in vis verminderen de kans op ziekten van hart en bloedvaten ook nog via een andere manier, mogelijk door een gunstig effect op het hartritme. Daar komt het advies vandaan om per week twee keer vette vis te eten. In tegenstelling tot de verzadigde vetzuren zijn onverzadigde vetzuren vloeibaar bij kamertemperatuur. Veel onverzadigde vetzuren zitten in: alle soorten olie, dieetmargarine, vloeibaar bak- en braadvet en vloeibaar frituurvet; sladressing op basis van olie; vette vis; noten zoals walnoten, pinda s, hazelnoten, amandelnoten, pindakaas en andere notenpasta s. De groep van de onverzadigde vetzuren bestaat uit 2 types: De mono-onverzadigde vetzuren die vind je in plantaardige oliën zoals olijfolie, koolzaadolie en arachideolie. Deze vetzuren hebben een gunstige invloed op het cholesterolgehalte in het bloed. En de poly-onverzadigde vetzuren waarin we opnieuw 2 families van essentiële vetzuren kunnen indelen: de Omega 6- en de Omega 3-vetzuren. Omega 6- en omega 3 vetzuren zijn essentiële vetzuren. Zonder deze vetzuren kan ons lichaam niet voldoende werken. Deze vetzuren kunnen echter niet of onvoldoende door het lichaam worden aangemaakt en moeten we via de voeding opnemen. Omega 6-vetzuren (waarvan het stamvetzuur linolzuur is) vind je terug in plantaardige oliën zoals zonnebloemolie, maïsolie en sojaolie. Omega 6-vetzuren gebruiken we vaak in de keuken: linolzuur wordt dan ook in voldoende mate via de voeding opgenomen. omega 6-vetzuren hebben een licht cholesterolverlagende werking; Er bestaan verschillende soorten omega 3-vetzuren. De stammolecule alfa-linoleenzuur kunnen we niet zelf aanmaken en moeten we dus uit onze voeding halen (bijvoorbeeld uit walnotenolie of koolzaadolie) Trans vet Transvetzuren ontstaan bij het (gedeeltelijke) harden of hydrogenering van onverzadigde plantaardige oliën en vetten. Dit proces wordt voornamelijk toegepast om het smeltpunt van vet te verhogen en de houdbaarheid van het vet te vergroten. Wanneer plantaardige oliën gehard worden, dan wordt een deel van de onverzadigde vetzuren verzadigd ( door toevoeging van waterstof), een deel ervan zal onverzadigd blijven. Deze enkele onverzadigde vetzuren zullen voor een deel worden omgezet in transvetzuren. Hoeveel transvetzuren er gevormd worden, hangt af van de grondstof en de gekozen procescondities. Dit proces speelt zich in de natuur ook af in de pens van herkauwers. Transvetzuren komen van nature in kleine hoeveelheden voor in melk en vlees van herkauwers (vooral schapen en runderen). Afhankelijk van het seizoen varieert het transvetzuurgehalte in de vetfase van boter, melk en kaas tussen 2 en 8%. Melk die in de zomer gemolken wordt bevat in het algemeen meer transvetzuren dan melk die in de winter gemolken wordt als gevolg van een verschillend voederregime. In de zomer eten de runderen meer gras dat meer poly-onverzadigde vetzuren bevat. Uitgaande van een gemiddelde melkvetconsumptie van Pagina 9 van 12

10 34,7g/persoon/dag betekent dit dat zuivelproducten gemiddeld 1,32 g transvetzuren/persoon/dag aanbrengen. Wat vlees betreft worden de hoogste transvetzuurwaarden gevonden in rund- en lamsvlees (6,26% resp. 5,65% van het vet). Hamburgers van rundvlees bevatten eveneens transvetzuren (6%). De gemiddelde dagelijkse transvetzuurinname via vleesproducten in België wordt geschat op 0,37 g per persoon per dag op basis van consumptiegegevens en het gemiddeld vet- en transvetzuurgehalte van vlees en vleeswaren. Deze dierlijke transvetzuren verschillen qua chemische structuur van de transvetzuren die ontstaan bij het harden van plantaardige olie. Transvetzuren kwamen vroeger ook veel voor in margarines en harde frituurvetten, maar daar zijn ze nu vrijwel verdwenen. Ze worden nog steeds gebruikt in de sectoren van kant- en klaremaaltijden, fast food en industrieel bereide bakkerijproducten. Transvetzuren hebben hetzelfde nadelige effect op het cholesterolgehalte als verzadigde vetten. Transvetzuren zullen het cholesterolgehalte in het bloed verhogen, en voornamelijk het gehalte aan (slechte) LDL-cholesterol, terwijl het gehalte aan (goede) HDL-cholesterol daalt. Transvetzuren verhogen ook de concentratie van een speciale, op LDL-cholesterol gelijkend lipoproteïne in het bloed, namelijk het Lp(a), een risicofactor voor coronaire aandoeningen (betreffende het hart). Verder hebben transvetzuren een ongunstige invloed op de structuur en de elasticiteit van de vaatwand. Hierdoor verhogen transvetzuren de kans op hart- en vaatziekten. Er bestaan aanwijzingen dat transvetzuren het risico op galstenen verhogen. Maar er zijn niet genoeg bewijzen om er een volledige theorie rond te bouwen Zuinig met zout Inleiding We eten veel meer zout dan nodig is voor de gezondheid. Per dag consumeren we gemiddeld negen gram zout ( dit bevat 3.7 gram natrium). Het lichaam heeft in normale omstandigheden genoeg aan slechts één tot drie gram zout per dag. Zout verhoogt de bloeddruk, vooral bij mensen die daarvoor gevoelig zijn. Hoge bloeddruk is een risicofactor voor hart- en vaatziekten. Hoge bloeddruk is schadelijk voor de vaatwanden in onze lichaam Bloeddruk De druk in de bloedvaten ontstaat door het samentrekken van de hartspier. Bij iedere slag van het hart wordt het bloed in de slagaders geperst. De wanden van de grote slagaders ( vooral de aorta ) veren onder de druk van het ingeperste bloed enigszins naar buiten. Kort na het samentrekken van de hartspier loopt de druk in de bloedvaten op tot een maximum. Deze maximale druk heet de systolische bloeddruk of bovendruk. Als het hart zich na het samentrekken ontspant, daalt de bloeddruk. De wanden van de slagaders veren weer terug en de bloeddruk daalt tot een minimum. Deze laagste waarde van de bloeddruk heet de diastolische bloeddruk of onderdruk. De waarde van de bloeddruk wordt uitgedrukt in millimeter kwik (mmhg). Dat komt doordat de bloeddrukmeters vroeger een kolom met kwik hadden voor het meten van de bloeddruk. Een gemiddelde waarde voor de bloeddruk is 120 over 80 (120/80 mmhg), dat wil zeggen, een systolische bloeddruk van 120 mmhg en een diastolische bloeddruk van 80 mmhg. Hoge bloeddruk is schadelijk voor de vaatwanden in onze lichaam. De hoge druk op de wand bevordert slagaderverkalking. Als gevolg van de aantasting van de wanden van de slagaders kunnen zwakke plekken ontstaan. Op een zodanig zwakke plek rekt de vaatwand zich onder invloed van de hoge druk plaatselijk heel sterk uit. Er ontstaat daardoor een soort bobbel op de vaatwand die een aneurysma wordt Pagina 10 van 12

11 genoemd. Op een verzwakte plek kan de wand van een bloedvat kapot scheuren. Gebeurt dat bijvoorbeeld in de hersenen, dan kan dit leiden tot een hersenbloeding. Hoge bloeddruk zal ook de werking van de nieren aantasten en het netvlies met alle gevolgen van dien: verlies van nierfunctie en blindheid. De hoge druk in de bloedvaten zorgt ervoor dat het hart harder moet werken om het bloed in het lichaam rond te pompen. Als dit blijft duren, kan het hart dit niet meer volhouden. Deze persoon is dan niet langer in staat om voor voldoende bloedstroom te zorgen. Het hart kan dan in het begin niet meer aan de vraag naar zuurstofgas bij inspanningen voldoen. Daardoor is het sterk aangeraden om de zoutconsumptie te beperken tot drie tot zes gram zout ( niet meer dan 2.4 gram natrium) per dag. Hoe lager de bloeddruk is, des te lager is de kans op hart- of vaatziekten. Een bloeddruk tussen 130/90 en 100/60 mmhg is waarschijnlijk het meest ideaal. Een lagere bloeddruk geeft aanleiding tot problemen met klachten als een ijl gevoel in het hoofd en mogelijkheid om flauw te vallen Alcohol Matig alcoholgebruik vermindert het risico op hart- en vaatziekten. Iemand die één à twee glazen alcohol per dag drinkt, heeft een lager risico op hart- en vaatziekten dan iemand die geen alcohol drinkt of iemand die meer dan twee glazen per dag drinkt. Wijn, vooral rode wijn, zou beschermende stoffen bevatten ( fenolen en flavonoïden). Het maakt echter niet uit of iemand wijn, bier of sterke drank drinkt. Mogelijk geven de fenolen in rode wijn enige extra bescherming, maar het gunstige effect is vooral toe te schrijven aan de alcohol zelf. Een matige inname van alcohol heeft een gunstig effect op de cholesterolconcentratie in het bloed en de bloedstolling. Het drinken van meer dan één à twee glazen alcohol per dag voor vrouwen en meer dan twee à drie glazen voor mannen, verhoogt de bloeddruk en gaat gepaard met een hoger risico op hartritmestoornissen. 4.3 Gezonde voeding De keuze in voedingsmiddelen is erg groot. De diverse voedingsmiddelen verschillen van elkaar wat betreft samenstelling in voedingsstoffen. Hoe kun je dus met zoveel variatie in voedingsmiddelen ervoor zorgen dat een voeding alles bevat wat nodig is voor een goede gezondheid? Centraal in deze piramide staan vijf regels voor gezond eten: eet gevarieerd, niet te veel, minder verzadigd vet, veel groente, fruit en brood en zorg voor veilig voedsel Gevarieerd eten De eerste regel, eet gevarieerd, zorgt ervoor dat je voldoende binnenkrijgt van alle voedingsstoffen die je nodig hebt voor de gezondheid. De ene dag kan het wat meer van de ene voedingsstof zijn en de andere dag wat meer van een andere. Dat is geen probleem als de voeding gemiddeld over een lange periode (ongeveer één à twee weken) voldoende van alle voedingstoffen bevat. Er bestaat geen voedingsmiddel dat alle voedingsstoffen bevat. Iemand kan ervoor zorgen dat hij voldoende van de verschillende voedingsstoffen binnenkrijgt door dagelijks iets te eten uit alle vakken van de schijf van vijf. Extra afwisseling ontstaat als iemand daarbij ook binnen de groepen in de vakken varieert. Variëren is ook verstandig om het risico op het eten van grotere hoeveelheden van ongewenste stoffen te verkleinen. Voedingsmiddelen bevatten bijvoorbeeld de ongezonde stoffen zoals dioxines, PCB s en nitraat. Door niet te veel van hetzelfde product te eten, maar te variëren, vermindert de kleine kans op het binnenkrijgen van een teveel van een ongezonde stof Niet overdadig eten Deze regel is belangrijk voor een gezond gewicht. Overgewicht ontstaat wanneer iemand meer eet dan hij Pagina 11 van 12

12 verbruikt. Deze persoon zal meer energie uit de voeding halen dan het lichaam nodig heeft. De overtollige energie zal door het lichaam worden opgeslagen als vet en dat zorgt voor een stijging van het lichaamsgewicht Minder verzadigde vetten Regel drie, minder verzadigd vet, is vooral van belang voor de vetsamenstelling van het bloed. Verzadigd vet en transvet verhogen het cholesterolgehalte in het bloed. Onverzadigde vetten hebben een juist tegenovergesteld effect: ze zullen het cholesterolgehalte verlagen Veel groenten, fruit en brood In groenten, fruit en brood zitten veel vezels. Ze leveren in verhouding tot hun volume en gewicht weinig energie en veel voedingsstoffen en ze geven een voldaan gevoel na het consumeren ervan. Het eten van veel groenten en fruit verlaagt de kans op chronische ziekten, zoals hart- en vaatziekten en bepaalde vormen van kanker. De verschillende soorten groenten en fruit verschillen in hun samenstelling wat betreft voedingstoffen. Om zoveel mogelijk verschillende voedingstoffen binnen te krijgen, is het aan te raden om te variëren en verschillende soorten groenten en fruit te eten. Deze regels zijn niet alleen aan te raden voor mensen met een verhoogd risico voor hart- en vaatziekten. Het eten van veel groenten en fruit verkleint de kans op hart- en vaatziekten. Het advies is om per dag 200 gram groente en twee porties fruit te eten. Groente en fruit hebben een gunstige invloed op de bloeddruk. Het beschermende effect kan voor een gedeelte verklaard worden door voedingsstoffen zoals kalium, anti-oxidanten, foliumzuur en vezels, maar mogelijk spelen ook mindere bekende en nog onbekende bioactieve stoffen een rol Veilig voedsel eten De laatste jaren is het voedsel nooit zo veilig geweest. Honderd procent veilig voedsel bestaat echter niet. Als consument kunnen we zelf invloed uitoefenen op de veiligheid door het voedsel hygiënisch te bewaren en klaar te maken. Pagina 12 van 12