BATAAF WEER IN OUDE GLORIE

Transcriptie

1 BATAAF WEER IN OUDE GLORIE

2 Bestuur Stichting Molen Bataaf Voorzitter : Penningmeester : Secretaris : Bestuurslid : Bestuurslid : Bestuurslid : de heer J.P. Donderwinkel A.Schweitzerlaan JW Winterswijk Telefoon : hans@jpdonderwinkel.nl de heer B.W. Boom Bataafseweg PA Winterswijk Telefoon : bw.boom@planet.nl de heer H.R. Snel Molenweg 14a 8141 NS Heino Telefoon : hr.snel@snel-partners.nl de heer J.A. te Lintum Bataafseweg PA Winterswijk Telefoon : a.lintum@planet.nl de heer W. Lobeek Bloemstraat XG Winterswijk Telefoon : wim@tekenburolobeek.nl mevrouw J.G. te Lintum Bloemstraat XG Winterswijk Telefoon : hetty.telintum@planet.nl Molen Bataaf: Bataafseweg PA Winterswijk info@molenbataaf.nl Website: Bronvermelding literatuur - Gerrit Komrij: Alles onecht Uitgever: De arbeiderspers - Anton Sipman: Molenbouw - D.J. Abelskamp: Zingende stenen Werken met de korenmolen Uitgever: Het Gilde van de vrijwillige molenaar - Teksten: Hetty te Lintum en Wim Lobeek Comité van aanbeveling Het comité van aanbeveling (zie bijlage) is in het leven geroepen om meer draagvlak te creëren voor de Stichting Molen Bataaf. - Illustraties: G.J. Pouw 2

3 Geachte lezer, De Winterswijkse molengeschiedenis gaat ongeveer terug tot het jaar In die periode hadden we in Winterswijk 3 watermolens en een windmolen. Het bouwen en runnen van een molen was toen nog een adellijk bezit en recht. Na de Franse revolutie werd dit recht afgeschaft en werd de vrije vestiging van een molen mogelijk. De Bataaf is in 1801 gebouwd als eerste vrije molen. Daarmee is het de oudste windmolen van Winterswijk waarvan de restanten goed bewaard zijn gebleven. De hoogtijdagen van onze molengeschiedenis liggen in de periode tussen 1880 en In totaal waren er toen in Winterswijk 3 waterradmolens, 14 windmolens en diverse rosmolens. Al deze molens werden gebruikt voor het malen van graan en het persen van olie. De opkomst van de landbouwmechanisatie en de opkomst van coöperaties betekenden uiteindelijk de ondergang van vele van deze molens. Dat de Bataaf er vandaag de dag nog staat - en dan ook nog in deze conditie - is geheel te danken aan de familie Te Lintum. Ik wil daar dan ook mijn waardering voor uitspreken. Zo n 25 jaar geleden stonden wij met onze gemeente in molenland nog te boek als het dorp van de rompen. Gelukkig is daar inmiddels verandering in gekomen met de succesvolle restauraties van De Venemansmolen, de Meenkmolen, de Sevinkmölle en de waterradmolen Berenschot. Nu staan we aan de vooravond van de restauratie van de Bataaf. De Bataaf is een markante molen op een prominente plek aan de rand van de bebouwde kom. Als de restauratie afgerond is hebben we - samen met de andere molens - een gesloten molenroute. Een prachtig resultaat, zeker vanuit toeristisch oogpunt. Als burgemeester ben ik dan ook erg blij met dit initiatief. Ik wil de initiatiefnemers dan ook bedanken voor hun inzet tot nu toe en veel succes wensen bij de realisatie van de restauratie. Thijs van Beem Burgemeester 3

4 Gerrit Komrij en de Bataaf De familie Komrij behoorde omstreeks 1960 tot de eerste bewoners van de flats aan de Olmenstraat. Als Gerit, die toen leerling van het Winterswijks Lyceum was, een beetje schuin uit het raam van zijn kamer keek, zag hij de wieken van de Bataaf draaien. De omgeving van de Bataaf was voor Gerrit een mythische omgeving, een gaatje in het heelal. Op de Jachthuisweg, schrijft hij, daar werd ik schrijft hij, op mijn negentiende, dichter. En hij vertelt: Een stille weg aan de rand van mijn geboortedorp; op de hoek een paal met een blikkerig, half verroest bord. Als een zwart karkas verrijst daarachter een molen, de Bataaf. Het staat er nog op. De wieken, die we in onze jeugd al van verre vervaarlijk zagen zwaaien, zijn er afgehaald. Ze hebben er een silo naast gebouwd. Het witte huis staat er ook nog, al net zo ontmanteld. Vroeger was er een café, waar dorpelingen die niet meteen in het oog wilden lopen zich bedronken en waar de boeren uit de buurt na de woensdagmarkt bijeen kwamen. Er valt geen leven in en om het huis meer te bespeuren. De molen ontbeert zijn ledematen. Alleen een doodse romp is er over. De ziel is er uit. Het maakt de Jachthuisweg tot een nog gewonere weg dan hij al was. Maar onveranderlijk bevangt mij daar weer dat eigenaardige gevoel. Nog altijd zit er voor mij iets van dezelfde elektriciteit in de lucht. Zomaar tussen de weilanden, op die doodgewone weg. Het komt me voor dat de hemel er ruimer is. Er zit daar een gaatje in het heelal en niemand die het ziet, behalve ik. Citaten uit: Gerrit Komrij, Alles onecht. Uitg. De Arbeiderspers. Stichting Molen Bataaf De oude molen had afgedaan, met het malen van het graan. De oude molen had afgedaan, de wieken zijn eraf gegaan. De oude molen had afgedaan, de romp mocht nog blijven staan. De oude molen had afgedaan, het gebint nog niet vergaan. De oude molen had afgedaan, er is hoop, een nieuw bestaan? De oude molen had afgedaan, als jullie niet aan de slag waren gegaan. G. Schoppers 4

5 Geschiedenis van de molen Bataaf Eind 18e eeuw was het de adel die het aantal molens bepaalde, want de adel had het recht van wind en gemaal. Door de Franse tijd zijn deze privileges verdwenen en had iedereen het recht om een molen te stichten. In Winterswijk was de Bataaf de eerste molen die van dat recht gebruik heeft gemaakt. Op 28 augustus 1880 was de eerste bijeenkomst die leidde tot oprichting van de Bataafse molen. Met de bouw werd begonnen ten tijde van de Bataafse Republiek, waar de naam Bataaf aan ontleend is. Door de verkoop van aandelen hoopte men de predikanten van de Ned. Herv. Kerk in onderhoud te kunnen voorzien. De aanbesteding van het hout van de molen vond plaats op 16 september 1800 voor een totaal bedrag van 3255,-- gulden. De Rigtemasten ten behoeve van het opbouwen van het achtkant werden op 20 januari 1801 opgericht. Het gaande werk en de molenas werden in hetzelfde jaar op 9 april aangebracht. De Bataaf is een zgn. beltmolen en heeft een vlucht van 24 meter. Op 21 mei 1801 heeft de Bataaf voor het eerst, nog zonder zeilen, gedraaid. De inwijding van de molen vond plaats op 2 juni 1801 en op die dag werd er ook voor het eerst daadwerkelijk gemalen. De eerste molenaar van de Bataaf was Jan Bolthof, geboren op de Nieuwe Watermolen (Berenschotmolen). 19 augustus 1801 arriveerde een brief waarin vermeld stond dat men de molen zonder toestemming vanuit Arnhem had gebouwd. Op 19 mei 1802 kwam echter het bericht dat een proces tegen de oprichting van de Bataaf was verloren. Door J.W. Boeyink en G. Tenkink ( aandeelhouders ) werd op 3 maart 1843 een verzoek bij de District Commissaris ingediend om een roskorenmolen bij de Bataaf te mogen oprichten. Dit verzoek werd op 5 mei 1843 akkoord bevonden. Door het huwelijk van Johanna Bolthof (dochter van molenaar Jan Berend) met Garrit te Lintum in 1848 werd de naam te Lintum met de Bataaf verbonden. Volgens een notariële akte kocht A. te Lintum op 1 mei 1915 de laatste aandelen van de Bataaf en had deze de molen nu in het geheel in zijn bezit. De Bataaf werd rond 1920 van zijn wieken ontdaan. In 1937 werd de molen weer draaivaardig gemaakt voor de wind. De Bataaf werd uitgerust met zgn. Dekker-voorzomen en Ten Haveremkleppen (hier voor het eerst in Nederland toegepast). Tot 1956 heeft de Bataaf op windkracht gemalen. In 1963 werden het wiekenkruis en het binnenwerk verwijderd wat het einde van het werken met de windmolen betekende. De diverse uitbreidingen van de moderne maalderij hebben de molenromp deels aan het zicht onttrokken. Op 2 juni 2001vond de oprichting van de Stichting Molen Bataaf plaats; exact 200 jaar na het ingebruik nemen van de molen. De eerste aandeelhouders van de molen Bataaf - Harmen Jan Tenkink 1/18 - Jan Willem Esselink 1/6 - Jan Esselink 1/18 - Jan Derk Hesselink 1/18 - Jan Albert Kossink 1/18 - Jan van Wullen 1/18 - Jan Roosen 1/18 - Tobias Vriezen 1/18 - Jan Vriezen 1/18 - Tobias Hesselink 1/18 - Abraham Hesselink 1/18 - Lubbert Derk Jan Hijink 1/18 - Jan te Lintum 1/18 - Gerrit te Lintum 1/18 - Berend Wevers 1/18 - Gradus Tenkink 1/18 In de latere jaren zijn deze aandelen weer verorven. Vaak in kleinere aandelen b.v. 1/72 aandeel. 5

6 Aan de grens Begin jaren dertig was er een levendige grenshandel met Duitsland. Het graan werd o.a. ingevoerd bij de grens in Kotten (Holtstegge) en weer uitgevoerd aan de grens in Huppel (Knuver). De verdiensten kwamen uit het verschil tussen de in- en uitvoerheffing van het graan. Werd er niet verdiend door het feit dat er onbewerkt graan werd ingevoerd en gemalen meel werd uitgevoerd? Daar heb je toch juist de molen voor nodig? Wanneer er met de wind gemalen werd, klonk er een specifiek geluid van de ronddraaiende wieken. Hierdoor kwam het regelmatig voor dat een voerman, van paard en wagen, vroeg of de wieken stilgezet konden worden. Het paard durfde door het geluid van de wieken vaak niet bij de molen te komen als er moest worden geladen. Na het stilzetten van de wieken was het probleem dan opgelost. Vervoer roeden (wiekenroeden) Op deze foto worden twee roeden van 24 meter lang per paard naar de molen Bataaf vervoerd. Na het steken van de molenas werden de roeden aangekleed. Twee wieken met het systeem van de Ten Have-Dekker-remkleppen en twee wie - ken met het Dekker Hollands hekwerk zijn duidelijk zichtbaar. Doemsenario Brand De heer J.A. te Lintum (Jan van de Bataaf) bij de meelbak om te beoor - delen of het graan wat tot meel gema - len moet worden, goed van fijnheid is (Fingerspitzengefühl). Zover bekend is er een paar keer brand in de molen geweest. Meestal was de oorzaak daarvan het warm lopen van een draaiend onderdeel. Een keer is brand ontstaan door oververhitting van de as boven het ronsel van de steenspil. De toenmalige molenaarsknecht had een ludieke manier om de brand te blussen. Hij greep een paar jute zakken, gooide die over het vuur en plaste de zakken nat. Dankzij deze goede actie is de Bataaf toen gelukkig voor een grote brand behoed. 6

7 De economische groei van de molen Bataaf 1) De molen Bataaf is in 1937 gerestaureerd. Tot 1956 is met deze molen gemalen. Daarna is het gemaal stilgezet omdat het mechanische gedeelte slecht werd en de restauratie hiervan te duur zou zijn. De elektromotor raakte in opkomst en het werken hiermee was veel voordeliger, vandaar dat voor deze werkwijze werd gekozen. 2) In 1957 is er opslagruimte bijgebouwd. De maalsteen werd vervangen door een hamermolen. Malen met een hamermolen is een heel andere manier van malen. Het graan wordt hierbij door een zeef geslagen. Zeven jaar later, in 1964, is er nog meer ruimte bijgebouwd voor de opslag van grondstoffen. In de molen zijn silo s gebouwd voor de opslag van het losse graan. Begin jaren 60 kwam er steeds meer vraag naar geperste producten. Daarom is toen een brokkenpers geplaatst ) In 1963 is er een silo bijgekomen waarin twaalf cellen zaten voor de opslag van grondstoffen. Er kwam een stortput met elevator bij voor het vullen van deze silo. De silo is in 1969 nog eens uitgebreid met acht cellen. 4) In 1975 heeft er een grote verbouwing plaatsgevonden Er is toen een machinetoren gebouwd waarin alle machines ondergebracht konden worden. Tevens zijn er gereed product - cellen geplaatst omdat de vraag naar losvoer steeds groter werd (gereedproduct zijn cellen waarin niet het graan, maar mengvoeder in opgeslagen kon worden ). Wellicht goed dit even uit te leggen. 5) Als laatste is er in 1980 een weegbrug bijgekomen en drie kunstmestsilo s. Deze situatie is tot op heden zo gebleven

8 Overdracht de Bataaf startsein voor restauratie De molen Bataaf is 155 jaar en vier generaties lang eigendom van de familie Te Lintum. Afgelopen zaterdag ( ) kwam daar officieel een einde aan. Dit was een emotioneel moment voor Tine en Appie te Lintum. Hun Bataafse molen ging over in andere handen voor het symbolische bedrag van één euro. Het voelt wel heel raar, aldus Appie te Lintum, die met de overdracht van zijn molen aan de stichting het startsein gaf voor een grootscheepse restauratie. De ruim tweehonderd jaar oude molen de Bataaf is niet mooi om aan te zien en een romp zonder wieken, ingesloten door verscheidene bijgebouwen. Maar daar komt nu definitief verandering in. Het startsein is gegeven om van de oude molen een echt juweeltje te maken. De familie Te Lintum heeft de molen over gedragen aan de Stichting Molen Bataaf. Deze stichting heeft zich de plicht gesteld de molen terug te brengen in de oorspronkelijke staat en daarna in stand te houden. Nadat de molen eind vorig jaar door de staatssecretaris Waarom hebben wij uw steun nodig? De herbouw van de Bataaf kost veel geld. Een belangrijk deel van de financiering komt van de overheid, monumentenzorg en andere daarvoor bestemde instanties. Voor het resterende bedrag moet de Stichting Molen Bataaf een beroep doen op de medewerking van sponsors, het oprechte Winterswijkse publiek, molenliefhebbers en alle anderen die de herbouw van de Bataaf een goed initiatief vinden. Wat kunnen wij sponsors bieden? De Stichting Molen Bataaf biedt u aan om in de molen zelf een eervolle naamsvermelding te plaatsen. Deze zal geplaatst worden op een (groot) naambord in de onderbouw van de molen. Dit gedeelte van de onderbouw zal hopelijk als expositieruimte gebruikt worden. De Stichting stelt zich bovendien ten doel haar sponsors zoveel mogelijk in de publiciteit te brengen. Mogelijkheden daarvoor zijn bijvoorbeeld grote, grensoverschrijdende promotiecampagnes, die in samenwerking met de regionale weekbladpers kunnen worden opgezet. Indien u dat wenst, kunt u daaraan ook in de advertentiesfeer deelnemen. Ook bieden wij u en uw relaties in overleg de mogelijk - heid, al dan niet als onderdeel van een uitje of ontvangst, zowel tijdens de restauratieperiode als daarna een begeleide excursie naar de molen Bataaf te maken. Als Stichting Molen Bataaf zijn wij bereid met u mee te denken en te bekijken in hoeverre aan specifieke wensen tegemoet kan worden gekomen. De Stichting wil de sponsors, na een vastgestelde datum, een dag van harte uitnodigen voor een rondleiding op de Bataaf. Dit zal gepaard gaan met een drankje en een hapje. De gehele lijst van de te sponsoren onderdelen worden in deze brochure vanaf bladzijde 9 beschreven. aangewezen is als rijksmonument, kan nu begonnen worden met het indienen van de verschillende subsidieaanvragen. Hoe kunt u de Bataaf steunen? U kunt op verschillende manieren de herbouw van de Bataaf mogelijk maken. U kunt uw steentje bijdragen door een jaarlijkse donatie over te maken van minimaal 15,00 t.n.v. Stichting Molen Bataaf (inschrijfformulier bevindt zich los achterin brochure). Ook kunt u sponsor van de molen Bataaf worden. Dit kan door een geldbedrag beschikbaar te stellen voor een onderdeel van de molen Bataaf. U kunt de informatie over de te sponsoren onderdelen vinden op de hierna volgende pagina s. Voor verdere informatie kunt u zich in verbinding stellen met Stichting Molen Bataaf Bataafseweg PA Winterswijk Telefoon: info@molenbataaf.nl 8

9 Onderdelen behorende bij doorsnede: 1 Wieken 2 Bovenas 3 Vang 4 Bovenwiel 5 Kap 6 Voorkeuvelens 7 Achterkeuvelens 8 Korte en lange schoor 9 Vangtrommel 10 Vangbalk 11 Staartbalk 12 Kruirad 13 Koningsspil 14 Schijfloop of bonkelaar 15 Luiwiel 16 Spoorwiel 17 Maalkoppel 18 Belt 19 Kruiwerk 20 Veldkruis

10 De onderdelen van de molen Bataaf De Bataaf is een zogenaamde achtkant - en beltmolen. De belt van de molen is een aan de buitenzijde met stenen opgestapelde muur, tot aan de onderbouw opgevuld met zand die de gehele molen omzoomd met uitzondering van de in en uitgang en is ca m hoog. De belt wordt gebruikt voor het draaien (kruien) van de kop. Tegenwoordig is de onderste verdieping en de buitenruimte in gebruik als opslag. De kap De kap is één van de belangrijkste delen van de molen waarin zich tevens de bovenas bevindt. Aan de buitenzijde van de kap zien we de wieken en de staartbalk. In Nederland bestaat het wiekensysteem (gevlucht) uit twee gekruiste roeden waaraan het wiekensysteem is aangebracht (binnenroede met Ten Have kleppen en de buitenroede met Dekker stroomlijnroeden met houten hekken). Het heeft een gevlucht van ca. 25 meter. De kap is draaibaar (buitenkruier) om de wieken op de wind te zetten. Om hem makkelijk te laten draaien zijn er houten rollen aangebracht. Wanneer de molenaar de wieken haaks op de wind zet, moet hij de kap draaien door middel van een zware balk (staartbalk) die vanaf de kap tot vlak boven de belt loopt. Aan de staartbalk is een zwaar rad aangebracht (kruirad) waarvandaan een zware ketting loopt naar de kruipalen. Wanneer de molenkap moet worden gedraaid, wordt de kabel aangetrokken door het draaien van het kruirad. De zolders De verdiepingen direct onder de kap vormen de kapzolder, waar zich de vangtrommel en vangbalk bevindt. Een verdieping lager is de luizolder waar zich het luiwerk bevindt, een hijsconstructie waarmee het graan naar boven wordt gehesen naar de onderliggende steenzolder. Daar staat de maalstoel, ook wel kuip genoemd. Het belangrijkste onderdeel van de maalstoel zijn de twee platte ronde stenen, waarvan de onderste de ligger is en de bovenste de loper, die gelift kan worden in hoogte. Deze stenen kunnen van kunststeen of blauwsteen (natuursteen) worden gemaakt en zijn voorzien van ribbels (scherpsel) om het malen te vergemakkelijken. Ter hoogte van de belt is de maalzolder. Hier wordt het gemalen meel vanuit de meelpijp in de zakken opgevangen en daarna met het luiwerk naar beneden (onderbouw) getransporteerd, waarna de boer het gemalen graan weer vervoert naar de boerderij of afgevoert naar de bakkers. 10

11 Zwicht Sleepsysteem De Ten Have Zwicht sleepsysteem bestaat uit twee delen, die tezamen vormend een hoepel vormen met een diameter van 1200 mm, die is vervaardigd van rondgezet U profiel; aan de binnenzijde van de ring is een tweetal assen vastgezet, waarop de zgn. zwichtstangen met kogelkoppelingen zijn vastgezet en die kunnen de kleppen openen of sluiten. Kosten sleepring 5 000,00 euro Onderbouw Onder in de molen bevindt zich de opslagruimte (onderbouw). Het graan werd met paard en wagen in de onderbouw gereden en opgeslagen. De molenaar hees daarvandaan de zakken graan met het luiwerk naar de steenzolder, waarna het gedoseerd werd ingelaten in de maalstoel en gemalen. Achtkant De molen Bataaf is een zgn. achtkant beltmolen, dat wil zeggen een uit acht eiken stijlen opgebouwde molen met een gemetselde onderbouw (achtkant), waarvan de buitenzijde aangevuld met zand (belt). Op de muur is het ondertafelement gelegd als muurplaat. Hierop werden de binten geplaatst. Deze werden met elkander verbonden door bintbalken van de verschillende zolders. Hierover werden de valse legeringsbalken gelegd, waarna de laatste 4 stijlen werden gemonteerd. Over de koppen werd het zgn. boventafelement aangebracht. Onderling werden de stijlen verbonden d.m.v. veldkruizen en veldregels. Hierop zijn de eikenhouten delen van het beschot aangebracht met opvallende houten raampartijen bestaande uit 12 en 16 vak-verdelingen. Bataaf heeft eerst een bekleding van houten schaliën gehad die later is vervangen door dunne staalplaat. 11

12 Het Wiekensysteem Om de korenmolens draaiende te houden in de strijd tegen moderne aandrijftechnieken zijn de wieken van de Bataaf in het jaar 1937 uitgerust met zgn. Dekker stoomlijn roeden en Ten Have kleppen. Een groot aandeel in deze strijd is door Ten Have uit Vorden (Gld) geleverd en niet zonder succes. Ten Have heeft het in het begin van de jaren veertiger een systeem ontwikkeld dat zeker tot de fraaiste en meest succesvolle gerekend kan worden in molenland. Zeker noemenswaardig is het feit dat Bataaf de eerste molen is geweest waar dit systeem is aangebracht. Daarbij is Ten Have uitgegaan van de wiekvorm die wij nu de Oud- Hollandse noemen en waarmee de Bataaf ook was uitgerust. Hij verving echter het zeildoek door houten kleppen. Aangezien deze houten borden, niet in oppervlak verkleind konden worden (zoals bij harde wind met zeildoek gebeurt), moesten deze draaibaar gemaakt worden om de effectieve windvang te kunnen wijzigen. In de meeste gevallen zijn de roeden met Ten Have kleppen voorzien van zgn. gestroomlijnde neuzen, Dekkers stroomlijn, in plaats van windborden. Ook het Dekkers stroomlijn wieken is uitgegaan van het Oud-Hollands model. De bediening van dit kleppensysteem geschiedt door een regulateur en een sleep- zwichtsysteem achter de askop waarmee tijdens het malen de kleppen in stand gewijzigd kunnen worden. Kosten binnenroede buitenroede euro euro 12

13 Schijfloop of Bonkelaar Schijfloop is een klein uit eikenhout gemaakt kroonwiel met kammen uit azijnhout, die haaks op de kammen van het bovenwiel draaien. De bonkelaar met een doorsnede van 1,4 m is boven op de koningsspil gemonteerd die een totale lengte heeft van ca. 4,7 m met een doorsnede van 550/600 mm. Om de juiste afstand (steek) tussen de kammen onderling te handhaven, laat men twee verschillende slijtvastheden op elkaar werken. Tevens mag het aantal kammen niet deelbaar zijn op elkaar. Werken bijv. 60 kammen op 30 staven, dan raakt één bepaalde kam telkens dezelfde staaf. Goed is bijv. 61 kammen bovenwiel en 30 op de bonkelaar. De smering van de kammen geschiedt door gesmolten bijenwas op de kammen te smeren. Een ander middel zou het hout te week maken. Kosten schijfloop euro Rollenkruiwerk (kruiwerk) De graanmolen Bataaf heeft, om de molen in de wind te zetten, zgn. iepenhouten rollen en wordt daarom ook wel een bovenkruier genoemd. Boven op het achtkant zit een achtzijdig raamwerk gemonteerd, het boven tafele - ment, waarop weer een ronde houten ring de onderring zit gemonteerd. Onder tegen de kap is de bovenring gemonteerd. De doorsnede hiervan bedraagt 4,45 m. De bovenring wordt ook wel 'overring genoemd. Tussen de over en onderring zijn een veertig- á vijtigtal iepenhouten rollen aangebracht. Deze rollen zitten met stalen asjes tussen twee con - centrische houten ringen, die door houten ribben op afstand worden gehouden. De ringen met rollen heet rollenwagen. Als geleiding worden in de vaste kuip beukenhouten neuten aange - bracht om het zgn. overkruien tegen te gaan. Kosten kruiwerk euro 13

14 Bovenwiel Het bovenwiel, afm. 2,6 m doorsnede, is evenals als de bovenas een onmisbaar onderdeel in de kap, omdat het de windenergie in draaiende beweging omzet. Met zijn houten kammen gemaakt uit beuken of azijnhout, zet het de schijfloop of bonkelaar in beweging. Hierdoor gaat de as ( koningsspil ) draaien en worden op de onder gelegen verdiepingen de werktuigen in werking gezet. Kosten bovenwiel euro Bovenas De bovenas is één van de belangrijkste onderdelen van de molen. De wieken zijn bevestigd om de bovenas, waardoor de windenergie resulteert in een draaiende beweging. De bovenas zet vervolgens het grote bovenwiel in beweging, waardoor de werktuigen in de molen gaan draaien. De bovenas was in het verleden van eikenhout, maar is vervangen door gietijzer, omdat volgens de gegevens de rode olm was ontstaan aan de eiken bovenas. Bekende gieterijen waren onder andere Prins van Oranje in Den Haag en de NSBM in Schiedam. De Bataaf heeft een Prins van Oranje bovenas gehad, maar is in de jaren zestig verwijderd. Tot heden is niet bekend waar deze is gebleven. De zware gietijzeren bovenas is gelagerd op twee natuurstenen blokken, de zgn. as en de penlager, respectievelijk voorop de windpeluw en achter op de penbalk. Deze rusten op hun beurt op twee zware balken, het voeghout. Kosten bovenas euro 14

15 Schoren ( kort en lang ) en korte - en lange spruit De kap is draaibaar. Dit is om de wieken en kap op de wind te zetten. De molenaar moet, om dat noodzakelijk kunnen doen, met het kruirad de kap draaien. De molens kennen twee soorten beweegbare kappen: de zgn. binnenkruiers en de buitenkruiers. Molen Bataaf is een buitenkruier. Dat kruirad zit vast aan een zware eikenbalk de staartbalk. Door deze balk kan de molenaar de kap draaien terwijl, hij nog op de belt staat. Staande naast de staart kan de molenaar met touw de wieken laten draaien of stilzetten. De schoren zorgen voor de stevigheid van de staartbalk. Ze zijn bevestigd aan de korte en lange spruit die in het voorste gedeelte van de kap aan weerszijden naar buiten steken. Door een ketting op het kruirad te draaien, bevestigd aan een kruipaal, kan de molenaar de gehele kap op de wind zetten. Kosten: schoren lange spruit korte spruit staartbalk euro euro euro euro Kruirad Het kruirad is gevormd door aan elkaar verbonden spaken. Twee (of eigenlijk 4) van deze spaken, iedere twee spaken vormend dwars door de kop van de eikenhouten as, zijn ruim door de staarbalk aangebracht, met een diameter van ca. 15 cm en een lengte van 1.30 m. Het kruirad is beschermd tegen slijtage d.m.v. ijzeren schenen. Het kruirad met as en ketting, die tijdens het zich om de as winden blijft schuren tegen de staartbalk, veroorzaakt op zich een zware arbeid. Daarom zijn er molens met respectabele diametermaten van wel 2 m en zag je de molenaars in het rad lopen. Kosten kruirad euro 15

16 Stutvang De Bataaf was uitgerust met een zgn. stutvang. Deze vang van ca. 3,2 m doorsnede, kenmerkt zich doordat hij niet aan het rechter voeghout is bevestigd, maar met een stut steunt onder tegen het linker voeghout. Het zgn. buikstuk ontbreekt en het eerste stuk heet hier teenstuk. Doordat de vangbalk een hefboom is met een vast draaipunt in de ezelbalk is op een ander punt is het sabelijzer bevestigd. De vangbalk wordt meestal verzwaard d.m.v. gewichten in een kistje op het eind van de vangbalk. De vangbalk is te lichten doordat een ketting zich op een vangtrommel opwindt en de vangbalk bij het draaien van de molen op de haak (hanggereel ) gaat en zo de wilgenhouten vangblokken vrijkomen. Bij het zgn. vangen van de molen wordt de vangbalk neergelaten. Door het gewicht van deze balk worden de vangblokken strak om het bovenwiel getrokken. De molenaar kan deze handeling met een vangtouw vanaf de belt bedienen. De bediening van de vang mag alleen door ervaren molenaars geschieden, omdat de energie bij te straf vangen en in een korte tijdsspanne niet te stuiten is, waardoor het kruis gewoon doorgaat en de as afbreekt. Om het achteruit draaien van de molens tegen te gaan, wordt deze uitgerust met een pal. Deze stut is scharnierend bevestigd op het linker voeghout en van eikenhout vervaardigd. Deze pal is uitgerust met viertal palkammen. Kosten studvang euro 16