Luctor et Emergo. Luctor et Emergo. Ik worstel en kom boven.

Transcriptie

1

2 Luctor et Emergo Ik zoek mijn weg door bossen, langs landerijen en door dorpjes die ik van vroeger zou moeten herkennen. Markante punten roepen beelden op, maar er is toch veel veranderd. Ik worstel met mijn herinneringen en veel komt boven. Ik ben op zoek naar de molen van Rijkevoort. Het is de molen van mijn Opa. Opa en al zijn kinderen zijn niet meer. Maar de molen is gebleven. En wat nog mooier is: de molen draait. Hij leeft en laat zien wat eens de trots was van mijn opa. De geschiedenis van de molen is veelbewogen en wordt getypeerd door de prachtige naam die altijd heeft geschitterd op de donkergroene baard aan de kap van de molen: Luctor et Emergo. Ik worstel en kom boven. Een meter ingekort? Zo kom ik Rijkevoort binnen met mijn gedachten in het verleden. Het is anders dan in de beelden die ik van vroeger ken, maar de molen staat er nog precies zoals het moet zijn. Precies? Nee, niet helemaal. Iets in de verhoudingen klopt er niet. Al snel zie ik de missing link. Als kind rende ik van de molenaarswoning naar de molen via de laadvloer van de schuur. Die was in mijn kinderogen hoog, zeker meer dan een meter boven de grond. Mijn oom had die loods laten bouwen en de vloer in de molen mee verhoogd. De poorten in de mo- De naam Luctor et Emergo op de baart aan de kap len werden ingekort. Zo konden ze het laden en lossen van vrachtwagens makkelijker maken. In de tijd daarvoor kon je met paard en wagen zo de molen in rijden en door de poort aan de andere zijde er weer uit. De zakken graan werden gewoon vanaf de kar omhoog gehesen de molen in. Inmiddels is het maaiveld opgehoogd tot aan die laadvloer en daarmee mist de molen een meter. Gelukkig is hij verder via diverse restauraties in een prachtige staat. Een stellingmolen Molens in de bebouwde kom zijn meestal stellingmolens. Die zijn hoger dan de omliggende bebouwing en kunnen zo toch voldoende wind vangen. De stelling slaat op de galerij, waar je bij de wieken kunt en waar de molenaar met de kruibok de kap van de molen, en daarmee de wieken, kan draaien. Als kind mocht ik daar alleen niet komen. In de familie leefde het trauma van het dodelijke ongeluk met het eerste kind Wilhelmina van Anton Verbruggen, de halfbroer van mijn Opa. Zij kreeg op zesjarige leeftijd (in 1916) een klap van een molenwiek. Molenaar Mari Eén van de huidige molenaars Mari Goossens ontvangt mij en klimt terstond samen met mij naar de kap om de wiekenas te smeren. We gaan draaien. Veel wind is er niet, maar als de zeilen zijn aangebracht suizen de wieken al gauw aan ons voorbij. Je voelt de emotie van de molen. Hij leeft en laat van zich horen. We draaien voor de prins. Die uitdrukking stamt uit de middeleeuwen. Tijdens belegeringen liet men de molens draaien terwijl het graan allang op was. Zo probeerde men de vijand (de prins) te doen geloven dat er voldoende eten was en het beleg nog lange tijd kon duren. Het zeil wordt aangebracht, nadat Mari met het kruibok het molenwiek op de wind heeft gezet. Verandert de wind van sterkte, dan moet de molenaar zwichten : de zeilvoering aanpassen aan de nieuwe weersituatie.

3 De werking van de molen De molen van mijn Opa is een stellingmolen. Deze naam komt van de houten plankier, stelling of omloop genoemd, welke zich bij de Luctor et Emergo op ruim 6,5 meter hoogte bevindt. In feite bevindt de eigenlijke molen zich gewoon op 6,5 meter hoogte en steekt daarom uit boven de omliggende woningen. Dat was een bewuste keuze om meer wind te kunnen vangen. De loze ruimte onder de stelling werd uiteraard als opslagruimte gebruikt. Bovendien konden ze het onderste gedeelte daarvan (de invaart) gewoon met paard en wagen binnenrijden door de grote poort en weer uitrijden door de poort aan de andere zijde. De zakken graan werden vanaf de wagen zo omhoog gehesen naar de graanzolder of steenzolder. Als kind was voor mij juist het luiwerk De geschiedenis van de Luctor et Emergo Herman Verbruggen woonde met zijn vrouw Wilhelmina in een pand naast de kerk. Het pand herbergde een winkel, café en bakkerij. Bakker Herman kreeg met zijn vrouw Wilhelmina zeven kinderen, waarvan er vier al vroeg stierven. Toen zijn vrouw in het kraambed stierf hertrouwde hij met Eleonora Janssen. Daaruit werd Willem, mijn opa, geboren. In 1901 bouwt Bakker Herman de Luctor et Emergo, welke hij nalaat aan zijn zoon Willem uit het tweede huwelijk. Heel apart dat hij op 64 jarige leeftijd nog aan zo n project begint. Herman stierf 7 jaren later. De Luctor et Emergo was een heel project. Van heinde en ver kwamen de materialen. In die tijd werden veel molens juist afgebroken en de materialen waren dus beschikbaar. Een groot gedeelte was waarschijnlijk afkomstig van een molen uit Zwijndrecht, die ook nog heeft gestaan in Eindhoven. Zo vermeldt de askop het jaartal Maar die askop heeft ook nooit op de molen uit Zwijndrecht gezeten. De molen heeft na zijn bouw een waarde van 8.000,- gulden. In de laatste oorlogsjaren werd de molen als observatiepost door de geallieerden gebruikt. De bewijzen daarvan vindt je terug op de koningspil (zie hiernaast) die in de kleuren van de Brabantse vlag was geschilderd. Elk wit vlakje bevat de naam van een soldaat die daar geweest is. Sommige met de datum waarop zij gesneuveld zijn. Ook het muldershuis heeft in de oorlog zijn spannende momenten gekend. Terwijl Engelse piloten in de kelders onder het huis verborgen werden, zaten de Duitsers aan de maaltijd in de grote woonkamer. Marcel, één van de 9 kinderen van Willem, erfde de molen en het muldershuis. Hij verlegde zijn activiteiten en de tijd brak aan dat de molen werkeloos werd. Er was inmiddels een loods direct naast de molen gebouwd. Na een restauratie in 1973 draaide de molen nog af en toe. De invaart werd door de familie als bar en recreatieruimte ingericht. Vlak voor zijn overlijden wist Marcel elektriciteit op te wekken met zijn molen. Een straalkacheltje en wat lampen kon hij laten branden. Marcel had geen zonen en de molen en het muldershuis gingen over naar zijn echtgenote. Zij verkocht de molen in 1987 aan de gemeente Wanroij. (de hijsinstallatie voor de zakken graan) het mooiste speeltuig aan de molen. Je kon de zakken met gemak omhoog hijsen op handkracht door aan het luitouw rond de lui-as te trekken, maar dat ging ook op windkracht (zie de foto hierboven, waar de aandrijving van de lui-as te zien is). Elke zolder had voor dat hijswerk zijn luiken die gewoon door de zak werden opengeduwd. Wilde je omlaag dan moest je de luiken eerst allemaal open zetten. Als kind lieten we ons omhoog hijsen, zittend op een zak. Maar ook naar beneden op ons eigen gewicht. Bij het zien van het luiwerk voel ik de kriebels in mijn buik weer opkomen. Of het woord lui afkomstig is van de vergelijking met het luiden van de kerkklokken of dat het gewoon afkomstig is van het liever lui zijn dan moe, is niet echt bekend. De zolders Boven de invaart bevinden zich nog 5 zolders. De graanzolder dient voor opslag van het graan. Op de maal zolder wordt het meel opgevangen en is de toegang tot de stelling. Daarboven bevindt zich de steen zolder met oorspronkelijk zijn drie koppels maalstenen. Nu is er nog één van over. Op de luizolder staat natuurlijk het luiwerk, waar een simpel mechanisme er voor zorgt dat de luias door de koningspil kan worden aangedreven. Uiteindelijk kom je in de kapzolder. Daar loopt de draaibare kap met het wiekenkruis op een ring van rollen. De nokhoogte van de Luctor et emergo is meter hoog.

4

5 Het muldershuis Naast de Luctor et Emergo staat het prachtige in Jugendstil opgetrokken muldershuis. Willem bouwde dat in 1912 op 25 jarige leeftijd voor fl ,-. Willem kreeg zijn eerste kind een jaar later. Mijn vader is daar geboren in Molen en muldershuis zijn nu Rijksmonumenten.

6 Op de wind Voordat er echter kan worden gemalen, moet er nog wel wat gebeuren. De lagers van de wiekenas hebben we al gesmeerd. De beveiligingen worden vrij gezet. Mari heeft het weer natuurlijk al bestudeerd. Maar zelfs ik kan in het stralende weer, dat we vandaag hebben, bepalen dat we vast geen graan gaan malen. Maar draaien zal die wel. We gaan naar de stelling en zetten het wiekenkruis op de wind. Een prachtig bazuinengeltje als windvaantje boven aan de staartconstructie laat ons zien waar de wind vandaan komt. De staartconstructie bestaat uit een aantal balken welke aan de kap zijn bevestigd en eindigen in de kruibok net boven de stelling. Met ankers worden kabels aan de stelling verankerd en met de kruibok (een lier) worden deze kabels opgewonden. De kap komt zo in beweging. Door dit kruien zet de mulder het wiekenkruis op de wind. Maar daarmee zijn we er niet. Want juist met weinig wind moet de mulder bepalen hoeveel zeil hij gaat voorleggen. De wieken worden geheel of gedeeltelijk van zeil voorzien en de mulder is niet te flauw of hij klimt in de wieken naar boven om het zeil goed aan te leggen. Dat roept bij mij onmiddellijk het verhaal op van mijn vader, die in hun spel op de molen verder gingen dan ik voor mogelijk houdt. Zij bonden zich vast op de wieken en lieten zich een volledige omwenteling meevoeren. Dan komt je dus op het hoogste punt op 31 meter en wel met je hoofd omlaag. Ik heb het nooit gezien maar geloof mijn vader op zijn woord. Prachtig is de rem constructie boven in de molen. Het bovenwiel heeft houten vangblokken om zich heen, welke kunnen worden aangelegd tegen het bovenwiel. Op die manier wordt het wiekenkruis geremd. Via het vangtouw dat vanuit de kap langs de molen tot op de stelling hangt, kan de molenaar de rem bedienen en blokkeren. Op die manier kan hij rustig wiek voor wiek zwichten (de zeilvoering aanpassen aan de kracht van de wind). De molen draait en ik voel mijn kinderjaren bij opa suizend op de wind aan mij voorbij gaan. Ik pak nog net Mari niet bij de hand. Boven: Die prachtige balken vormen de staart van de molen en eindigen net boven de stelling in het kruibok. Het vangtouw is rechts in beeld. Onder: Molenaar Mari beklimt een wiek om het zeil uit te rollen. De financiële worsteling Toen Herman de molen bouwde waren de kosten voor die tijd best hoog. Bij zijn overlijden 7 jaren later werd in het testament de waarde bepaald op fl 8000,- gulden. In 1973 werd de molen door Marcel Verbruggen gerestaureerd. Die restauratie voerde Huub Beijk uit voor fl ,- gulden. Molens die niet draaien hebben echter veel te leiden. Toen de vrouw van Marcel de molen wilde verkopen, werd de waarde door de vereniging De Hollandsche Molen geschat op fl ,- Voor die prijs verkocht zij de molen aan de gemeente Wanroij. Die moest uiteraard weer restaureren om dit monument voor de toekomst te bewaren. De eerste schatting komt uit op fl ,-. Het Rijk moet inspringen, maar ambtelijke Rijksmolens draaien langzaam en na twee jaar zit er nog geen schot in. Vooral de molenkap is er slecht aan toe. Er komt een nieuwe offerte van de bekende molenbouwer Beijk uit Afferden en die blijkt inmiddels ,- gulden. In mei 1989 komt het groene licht en het Rijk gaat subsidiëren. Eenmaal met het werk begonnen, komen de tegenvallers en uiteindelijk moet er nog een ton bij. Uiteindelijk een stevige bedrag, gedeeltelijk veroorzaakt door de lange stilstand, maar de Luctor et Emergo is weer herrezen. Rijkevoort en daarmee Nederland behoudt een schitterende monument.

7 Malen Met het luiwerk worden de zakken van de graanzolder naar de steenzolder getakeld. Daar moet het graan zak voor zak in een soort trechter (het kaar) worden gestort, zodat het geleidelijk terecht komt in de steenkuip. Met een schuif stelt de molenaar de hoeveelheid graan in, die via de schudde-bak tussen de stenen terecht moet komen om te worden vermalen. Dan worden de stenen bijgezet. Dat wil zeggen dat de bovenste draaiende steen wordt neergelaten op de onderste, die vast ligt. Tussen die twee stenen worden de korrels gebroken en uiteindelijk gemalen. De stenen zijn voorzien van gebogen groeven zodat het meel uiteindelijk aan het einde van de stenen kan worden verzameld. De schudde-bak, die onder de uitloop van het kaar zit, zorgt ervoor dat de toevoer van het graan tussen de stenen in de pas blijft lopen met het toerental van de bovenste steen (de loper). Omdat de wind nooit constant is moet de molenaar veel bijregelen. Dit doet hij op de maalzolder. Daar eindigt het meel in de zakken en kan de molenaar het meel op de hand beoordelen. Vandaar uit kan hij de afstand tussen beide molenstenen beïnvloeden en zo de kwaliteit van het meel bewaken. De mulder staat dan, zoals het heet, aan de licht. Het meel wordt in een zak aan de maalbak opgevangen, gewogen op een bascule en afgevoerd via de luiluiken. Telkens als de kaar leeg dreigt te raken moet de molenaar naar boven om een nieuwe zak toe te voegen. (Een vernuftig eenvoudige constructie geeft hem daartoe een belsignaal). Tussendoor moet de molenaar ook zorgen voor het klein onderhoud. De lagers moeten worden gesmeerd en tijdens het malen moet de wind in de gaten worden gehouden en bij verandering van windkracht moeten de zeilen worden gezwicht. Is het windstil dan kan er aan het groot onderhoud worden gewerkt. Schilderwerk is er altijd. En de maalstenen moeten worden gescherpt. Dat nomen ze het billen van de steen, een vak apart. Het molenaarsvak is worstelen. Een zwaar leven. Is het dan niet logisch dat er zo nu en dan een neut gedronken moest worden. In de molen bevindt zich aan de noordkant een nis in de muur. En de muren zijn dik. Daar bleef de fles jenever volgens de overlevering lekker koel. Of dit op waarheid berust, is ook nooit bewezen, maar het is zeker dat jenever ook in het leven van mijn vader een bijzondere rol heeft gespeeld. Op de foto rechts zie je de steenkuip. Daarin liggen de molenstenen. Bovenop het kaar, waarin het graan gestort moet worden. De as, waar naar boven het tandwiel zit, staat scheef, omdat er niet gemalen wordt. In de linkerbovenhoek zie je een stuk van het tandwiel dat met de koningspil draait. Die twee tandwielen brengen samen de loper in beweging.. Linksboven: Het graan in het kaar. Aan het touwtje dat naar boven uitsteekt zit een houten klosje. Als er in het kaar te weinig graan meer zit schiet dat los en laat een verdieping lager een belletje rinkelen. De molenaar kan dan naar boven om het kaar bij te vullen. Rechtsboven: het meel word met de hand op kwaliteit beoordeeld door de molenaar als het uit de maalbak in de zak loopt.

8 Molenvrienden Land van Cuijk Sinds 1983 zijn er vrijwilligers werkzaam op de Luctor et Emergo. Maar de molen was in een zodanig slechte staat dat men pas vanaf 1990, na restauraties door H. Beijk, weer regelmatig kon gaan draaien. Aanvankelijk was Robbert Verkerk de molenaar. Sinds 2006 wordt de Luctor et Emergo draaiend gehouden door Paul Verheijen en Mari Goossens. Zij zijn de huidige mulders. En dat is geen sinecure. Je hebt er een gedegen opleiding voor nodig en moet er regelmatig hard voor werken. Je moet weten wat je doet. Toen de molen van mijn Opa weer na lange tijd voor het eerst ging draaien, stond de koningspil droog. Gelukkig werd dat op tijd ontdekt en kon de molen stil gezet worden voordat er brand uitbrak. Zo is ook het afvangen (remmen van de molen) een ware kunst. Het bovenwiel wordt met remblokken omklemd om de molen tot stilstand te brengen. Dit kan vanaf de stelling met het vangtouw gedaan worden. Klein en groot onderhoud, het blijft een hele klus. Mari is al meer dan twintig jaar molenaar en de liefde voor de molen is van zijn gezicht te lezen. De foto hieronder bij het bovenwiel mag daarvan getuigen. Paul Verheijen past in het plaatje van de geschiedenis van de Luctor et Emergo. Zijn opa Jilis Verheijen, burgemeester van de toenmalige gemeente Beugen en Rijkevoort verleende op 2 maart 1901 de vergunning om de Luctor et Emergo te bouwen. Mooi is het om Paul terug te zien als de bewaarder van dit unieke monument. Vrijwilligers als Mari en Paul houden ons molenbestand in ere. Zij zorgen dat onze molens, ons erfgoed, blijft draaien. En draaien moet een molen, want anders slaat het verval snel toe. Deze vrijwilligers zijn in Noordoost Brabant en Noord Limburg verenigd in de in de vereniging Molenvrienden Land van Cuijk. Zij zorgen ervoor dat de nog bestaande molens kunnen blijven leven, worstelend boven blijven. Uiteindelijk neem ik afscheid van Mari en ben binnen enkele dagen weer terug. Nog een paar foto s! De molen van mijn opa is weer terug in mijn herinnering. Het is vast niet de laatste keer dat ik er op bezoek was. De molen zingt. Ook in mijn gedachte is hij weer boven. Meer informatie: Nederlandse molendatabase: Molenvrienden Land van Cuijk: Genealogische informatie van de familie Verbruggen: Fotografie Martin Verbruggen: