Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar

Transcriptie

1 Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar HOE BELEVEN KINDEREN IN DE LAGERE SCHOOL EEN MINDFULNESS TRAINING: EEN EXPLORATIEF ONDERZOEK Masterproef, neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de Pedagogische wetenschappen, afstudeerrichting Orthopedagogiek door Jill van de Ven Promotor: Dr. Veerle Soyez

2

3 I Ondergetekende, van de Ven Jill, geeft toelating tot het raadplegen van de scriptie door derden.

4 II Dankwoord De professionele en persoonlijke steun van enkele bijzondere mensen heeft mij geholpen en gesteund bij het maken van deze masterproef. Ik wens in de eerste plaats mijn promotor, Veerle Soyez, te bedanken voor haar uitstekende begeleiding. Zij stond steeds voor me klaar. Ze deelde haar kennis met mij, beantwoordde al mijn vragen, bracht verduidelijking waar nodig en ging mee op stap tijdens mijn zoekproces. Verder wil ik mijn gezin en mijn partner bedanken voor hun geloof in mijn mogelijkheden. Bij hen vond ik motiverende aanmoedigingen en schouderklopjes, maar ook een plaats om te ventileren en te ontspannen. Ik dank ook alle andere mensen die mijn pad kruisten tijdens het maken van deze masterproef. De andere studenten die meewerkten aan het onderzoek naar de bruikbaarheid van mindfulness, de kinderen uit mijn focusgroepen, de leerkrachten op de scholen en vele anderen vormden een belangrijk steunpunt of een bron van inspiratie.

5 III Inhoudstafel Voorwoord...1 Abstract...2 Inleiding...3 Oorsprong...3 Mindfulness als concept...4 Componenten...5 Werkingsmechanismen...6 Toepassingsgebied en subvormen...7 Mindfulness-Based Stress Reduction....8 Mindfulness-Based Cognitive Therapy (MBCT)....9 Dialectic Behaviour Therapy (DBT)....9 Acceptance and Commitment Therapy (ACT) en Relapse Prevention (RP)....9 Vlaanderen Effectiviteitonderzoek Methodologische tekortkomingen bij de studies Effecten Negatieve effecten Onderzoek naar de effecten van MBSR bij niet-klinische populaties Mindfulness-gerelateerde technieken bij kinderen Onderzoek Het belang van mindfulness voor ouders Voordelen van meditatie voor kinderen Effectiviteitonderzoek Methodologie Onderzoeksgroep Materiaal Procedure Analyse Betrouwbaarheid en validiteit Resultaten Eerste onderzoeksvraag: Hoe ervaren de kinderen de mindfulness training en hebben ze zicht op de betekenis ervan? Betekenis Moeilijke aspecten... 36

6 IV Negatieve aspecten Andere aspecten Oefeningen Verandering (onverklaarbaar) Geen verandering Tweede onderzoeksvraag: Hebben de kinderen het gevoel dat hun aandacht en concentratie na de mindfulness training verbeterd is? Derde onderzoeksvraag: Kunnen de kinderen hun emoties beter reguleren sinds de mindfulness training? Algemeen Boosheid of ruzie Andere gevoelens Na de verschillende sessies Vierde onderzoeksvraag: Maken de kinderen zich minder zorgen of voelen ze zich minder gestresseerd sinds de mindfulness training? Vijfde onderzoeksvraag: Springen de kinderen op een andere manier om met eten sinds de mindfulness training? Algemeen Eten op een andere manier Meer proeven of lusten Opmerkingen Jong versus oud Groot versus klein Discussie Bespreking resultaten Vergelijking met eerdere bevindingen Beperkingen van het onderzoek Aanbevelingen voor de praktijk Voorstellen voor verder onderzoek Conclusie Referenties Bijlagen Bijlage A Bijlage B Bijlage C Bijlage D... 82

7 Beleving van mindfulness bij kinderen 1 Voorwoord Mijn masterproef avontuur zit er bij het schrijven van dit voorwoord bijna op. Dat avontuur startte voor mij op 9 december 2008, een onvergetelijke dag. Ik kreeg toen de vreugdevolle mededeling dat ik voor mijn masterproef kon werken rond mijn voorkeursthema mindfulness en de bruikbaarheid daarvan bij (jonge) kinderen. Ik werd bij het bekijken van de mogelijke onderwerpen voor een masterproef meteen aangesproken door dat thema. Ik stond en sta er vaak bij stil dat veel mensen het leven verlaten nog voor ze het bewust beleefd hebben. Mindfulness kan helpen om bewust aandacht te schenken aan het heden en dit lijkt mij een belangrijk hulpmiddel vandaag de dag. Het onderzoek naar de bruikbaarheid van mindfulness bij kinderen boeide me eens te meer. Kinderen staan vandaag de dag vaak onder spanning. Wanneer mindfulness ook bruikbaar en effectief zou blijken voor kinderen, zou dit een enorme meerwaarde kunnen zijn voor de toekomstige generaties. Ik wilde dan ook graag mijn steentje bijdragen aan dit onderzoek. Ik spitste me met veel enthousiasme en gedrevenheid toe op het in kaart brengen van de beleving en ervaring van kinderen na het volgen van een mindfulness training. Na anderhalf jaar zwoegen ben ik blij dat ik mijn bevindingen met u kan delen. Hopelijk vormt het lezen van deze masterproef voor u een even interessante aangelegenheid als het maken ervan voor mij. Voor de stijl van mijn masterproef en de referentieweergave baseerde ik me op de richtlijnen aangereikt door de American Psychological Association.

8 Beleving van mindfulness bij kinderen 2 Abstract De laatste jaren neemt de interesse voor mindfulness en mindfulness trainingen steeds toe. In mindfulness trainingen staan elementen als aandacht, bewustzijn en een focus op het heden centraal. De effecten van mindfulness trainingen op volwassenen werden al eerder onderzocht. De trainingen blijken onder meer effectief om beter om te gaan met pijn en stress. Over de effecten van mindfulness trainingen op kinderen is tot op heden evenwel weinig bekend. Om hieraan tegemoet te komen werd in september 2008 van start gegaan met een onderzoek naar de bruikbaarheid van mindfulness bij lagere schoolkinderen. Het hier beschreven kwalitatieve onderzoek kadert hierin: er wordt nagegaan hoe kinderen een mindfulness training ervaren. Zevenendertig lagere schoolkinderen - 16 meisjes en 21 jongens - werden bevraagd over hun beleving en ervaring van een mindfulness training. De leeftijd van de kinderen varieerde tussen 6 en 12 jaar. De kinderen kregen de kans om in kleine focusgroepen te praten en reflecteren over hun ervaringen. De gesprekken werden vervolgens uitgetypt en geanalyseerd met behulp van WinMAX97. De resultaten wijzen uit dat de meeste kinderen de mindfulness training beschouwen als een leuke ervaring. Een groot deel van deze kinderen heeft ook een goed zicht op de bedoeling of betekenis van de training. Het merendeel van de kinderen geeft verder aan dat ze hun emoties vooral boosheid- beter kunnen reguleren. Ongeveer de helft van de kinderen meldt een verbetering voor wat betreft het concentratievermogen, piekeren en een verandering in hun eetpatroon. Ondanks enkele methodologische beperkingen, lijkt het ons - op basis van deze bevindingen - waardevol om mindfulness trainingen eventueel ook aan andere kinderen op andere scholen aan te bieden. In de toekomst lijkt het ons onder meer aangewezen om de effecten van de mindfulness training op lange termijn en de effecten voor kinderen met een klinische problematiek te bestuderen.

9 Beleving van mindfulness bij kinderen 3 Inleiding Mindfulness is een begrip dat binnen de medische, psychologische en pedagogische wetenschappen steeds meer aandacht krijgt. Vele vakbladen, populaire tijdschriften, boeken, congressen en trainingen handelen over onderwerpen die te maken hebben met mindfulness. Wanneer men in internationale databanken zoals ISI Web of Knowledge op zoek gaat naar wetenschappelijke artikels met als onderwerp mindfulness, vindt men reeds meer dan 1000 artikels in de tijdsperiode waarin deze thesis geschreven werd (augustus mei 2010). Oorsprong Hoewel we mindfulness terugvinden in vele filosofische en psychologische tradities, zit het concept het diepst verankerd in de boeddhistische tradities. Mindfulness wordt ook het hart van boeddhistische meditatie genoemd (Shapiro, Carlson, Astin, & Freedman, 2009). In de boeddhistische tradities neemt mindfulness een centrale plaats in binnen een systeem dat ontwikkeld werd om persoonlijk lijden te beëindigen. Via verscheidene meditatietechnieken die hun oorsprong vinden in boeddhistische spirituele gebruiken, komt men tot een toestand van mindfulness. Mindfulness verwijst hierbij naar een onbevooroordeeld bewustzijn in het heden waarbij alle gedachten, gevoelens en ervaringen die in het aandachtsveld komen, erkend en geaccepteerd worden zoals ze zijn. Wanneer men mindful is, observeert en ervaart men gedachten en gevoelens op zich, zonder er automatisch en gewoontegetrouw op te reageren. Zo ontstaat ook een ruimte tussen perceptie en reactie, wat ertoe kan leiden dat mensen meer reflectief reageren op situaties in plaats van automatisch en impulsief (Bishop et al., 2004). Carmody, Baer, Lykins, en Olendzki (2009) verwoorden het op een andere manier. Zij stellen dat mindfulness binnen de context van de boeddhistische tradities verwijst naar een manier om je aandacht zodanig te gebruiken dat je inzicht krijgt in de tijdelijke aard van je persoonlijke binnenste of zelf. Dit inzicht bekom je volgens hen door de geconditioneerde ketens van mentale processen te erkennen en de ellende die daaruit voorkomt. Hoe men het ook verwoordt, de belangrijkste bijdrage van de boeddhistische tradities ligt, volgens Kabat-Zinn (2003), in het feit dat ze eenvoudige en effectieve manieren benadrukken om de capaciteit om mindful te zijn te verfijnen en binnen te brengen in alle aspecten van het leven. De laatste 40 jaar vinden de (Oosterse) boeddhistische tradities ook meer en meer hun plaats in het westen.

10 Beleving van mindfulness bij kinderen 4 Mindfulness als concept Aangezien mindfulness al millennia lang deel uitmaakt van verschillende spirituele en religieuze tradities, is het niet verwonderlijk dat er verscheidene perspectieven en opvattingen rond het mindfulness-concept zijn (Hayes & Plumb, 2007). Brown, Ryan, en Creswell (2007) definiëren mindfulness als een ontvankelijke aandacht voor en bewustzijn van huidige gebeurtenissen en ervaringen. Ze zien het als een helder, niet-conceptueel, nietdiscriminerend, flexibel, empirisch, hedengeoriënteerde bewustzijn van de realiteit. Menig ander auteur trachtte ook tot een definitie te komen van het concept mindfulness. In elke omschrijving of poging om tot een definitie te komen, zien we steeds dezelfde belangrijke elementen terugkomen: bewuste aandacht, aanvaarding, onbevooroordeeld bewustzijn en het heden, het nu. Tang en Posner (2009) omschrijven mindfulness bijvoorbeeld als het bewustzijn van je huidige gedachten, gevoelens of acties. Het trainen van mindfulness verwijst daarbij naar het brengen van het bewustzijn naar het huidige moment, vanuit het verleden of de toekomst. Hoewel hij de verscheidenheid aan invullingen en definities erkent, beschouwt Kabat- Zinn (2003) mindfulness toch als een universeel gegeven. Hij definieert mindfulness als: the awareness that emerges through paying attention on purpose, in the present moment, and nonjudgmentally to the unfolding of experience moment by moment (p. 145). Ludwig en Kabat-Zinn (2008) stellen dat mindfulness kan beschouwd worden als een universele menselijke capaciteit voor het bevorderen van helder denken en openhartigheid. Op die manier vereist mindfulness dan ook geen vooraf bepaalde religieuze of culturele geloofsovertuiging. Brown et al. (2007) gaan hiermee akkoord, ook zij beschouwen mindfulness als een capaciteit inherent aan het menselijke organisme. De manier waarop mensen mindful zijn kan wel variëren. Men kan vluchtig en sporadisch mindful zijn of men kan frequent en continu mindful zijn. Een continue staat van mindful zijn, helpt de aandacht te richten op het nu en de focus van de aandacht te verbreden zonder het geheel uit het oog te verliezen. Ook in het Nederlands taalgebied is heel wat geschreven over het concept mindfulness. We vinden echter geen eenduidige lijn in de literatuur of aanpak. David Dewulf is één van de auteurs die een centrale rol heeft gespeeld in de omschrijving en operationalisering van mindfulness in Vlaanderen. In zijn boek Mindfulness, een pad van vrijheid (2007) staat de auteur uitgebreider stil bij concepten die hij onder meer belangrijk acht bij mindfulness: aandacht, inzicht, emotionele intelligentie en integere actie.

11 Beleving van mindfulness bij kinderen 5 We kunnen het concept mindfulness onzer inziens niet vatten in één welomschreven definitie. Wanneer men toch een poging doet om het concept in een definitie te gieten, moeten daarbij drie essentiële elementen steeds aanwezig zijn: aandacht, bewustzijn en focus op het nu in het heden. Het staat buiten kijf dat die elementen onvermijdelijk verbonden zijn met het ruime concept mindfulness. Er zijn niet alleen verschillende definities, maar ook verschillende theoretische modellen rond mindfulness ontwikkeld, hoewel ze vaak een gelijkaardige inhoudelijke invulling kennen. In wat volgt, staan we stil bij enkele modellen die de componenten van mindfulness beschrijven. Componenten Bishop et al. (2004) stellen een model van mindfulness voor dat bestaat uit twee componenten. De eerste component betreft zelfregulatie van aandacht (aandachttraining). De aandacht wordt gericht op de onmiddellijke ervaring en het herkennen van wat er binnenin ons afspeelt in het hier en het nu. De tweede component betreft een oriëntatie ten opzichte van de ervaringen in het heden, gekenmerkt door nieuwsgierigheid, openheid en aanvaarding. Elke gedachte, elk gevoel en elke lichamelijke gewaarwording wordt toegelaten, zonder er iets aan te willen veranderen. Door deze twee componenten te combineren kan men een andere houding ontwikkelen tegenover (mentale) problemen. Een houding die gekenmerkt wordt door nauwkeurig waarnemen, toelaten, niet reageren en niet oordelen, waardoor er ruimte komt voor acceptatie van dat wat men voorheen niet wilde of kon accepteren. Shapiro et al. (2006) stellen een model voor dat bestaat uit drie componenten of axioma s: intentie (persoonlijk doel, wat je wilt bereiken), aandacht (observeren van huidige ervaringen) en attitude/houding (de kwaliteiten die je onder de aandacht brengt, hoe je aandacht besteedt). Deze drie componenten vormen samen een cyclisch proces: mindfulness (zie Figuur 1).

12 Beleving van mindfulness bij kinderen 6 Figuur 1. Visuele voorstelling van de drie axioma s van mindfulness. ¹ Uit Mechanisms of mindfulness, door S.L Shapiro et al., 2006, p Werkingsmechanismen Ook over de werkzame mechanismen achter het concept mindfulness ontbreekt consensus. Sommige auteurs schrijven het effect van mindfulness toe aan relaxatie, anderen aan de rol van positieve herwaardering, onvoorwaardelijke zelfacceptatie en zelfvertrouwen en nog anderen beschouwen het emotioneel proces gericht op aanvaarding als het werkzame ingrediënt (Böckermann & Rosens, 2009). Baer (2003) staat uitgebreid stil bij enkele mechanismen die kunnen verklaren hoe mindfulness vaardigheden kunnen leiden tot symptoomreductie (bij bijvoorbeeld chronische pijn, angststoornissen, ) en gedragsveranderingen. Vooreerst stelt zij dat het onbevooroordeeld observeren van pijn-, angst- of andere sensaties leidt tot een vermindering van de emotionele reacties die opgewekt worden door die sensaties. Door deze onbevooroordeelde observatie vol te houden, worden mensen blootgesteld aan voortdurende pijn (of andere gewaarwordingen) zonder de desastreuze gevolgen ervan. Dit kan ook leiden tot een verandering in gedachtepatronen wanneer men beseft dat de sensaties eerder gedachten zijn dan echte reflecties van de realiteit. Mindfulness trainingen helpen mensen ook om pijn- en/of paniekaanvallen te leren aanvaarden in plaats van ontsnappend of vermijdend gedrag, zoals vluchten in alcohol- of drugsmisbruik, te hoeven stellen om ze te verdrijven. Door de verbeterde zelfobservatie, die voorkomt uit mindfulness trainingen, wordt het gebruik van meerdere copingvaardigheden gepromoot en merkt men ook vroeger probleemsignalen op. Doordat men objectief en onbevooroordeeld zichzelf waarneemt, is men zich immers meer bewust van de cognitieve en emotionele gebeurtenissen die plaatsvinden. Men leert dan ook kijken naar de directe gevolgen van gevoelens en acties (in plaats van de attributies) en zo worden gedragveranderingen mogelijk.

13 Beleving van mindfulness bij kinderen 7 Ook in de neurobiologie neemt onderzoek naar mindfulness en de mogelijke werkingsmechanismen daarbij een belangrijke plaats in. Ludwig en Kabat-Zinn (2008) verwijzen naar verschillende onderzoeken die hebben aangetoond dat het beoefenen van mindfulness een (mogelijk uniek) effect heeft op het functioneren van de hersenen. Zij besluiten dat mindfulness een effectieve manier kan zijn om de hersenen, endocrine en het immuunsysteem positief te reguleren, welke belangrijke fysiologische en psychologische factoren zijn voor het welzijn van de mensen. Ook Wahbeh, Elsas, en Oken (2008) vermelden dat in verschillende elektro-encefalogram (EEG) en neuro-imaging (fmri) studies werd aangetoond dat de hersenen veranderingen ondergaan tijdens meditatie. Ivanovski en Mahli (2007) gaan hier dieper op in. Zij geven aan dat verschillende onderzoeken constateerden dat mindfulness meditatie een andere hersenactiviteit opwekt, met meer alpha, beta één, delta en theta activiteit. Verder vermelden zij één neuro-imaginair onderzoek van een MBSRbehandeling dat verhoogde activiteit in de linkse anterieure cortex toonde. Tang en Posner (2009) geven aan dat het volgen van een mindfulness training kan resulteren in een verbetering van het executieve aandachtsnetwerk. Toepassingsgebied en subvormen Er gaat veel aandacht uit naar de mogelijkheden om mindfulness (technieken) toe te passen binnen de medische, psychologische en pedagogische wetenschappen. Allen, Blashki, en Gullone (2006) concluderen in hun onderzoek dat de theoretische en empirische literatuur betreffende de therapeutische toepassingen van mindfulness significant groeit en volop in ontwikkeling is. Verder stellen zij ook dat steeds meer clinici zich er vandaag de dag voor interesseren om de technieken aangaande mindfulness te leren en te integreren in hun praktijk. Duvall (2008) stelt dat mindfulness geïntegreerd kan worden in elke therapeutische methode. Mindfulness biedt onder meer een beter zicht op het veranderingsproces dat mensen doormaken tijdens psychotherapie. Het bewust en onbevooroordeeld kunnen ervaren van het heden, is namelijk wat verandering beter mogelijk maakt. Verder helpt mindfulness binnen psychotherapie om emoties te leren beheersen en aandacht te focussen. Ivanovski en Malhi (2007) benadrukken dat het bereiken van cognitieve- of gedragsveranderingen echter nooit een doel op zich kan zijn van op mindfulness-gebaseerde interventies. Verandering is enkel een gevolg van het mindful zijn. De aanvaardings- en mindfulness-gebaseerde behandelingen worden door sommige van hun bedenkers ook wel eens de derde golf van de gedragstherapieën genoemd. Deze

14 Beleving van mindfulness bij kinderen 8 derde golf biedt een uitdaging aan bepaalde assumpties van de tweede golf van gedragstherapieën, namelijk de cognitieve gedragstherapie. De eerste golf werd gevormd door de traditionele gedragstherapie. (Hofmann & Asmundson, 2008). Mindfulness-Based Stress Reduction. Er kwam meer aandacht voor mindfulness als een therapeutische techniek met de introductie van Mindfulness-based Stress reduction (MBSR). De Amerikaan Jon Kabat-Zinn creëerde in 1979 het 8-weken durende Mindfulness- Based Stress Reduction meditatie programma in de University of Massachusetts. Hierbij integreerde hij mindfulness meditatie binnen de gangbare klinische en psychologische praktijken. MBSR werd oorspronkelijk ontwikkeld als groepsprogramma voor de aanvullende behandeling (naast de medische behandeling) van patiënten met chronische pijn en stressgerelateerde stoornissen. De voorbije 20 jaar werd het ook toegepast voor het aanpakken van verschillende andere mentale en fysische ziektes zoals depressie (Chiesa & Serretti, 2009). MBSR wil mensen leren om stressvolle situaties mindful te benaderen, zodat men bewust kan reageren op de situatie in plaats van op een automatische (vaak negatieve) manier en zodat men de stress en emotionele verontrusting zelf leert beheersen. Men tracht dit te bereiken door de deelnemers 8 tot 10 weken te trainen in verscheidene meditatie technieken, die men ook thuis dient te oefenen (Bishop, 2002). De laatste jaren wordt MBSR ook meer en meer toegepast bij niet-klinische populaties. 1 Grossman, Niemann, Schmidt, en Walach (2004) en Baer (2003) beschrijven de gestructureerde MBSR-groepssessies meer in detail. Het aantal deelnemers varieert van 10 tot maximum 40 mensen en de wekelijkse sessie duurt ongeveer twee uur en een half. Binnen elke sessie doet men oefeningen en benadert men onderwerpen vanuit de mindfulness context. Van de deelnemers wordt verwacht dat ze thuis dagelijks oefenen. Uiteindelijk leert men dan zijn eigen kracht zo te gebruiken dat men anders met pijn, vermoeidheid en stress kan omgaan. MBSR en andere op mindfulness-gebaseerde interventies worden vandaag de dag vaak gecombineerd met of gebruikt bij verschillende soorten therapieën. In wat volgt staan we kort stil bij enkele van de bekendste therapieën die zich onder meer baseren op mindfulness principes (zie ook Tabel 1). 1 In het deel Effecten (p. 12) wordt hier verder op ingegaan.

15 Beleving van mindfulness bij kinderen 9 Mindfulness-Based Cognitive Therapy (MBCT). Zo ontstond onder meer op mindfulness gebaseerde cognitieve therapie. Hierbij worden elementen uit de cognitieve psychologie toegevoegd aan de op mindfulness gebaseerde interventie. Teasdale, Segal, en Williams legden in 1995 de basis voor deze vorm van therapie. Deze groepsinterventie is gebaseerd op het MBSR-programma gecombineerd met elementen uit de cognitieve therapie die het gedecentraliseerd denken kunnen vergemakkelijken, zoals stellingen als: gedachten zijn geen feiten. MBCT wordt bijvoorbeeld gebruikt om herval bij depressie te voorkomen. Mindfulness trainingen verschillen ook fundamenteel van de standaard cognitieve gedragstherapie voor wat betreft enkele belangrijke aspecten. Zo streeft men bij de mindfulness trainingen geen vooropgesteld, duidelijk te omlijnen doel na, terwijl men dit bij de klassieke cognitieve gedragstherapie wel doet. Het gaat bij mindfulness trainingen eerder om het observeren van wat er gebeurt op elk moment zonder erover te oordelen. Dialectic Behaviour Therapy (DBT). Linehan ontwikkelde in 1993 de Dialectische gedragstherapie voor personen met een borderline persoonlijkheidsstoornis. Binnen deze vorm van therapie leert men aan de patiënten mindfulness vaardigheden aan - zoals het onbevooroordeeld observeren en reguleren van emoties, gedachten, - om te komen tot een harmonie van aanvaarding (van jezelf) en tegelijk verandering (om te kunnen werken aan je gedrag). Deze vorm van therapie vindt gedurende één jaar wekelijks plaats. Linehan organiseert de mindfulness concepten op een andere manier. Hij spreekt van drie mindfulness wat -vaardigheden (observeren, beschrijven, deelnemen) en drie mindfulness hoe - vaardigheden (onbevooroordeeld, effectief en one mindfully ). 2 DBT schrijft ook geen vereiste hoeveelheid of vereiste duur van mindfulness oefeningen voor, omdat ernstig beperkte mensen daar soms niet toe in staat zijn of het niet willen. Daarom bepaalt men in DBT de doelen voor de mindfulness oefeningen samen met de patiënten. DBT biedt patiënten een hele lijst van verschillende mindfulness oefeningen waaruit ze kunnen kiezen. Acceptance and Commitment Therapy (ACT) en Relapse Prevention (RP). ACT en RP onderscheiden zich van de vorige vormen van therapieën doordat ze zichzelf niet omschrijven als gebaseerd op mindfulness of meditatie. Ze vertrekken wel vanuit een gelijklopende gedachtegang en/of maken gebruik van enkele belangrijke mindfulness technieken. Acceptance and Commitment Therapy werd ontwikkeld door Hayes, Stroshal, en 2 One mindfully verwijst naar het bewust aandacht schenken aan één ding op één moment. Het staat in contrast met wat men vaak doet: meerdere dingen tegelijkertijd proberen combineren.

16 Beleving van mindfulness bij kinderen 10 Wilson in De gedachtegang die aan de basis van de therapie ligt, stemt overeen met een op mindfulness-gerichte aanpak. Zo worden patiënten ook hier aangemoedigd om onbevooroordeeld emoties gewaar te worden. Ook binnen terugvalpreventie, in 1985 ontwikkeld door Marlatt en Gordon, vindt men mindfulness technieken terug. De mindfulness vaardigheden gebruikt men hier als techniek om te kunnen omgaan met de drang om opnieuw drugs te gaan gebruiken. Zo valt bijvoorbeeld het aanvaarden van het huidige moment zoals het is, een mindfulness gedachte, immers niet te rijmen met het verlangen naar meer (Baer 2003). Tabel 1. Vergelijking van de vier vooraanstaande interventies waarin mindfulness een rol speelt. Noot. Uit Een studie naar de bruikbaarheid en het effect van een individuel 2-weekse online mindfulnesstraining door M. Böckermann en N. Rosens, 2009, p. 3. Vlaanderen. Edel Maex introduceerde de MBSR-methode ongeveer tien jaar geleden in België. Hij is psychiater in het Antwerpse Middelheim ziekenhuis waar hij al jaren mindfulness trainingen geeft. Aanvankelijk gaf hij de training enkel aan kankerpatiënten om hen te leren omgaan met hun ziekte, later ook voor ander doelpubliek. Hij leert mensen via meditatie om te gaan met de onvermijdelijke stress van het leven. Het gaat daarbij zowel over stress veroorzaakt door lichamelijke ziekten, over klachten die mede door stress veroorzaakt worden of een combinatie van beiden. Hij schreef reeds verscheidene (oefen)boeken over mindfulness en hoopt de methode zo toegankelijker te maken voor een breder publiek.

17 Beleving van mindfulness bij kinderen 11 (Decoo, 2005). Ook David Dewulf speelde een belangrijke rol bij het omschrijven en operationaliseren van mindfulness in Vlaanderen. Hij is arts en legde zich volledig toe op Mind/Body Medicine en Mindfulness. Verder richtte hij ook het Instituut voor Aandacht en Mindfulness (I AM) op voor training, opleiding en wetenschappelijk onderzoek. Hij introduceerde ook Mindfulness-Based Cognitive Therapy, mindfulness voor preventie van depressie, in Vlaanderen. Hij omschrijft mindfulness als een hulpmiddel om aandacht te geven aan wat het meest belangrijk is in het leven. Op die manier leert men om te gaan met stress, onrust, piekeren en alles wat in de weg staat van een leven dat de moeite waard is. Mindfulness helpt ons zo ieder moment van ons leven volledig te leven, ook de meest moeilijke. De basis is volgens zijn opvatting heel eenvoudig: aandacht geven. Er is niets mystiek of geheim aan, stelt hij. Hij bracht dit alles in de praktijk en organiseert nog steeds verscheidene mindfulness trainingen in Vlaanderen. Menig ander auteur en trainer heeft zijn of haar steentje bijgedragen tot de bekendmaking en operationalisering van mindfulness in Vlaanderen. Het past echter niet binnen het kader van deze inleiding om hiervan een volledige opsomming te geven. Momenteel worden verschillende mindfulness-gebaseerde programma s aangeboden over de hele wereld: in ziekenhuizen, scholen, bedrijven, kantoren, jeugdinstellingen, gevangenissen, gezondheidscentra en een boel andere plaatsen (Kabat-Zinn, 2003). In wat volgt staan we uitgebreid stil bij het onderzoek naar de effecten van op mindfulnessgebaseerde interventies. Effectiviteitonderzoek Methodologische tekortkomingen bij de studies. Men heeft reeds veel onderzoek gedaan naar de effectiviteit van MBSR bij een zeer diverse groep van medische patiënten. Bishop (2002) evalueerde een heleboel van de studies die eerder werden gedaan betreffende MBSR. Hij (evenals Baer, 2003; Allen et al., 2006) wijst de lezers op verschillende methodologische tekortkomingen van bepaalde studies, zoals een te kleine steekproef, het gebrek aan een niet-behandelde controlegroep ter vergelijking, gebrek aan een controlegroep die een behandeling kreeg verschillend van het MBSR-programma, het gebrek aan matching van deelnemers in verschillende groepen, inadequate evaluatie van de integriteit van de behandeling,

18 Beleving van mindfulness bij kinderen 12 Nyklícek en Kuijpers (2008) geven zelf aan dat hun studie de eerste controlled study is die een effect aantoont. Zij constateerden dat er bij de deelnemers sprake was van minder stress en angst en een verhoogde levenskwaliteit. Verder onderzoek naar de effecten van op mindfulness-gebaseerde interventies is nog steeds nodig. Zo dient men meer randomized-controlled studies uit te voeren in verschillende klinische populaties en men dient bijvoorbeeld na te gaan of enkel de diepe relaxatie de positieve effecten teweeg brengt of het echt mindful zijn. Toch kan er, gegeven de vele positieve resultaten tot nu toe, plaats zijn voor een voorzichtig optimisme betreffende de effectiviteit van mindfulness-interventies. MBSR blijkt effectief voor verschillende medische en psychiatrische populaties met een significante reductie voor wat betreft de ernst van pijn en psychiatrische problemen. Effecten. Grossman et al. (2004) voerden een meta-analyse uit betreffende MBSR en gezondheidsvoordelen. De auteurs analyseerden de resultaten uit 20 studies om na te gaan of MBSR fysieke en mentale gezondheidsgerelateerde dimensies bijvoorbeeld omgaan met de ziekte, zelfvertrouwen, - van chronisch zieke mensen en andere mensen systematisch verbeterde en hoe groot de specifieke voordelen zijn. De auteurs kwamen tot de bevinding dat MBSR een breed publiek kan helpen omgaan met klinische problemen (zoals pijn, hartziektes, depressie, ) en niet-klinische problemen (zoals stress). De effectgrootte in de verschillende studies bleef sterk en consistent over de verscheidene soorten steekproeven heen (1605 deelnemers vanuit verschillende onderzoeken). De auteurs verwijzen ook naar de reviewstudie van Baer (2003) die tot gelijkaardige conclusies komt. Op basis van haar literatuurstudie besluit ook zij dat op mindfulnessgebaseerde interventies kunnen helpen om een hele reeks gezondheidsproblemen (zoals chronische pijn en andere medische symptomen die gepaard gaan met ziektes zoals fibromyalgia) te verlichten en psychologisch functioneren (zoals stemmingswisselingen, stress, ) te verbeteren. De meest vermelde veranderingen zijn een nieuw vooruitzicht op het leven en verbeterde mogelijkheden om controle uit te voeren, te begrijpen en om te gaan met pijn en stress. Deze studie geeft ook zicht op de mening van de patiënten zelf uit een aantal studies. In al de studies waar dit werd bevraagd, gaf het merendeel van de deelnemers aan dat ze MBSR belangrijk vonden en dat het een blijvende waarde voor hen had. Ook bleek dat de meeste deelnemers de MBSR-programma s bleven volgen tot het einde én de oefeningen achteraf thuis ook nog deden.

19 Beleving van mindfulness bij kinderen 13 Onderzoek bij klinische doelgroepen. In Tabel 2 is er een overzicht terug te vinden van enkele van de vele klinische doelgroepen die reeds meerdere malen onderzocht werden voor wat betreft de effectiviteit van MBSR en van andere mindfulness interventies op hun specifieke problemen. Bij al deze groepen werden positieve effecten van de mindfulness interventies teruggevonden. Er is sprake van een verbetering voor wat betreft de fysische en psychische gezondheid. De effecten werden vooral nagegaan met behulp van gestandaardiseerde meetinstrumenten. De scores van de pre- en postgroepen werden vergeleken met elkaar. Enkele schalen die bijvoorbeeld gebruikt werden om de fysische gezondheid na te gaan: Global Severity Inventory of Symptom Checklist-R, Hospital Anxiety and Depression Scale, Profile of Mood States en Medical Symptom Checklist. Om de psychische gezondheid na te gaan, maakte men onder meer gebruik van schalen die psychologisch welzijn en symptomatologie, depressie, angst, slaap en psychologische componenten van levenskwaliteit nagaan. Algemeen kan gesteld worden dat mindfulness trainingen de vaardigheden kunnen verbeteren om om te gaan met pijn, stress, angst, depressie en beperkingen in het dagelijks leven (Grossman et al., 2004). Ivanovski en Malhi (2007) vatten de psychologische effecten nog eens samen. Zij stellen dat meditatie technieken, mindfulness meditatie inbegrepen, individuen voorzien van een verbeterd vermogen voor wat betreft concentratie en inhibitie van afleidende stimuli, minder expectancy response bij een confrontatie met onverwachte stimuli, een grotere visueel perceptuele gevoeligheid, verbeterde volgehouden aandacht en verbeterd aandachtwisselend vermogen.

20 Beleving van mindfulness bij kinderen 14 Tabel 2. Overzicht van verschillende doelgroepen waarbij de effectiviteit van MBSR werd onderzocht. Ziektebeeld Auteur(s) Jaar Aantal deelnemers Design Effecten Kanker Carlson, Speca, Patel, en Goodey Pre-post Verbetering voor wat betreft kwaliteit van leven, stresssypmtomen en slaapkwaliteit. Speca et al Between group Minder stemmingswisselingen en verlaagde Carlson et al Follow-up na 6 maanden stressniveaus. Depressie Finucane en Mercer Mixed methods study Reducties in de gemiddelde depressie- en angstscores. Chronische pijn Kabat-Zinn, Lipworth, en Burney Deel 1 Ook kwalitatief bleken de trainingen aanvaardbaar en voordelig voor de patiënten Pre-post Minder last van pijn, minder stemmingswisselingen, Deel 2 42 Between group minder symptomen. Psoriasis Kabat-Zinn et al Between group Na minder dagen een zuivere huid (65 dagen, tegenover Angststoornisse n Bejaarden met en zonder dementie Kutz, Boryensko, en Bens Miller, Fletcher, en Kabat-Zinn 97 dagen in controlegroep) Pre-post Beter score op symptoomchecklist en minder stemmingswisselingen Follow-up na 3 jaar Minder angst- en depressiesymptomen. Lindberg 2007 Literatuurstudie Minder psychosociale stress (minder angst, ongeduldigheid en meer zelfvertrouwen, alertheid, zelfcontrole, relaxatie).

21 Beleving van mindfulness bij kinderen 15 Fybromyalgie Lush, Salmon, Floyd, Studts, Weissbecker, en Sephton Minder electrodermale activiteit en minder basal sympathetic (SNS) activation. Goldenberg et al Between group Minder pijn, verbeterde slaap, verbeterde scores op symptoom checklisten. Kaplan, Goldenberg, Pre-post en Galvinnadeau Sephton, Salmon, RCT Minder depressieve symptomen. Weissbecker, en Studts Multiple Sclerosis Mills en Allen Pre-post,between group, follow-up Betere omgang met symptomen, wat leidde tot een verbetering van fysisch en psychologisch functioneren. ADHD Philipsen et al Between group Verbetering met betrekking tot ADHD- en depressiesymptomen en persoonlijke gezondheidsstatus. Hartproblemen Sullivan et al Between group Minder angst en depressie en verbeterde symptomen voor wat betreft CHF (chronisch hart falen). Eetstoornissen Kristeller en Hellet Pre-post Betere herkenning van verzadigingstekens en betere beheersing van toegeven aan de behoefte aan eten (met minder binge-eating tot gevolg). Suïcidale neigingen Williams en Swales, aangehaald in Ivanovski en Malhi, Case-study Verwerving van meer vaardigheden om beter te reageren wanneer een crisissituatie dreigt.

22 Beleving van mindfulness bij kinderen 16 Negatieve effecten. Allen et al. (2006) staan verder ook stil bij mogelijke negatieve effecten van mindfulness. Mindfulness interventies vragen oefening en zijn dus ook tijdconsumerend. Verder zijn er enkele bekende nadelen geassocieerd met meditatie. Het betreft weliswaar slechts enkele gevallen en het gaat over een ander soort meditatie dan de meditatie technieken gehanteerd bij mindfulness, maar men houdt er toch best rekening mee. Zo kan het verhogen van het bewustzijn omtrent je innerlijke processen er bijvoorbeeld voor zorgen dat je je meer bewust wordt van pijn, angsten en negatieve gedachten. Verder wordt er door enkele auteurs melding gemaakt van depersonalisatie ervaringen en psychotische kenmerken. Praissman (2008) stelt daarentegen expliciet dat er geen negatieve bijwerkingen bekend zijn van MBSR. Onderzoek naar de effecten van MBSR bij niet-klinische populaties. De voorafgaande effectenonderzoeken focusten zich vooral op de effectiviteit van MBSRprogramma s of mindfulness interventies bij mensen met mentale of fysieke stoornissen. Chiesa en Seretti (2009) gingen de effectiviteit van MBSR na bij gezonde (niet-klinische) mensen. Ze legden daarbij de specifieke focus op mogelijke voordelen van deze interventie ten aanzien van stressreductie. Ook in deze studie, die zich baseerde op 10 andere onderzoeken, werd gevonden dat MBSR een positief effect had op stressreductie. Voor wat betreft stressreductie bleek verder dat MBSR gelijkaardig is aan relaxatietraining. MBSR doet het beter dan een standaard relaxatieprogramma voor wat betreft het verminderen van piekeren en het verhogen van empathie. Praissman (2008) stelt dat MBSR niet alleen effectief is voor het verminderen van stress en angsten die gepaard gaan met een chronische ziekte, maar ook voor het verminderen van stress en angsten die gepaard gaan met het dagelijkse leven. Hij omschrijft MBSR verder als een veilige, effectieve en integratieve aanpak voor het verminderen van stress, dit werd volgens hem voldoende kwantitatief en kwalitatief aangetoond. Verder wordt in bepaalde onderzoeken ook aangegeven dat mindfulness interventies, zoals MBSR, effectief blijken voor het bestrijden van burn-out verschijnselen. Men constateerde significante verbeteringen voor wat betreft de emotionele uitputtingscomponent van burn-out (Altmaier & Maloney, 2007). Baer et al. (2003) verwijzen naar een onderzoek van Massion et al. (1995) waarin men constateerde dat vrouwen die een MBSR-taining volgden en nog regelmatig mediteerden een hoger gehalte melatonine in hun urine hadden (in vergelijking met een controlegroep). Aangezien het melatonineniveau rechtstreeks in verband

23 Beleving van mindfulness bij kinderen 17 staat met het functioneren van het immuunsysteem, draagt mindfulness via de effecten die ze heeft op melatonine- bij tot een verhoogde gezondheid. Andere onderzoeken die niet-klinische populaties bestuderen, richten zich ook op studenten. Zo deden enkele auteurs een onderzoek naar de effecten van MBSR op studenten geneeskunde. Shapiro, Schwartz, en Bonner (1998) toonden aan dat MBSR zorgt voor minder psychologische stress/onrust (bijvoorbeeld depressie), minder angst, meer empathisch vermogen en meer spirituele ervaringen op het einde van de interventie. Rosenzweig et al. (2003) kwamen in hun onderzoek betreffende tweedejaarsstudenten geneeskunde ook tot de conclusie dat MBSR een effectieve stress-management interventie kan zijn voor studenten. Het verschil met de studie van Shapiro et al. is dat Rosenzweig et al. niet werkten met een gerandomiseerde toewijzing van de studenten aan de groepen. Er was reeds een significant verschil tussen de interventie- en controlegroep bij aanvang van het onderzoek. Studenten met meer stemmingsstoornissen kregen de MBSR-interventie. Net als Shapiro et al. vonden deze auteurs dat de studenten die MBSR kregen, een stabiel niveau van angst behielden. Hun angstniveau steeg niet significant bij aanvang van de examens. Verder vermelden Rosenzweig et al. ook een verbetering in stemming en significant minder psychologische stress/onrust in vergelijking met de controlegroep. De MBSR-interventie blijkt dus ook effectief bij deze niet-klinische populaties. De meeste onderzoeken die de effectiviteit van mindfulness interventies nagingen, werden uitgevoerd bij volwassenen of jongvolwassenen. In een volgend stuk gaan we dieper in op het (weinige) onderzoek dat werd gedaan naar de bruikbaarheid van mindfulness-gerelateerde technieken bij kinderen. Mindfulness-gerelateerde technieken bij kinderen Het belang van mindfulness interventies voor kinderen wordt onder meer aangegeven door Wahbeh et al. (2008). Zij stellen dat mind-body technieken, zoals meditatie bij mindfulness, belangrijk kunnen zijn voor kinderen. Vooral omdat kinderen CNS(Central Neurvous System, of centraal zenuwstelsel)-actieve medicatie beter vermijden. Kinderen kunnen dan mogelijks heil vinden in mindfulness-meditatie technieken. Onderzoek. Er is voorlopig veel minder onderzoek gedaan naar de effecten van mindfulness interventies (zoals MBSR) bij kinderen dan bij volwassenen. Wanneer men op een bekende internationale databank, zoals ISI Web of Knowledge, op zoek gaat naar

24 Beleving van mindfulness bij kinderen 18 artikels die de onderwerpen midfulness én kinderen combineren in hun artikel, vindt men slechts 34 resultaten. Wanneer we die artikels aan een grondige analyse onderwerpen, merken we dat er slechts twee artikels dateren van vóór Zij onderzochten echter niet eens de effecten die mindfulness interventies mogelijks kunnen hebben op kinderen. Eén van de teksten (Craft, 1994) bleek volkomen irrelevant, daar het een tekst van twee pagina s betrof die enkele boeken samenvatte in het kader van Spiritual reading. Eén van de samengevatte boeken ging over mindfulness en één van de boeken ging over kinderen. Het andere artikel van Preskill (1997) gaat eerder over het zoeken naar manieren om kinderen te betrekken in respectvolle, kritische, mindful en hoopvolle discussies. Hij staat echter ook niet concreet stil bij de effecten die mindfulness interventies kunnen hebben op kinderen. Wel stelt de auteur dat het oefenen van mindfulness één mogelijke manier is (samen met andere, zoals autonomie) om meer bedachtzame en sensitieve discussies bij jongeren mogelijk te maken. Een aantal auteurs belichten het belang van mindfulness voor personen die met gezinnen (samen)werken. Walker (2000) stelt bijvoorbeeld dat onderzoekers binnen de familiale wetenschappen mindful moeten zijn om zo gelijkenissen en verschillen binnen families en familiale ervaringen beter op te merken. Mindfulness wordt door Fruzzetti en Levensky (2000) als een belangrijk iets beschouwd voor therapeuten die werken met gezinnen waarbij huiselijk geweld voorkomt. Bovendien kunnen mindfulness trainingen voor stafmedewerkers, die zorgen voor kinderen met een mentale beperking, voordelen bieden voor zowel de stafmedewerkers als voor de kinderen (N. N. Singh, Lancioni, Winton, A. N. Singh, Adkins, & J. Singh, 2009). Het gaat in deze artikels dus niet over de effecten die mindfulness interventies op kinderen hebben. Ook van de andere artikels bleken velen niet interessant voor wat betreft het onderzoek naar mogelijke effecten van mindfulness op kinderen. Het belang van mindfulness voor ouders. In vele andere artikels onderzoekt men vooral het belang van mindfulness voor ouders. In het artikel van Fruzzetti en Levensky (2000) onderzoekt men het effect van Dialectic Behaviour Therapy, een op mindfulnessgebaseerde interventie, op intrafamiliaal geweld. De partner die de andere partner mishandelt, ondergaat de DBT en op die manier worden ook de mishandelde partner en het kind beïnvloedt. Verder kunnen mindfulness interventies belangrijk blijken voor ouders om op een betere manier om te gaan met hun kinderen, vooral voor ouders van kinderen met een beperking of ontwrichte kinderen.

25 Beleving van mindfulness bij kinderen 19 Dumas (2005) introduceert in zijn artikel een nieuwe, op mindfulness gebaseerde interventie om ouders te trainen (Mindfulness-Based Parent Training, MBPT). Het model van zijn interventie staat in contrast met enkele assumpties die aan de basis liggen van het model van de (operante) gedragsmatige oudertraining (Behavioral Parent Training, BPT). In Tabel 3 vindt u een overzicht van de fundamentele assumpties die aan de basis liggen van elk model (BPT versus MBPT). Tabel 3. Fundamentele assumptie die aan de basis liggen van Behavioral Parenting Training en Mindfulness-Based Parent Training. Noot. Uit Mindfulness-based parent training: Strategies to lessen the grip of automaticity in families with disruptive children, door J. E. Dumas, 2005, p De auteur benadrukt echter ook dat MBPT niet steeds beter is dan een meer operante gedragsmatige oudertraining, het is een kwestie van het inzetten van de juiste technieken op het juiste moment. Afhankelijk van de fase in het ouderschapsproces kan één van de twee aanpakken meer nuttig zijn dan de andere. Dumas focust zich dus eerder op de effecten van mindfulness-gebaseerde interventies voor ouders, dan voor de kinderen. Toch stelt hij in een voetnoot dat hij gelooft dat het bewust en mindful plannen van hoe je zal handelen in conflictsituaties (werken met een gemotiveerd actieplan, zoals volgende keer dat hij roept, wandel ik rustig weg en negeer ik hem drie minuten ) ook kinderen kan helpen om betere ouder-kind interacties aan te gaan op korte termijn en om op lange termijn negatieve, automatische reacties en patronen om te zetten in voordelige, nieuwe en effectieve automatische gedragspatronen. Eyberg en Graham-Pole (2005) becommentariëren het artikel

26 Beleving van mindfulness bij kinderen 20 van Dumas (2005). Zij stellen dat het verschil tussen BPT en MBPT eerder kan beschouwd worden als een verschil tussen kindertraining en oudertraining. Bij MBPT ligt de focus op het aanleren van mindfulness technieken aan de ouders zodat zij zich anders voelen, terwijl de focus bij BPT eerder ligt op het veranderen van reacties van de ouders zodat het gedrag en de reacties van de kinderen vooral (mee) veranderen. MBPT geeft dus ook niets weer over de mogelijke effecten die mindfulness interventies op kinderen kunnen hebben. Een andere op mindfulness-gebaseerde interventie die zich focust op (gescheiden) ouders is het Mindful Parenting Program (MPP; Placone-Willy, 2002). Wanneer ouders meer mindful worden dankzij de training, worden ze zich meer bewust van hoe hun responsen de interacties met hun kinderen beïnvloeden. Ze leren zo ook doelbewuster handelswijzen te kiezen die een positieve emotionele connectie met hun kinderen creëren en behouden. (Altmaier & Maloney, 2007) Singh et al. (2006) beschrijven de voordelen die zowel de kinderen als de ouders ervaren, wanneer (één van) de ouders een mindfulness training volgen. Hun onderzoek toont aan dat kinderen met autisme minder agressief, ongehoorzaam en zelfverwondend gedrag vertoonden wanneer hun moeder een mindfulness training had gevolgd. De moeders zelf waren meer tevreden over hun ouderschapsvaardigheden en ouder-kind interacties. Gelijkaardige bevindingen werden gevonden voor ouders van kinderen met een ontwikkelingsstoornis (Singh, Lancioni, Winton et al., 2007). MBSR bleek ook effectief voor het verminderen van stress en stemmingswisselingen bij verzorgers die instaan voor kinderen met een chronische ziekte (Minor, Carlson, Mackenzie, Zernicke, & Jones, 2006). Uit vele onderzoeken blijkt de positieve meerwaarde die mindfulness interventies kunnen hebben voor kinderen, maar het betreft zelden onderzoek naar de effecten van een mindfulness interventie gegeven aan kinderen. Voordelen van meditatie voor kinderen. Fisher (2006) schrijft over de voordelen die meditatie voor kinderen kan bieden. Zo geeft hij aan dat meditatie een goed startpunt is voor het leerproces en voor creativiteit, onder meer omdat het stress vermindert, relaxatie en aandacht en gezondheid promoot én concentratie, zelfcontrole en zelfvertrouwen vergroot. Hij stelt dat er goede pedagogische, filosofische en praktische argumenten zijn om meditatie in te voeren als een dagelijkse activiteit voor kinderen van alle leeftijden. Eén kind, Jamie, omschreef het als volgt: It s like a shower. It cleans your mind, so you can do your best thinking. (Fisher, 2006, p. 151)

27 Beleving van mindfulness bij kinderen 21 Effectiviteitonderzoek. Er zijn toch enkele auteurs die de effecten van mindfulness op kinderen hebben onderzocht. Het betreft bijna uitsluitend onderzoek bij adolescente jongeren. Men onderzocht het effect van mindfulness interventies op adolescenten met gedragsproblemen en op adolescenten met medische problemen. Mindfulness interventies bleken effectief voor beide populaties. Bogels, Hoogstad, van Dun, de Schutter, en Restifo (2008) onderzochten de effecten van een mindfulness training bij adolescenten met gedragsproblemen en hun ouders. Zowel voor de adolescenten als voor de ouders bleken er voordelen te zijn. De jongeren rapporteerden na de training significante verbeteringen voor wat betreft persoonlijke doelstellingen, internaliserende en externaliserende klachten, aandachtsproblemen, geluk en mindful bewustzijn. Ze presteerden ook beter op een aandachtstest. Ook de ouders rapporteerden verbetering voor wat betreft de doelstellingen van de kinderen, externaliserende en internaliserende aandachtsproblemen, zelfcontrole, afstemming op anderen en teruggetrokkenheid. Ouders verbeterden ook voor wat betreft hun eigen vooropgestelde doelstellingen. De verbeteringen werden tot 8 weken na de training behouden. De combinatie van een mindfulness training voor ouders én kinderen blijkt uit deze studie een veelbelovende aanpak voor adolescenten met aandachts- en impulsiviteitsproblemen. Ook voor adolescenten met Conduct Disorder bleken er positieve effecten te zijn van een mindfulness training. De adolescenten volgden de mindfulness interventie met succes en leerden mindfulness technieken toe te passen in situaties die voordien gepaard gingen met agressief gedrag. Dit leverde een sterke vermindering van agressief gedrag op. Ook uit follow-up data bleek dat de adolescenten in staat waren hun agressief gedrag sociaal acceptabel te houden. Andere maladaptieve gedragingen die de jongeren niet wensten aan te passen, bleken geen significante veranderingen te ondergaan tijdens en na de mindfulness interventie. Het betreft echter een zeer kleinschalig onderzoek met slechts drie deelnemers van 13 en 14 jaar oud (Singh, Lancioni, Joy et al., 2007). Sibinga et al. (2008) onderzochten de effecten van MBSR op adolescenten met een HIV-infectie in een pilootstudie. Het gebruikte MBSR-programma kreeg enkele aanpassingen voor wat betreft taal, maar aan de inhoud van het programma werd niets veranderd. Het programma bestond uit drie grote delen: een instructie voor wat betreft mindfulness meditatie, yoga en de bodyscan; een groepsdiscussies betreffende mindfulness en de toepassingen ervan in het dagelijkse leven; en aanmoediging van het oefenen thuis. Hun studie toonde aan dat een MBSR-programma aanbieden aan jongeren met een HIV-infectie, aanvaardbaar en haalbaar is. De jongeren beoordeelden het MBSR-programma als van groot belang en ze gaven aan dat

28 Beleving van mindfulness bij kinderen 22 ze wat ze leerden nog zouden toepassen in de toekomst. Ook zouden ze het programma aanraden aan vrienden. Uit de zelfrapportage bleek verder dat het MBSR-programma een verbetering van het psychologisch welzijn en zelfredzaamheid met zich meebrengt, welke mogelijks bijdragen tot een betere levenskwaliteit. Een volgende stap van deze onderzoekers zal een gerandomiseerd onderzoek zijn, maar voorlopig is er nog geen verder onderzoek uitgevoerd. Uit het onderzoek van Casier et al. (2008) bleek aanvaarding een zeer belangrijke rol te spelen voor adolescente mucoviscidose-patiënten. Adolescenten die de eisen en beperkingen die hun ziekte stelt beter kunnen aanvaarden, rapporteren een beter psychologisch functioneren. Het leren accepteren van de ziekte kan dus een belangrijke focus vormen binnen de behandeling voor adolescenten met de ziekte. Op aanvaarding gebaseerde interventies, zoals mindfulness programma s, kunnen een belangrijke rol spelen in de behandeling voor deze doelgroep. In het artikel van Ott (2002) staat men stil bij de impact die mindfulness kan hebben op het leven van jongere kinderen. Victoria, een 9-jarig meisje, en haar moeder getuigen in dit artikel over de voordelen die mindfulness voor hen heeft kunnen bieden. Victoria maakte gebruik van mindfulness technieken, zoals meditatie, om haar reflux aanvallen en hevige misselijkheid te voorkomen en bestrijden. De mindfulness meditatie hielp het meisje minder angstig en rustiger te zijn. Bovendien kon haar dosis medicatie verminderd worden, had ze geen last meer van slaapproblemen en verbeterde haar zelfvertrouwen. Uiteindelijk merkte Victoria dat mindfulness haar ook kon helpen bij een moeilijke test op school. Ott (2002) stelt verder in haar artikel dat we kunnen besluiten dat kinderen mindfulness meditatie kunnen leren en effectief kunnen gebruiken om pijn en stress te verminderen. Verder stelt Ott dat mindfulness meditatie aan kinderen van alle leeftijden gegeven kan worden, mits een aangepaste lesstijl. Belangrijke aspecten in deze mindfulness meditatie waren de bodyscan, mindful eten en mindful wandelen. Er wordt speciale, volledige en intensieve aandacht besteed aan deze zaken. Zo bestudeert men bijvoorbeeld aandachtig een rozijntje. Wall (2005) is één van de weinige auteurs die het effect van mindfulness onderzocht bij niet-klinische jongeren. Hij beschrijft in zijn artikel een klinisch project waarbij Tai Chi en MBSR gecombineerd werden in een 5-weken durend opvoedend programma voor leerlingen (ongeveer 11 tot 13 jaar) van een Amerikaanse school. De kinderen vertoonden geen gedragsproblemen. De enige criteria waaraan de kinderen moesten voldoen, was het feit dat ze in staat moesten zijn om instructies te volgen en bereid moesten zijn om nieuwe

29 Beleving van mindfulness bij kinderen 23 mogelijkheden te exploreren. Dit artikel beschrijft ook uitvoerig hoe elke MBSR-sessie verliep (en dient te verlopen). Ook in deze vorm van MBSR zat een mindful-eten sessie verwerkt. Uit de uitspraken van de meisjes en jongens bleek dat ze welzijn, relaxatie, kalmte, verbeterde slaap, minder reactiviteit, verhoogde zelfzorg en zelfbewustheid en een gevoel van verbondenheid en wederzijdse afhankelijkheid met de natuur ervaarden. Over de effecten van het gebruik van mindfulness interventies bij kinderen vinden we weinig wetenschappelijke informatie. Een onderzoek dringt zich volgens ons dus aan. Wij trachten dan ook te onderzoeken welke meerwaarde mindfulness kan hebben voor kinderen of wat de bruikbaarheid van mindfulness voor kinderen kan zijn. Aansluitend bij het voorgaande, zijn er een aantal belangrijke vragen waarop men een antwoord dient te vinden. Zo kan men zich afvragen of kinderen het gevoel hebben dat hun aandacht en concentratie na een mindfulness training daadwerkelijk verbeterd is. Ook is het interessant om na te gaan of kinderen hun emoties (zoals angst, woede, ) beter kunnen reguleren én of ze zich minder zorgen maken of minder gestresseerd voelen nadat ze een mindfulness training hebben gevolgd. Aangezien we in enkele artikels lezen over mindful eten, kan het ook interessant zijn te onderzoeken of de kinderen inderdaad op een andere manier met eten omspringen. Tot slot is het ook belangrijk bij de kinderen te polsen hoe ze de mindfulness training hebben ervaren en of ze zicht hadden op de bedoeling of betekenis van de training. In het onderzoek dat in deze scriptie voorgesteld wordt, trachtte men - door middel van kwalitatief onderzoek - een waardevol antwoord te vinden op deze onderzoeksvragen. Men maakte gebruik van focusgroepen om een beter beeld te krijgen op de concrete ervaringen van de kinderen. De kinderen kregen de kans om in een kleine, homogene 3 groep te praten en te reflecteren over hun ervaringen, over wat hun altijd zal bijblijven, wat ze geen leuke of stimulerende of waardevolle ervaring vonden, wat ze leerrijk vonden, of ze het opnieuw zouden willen doen of niet en waarom en over andere zaken die ze nog kwijt wilden betreffende de mindfulness sessies. Doordat de gesprekken plaatsvonden in kleine focusgroepen, ontstonden er mogelijkheden tot interactie tussen de kinderen. De kinderen konden elkaar zo ideeën geven en elkaar aanvullen en als onderzoeker kreeg je zo vanuit de 3 Met homogeen wordt bedoeld dat alle kinderen uit één focusgroep dezelfde mindfulness sessies bijwoonden, in dezelfde klas zaten en ongeveer van dezelfde leeftijd waren.

30 Beleving van mindfulness bij kinderen 24 interacties- meer informatie dan in een één-op-één interview. Het gedachtegoed van het holisme sluit hierbij aan: Het geheel is meer dan de som van de delen. Een vergelijkbare studie (Martens, 2010: Een kwalitatief belevingsonderzoek naar de impact van een mindfulnesstraining op het socio-emotioneel en cognitief functioneren van kinderen uit de lagere school ) ging dit onderzoek vooraf. Ook zij voerde een kwalitatief belevingsonderzoek uit bij kinderen die een Kiddy Minds training achter de rug hadden en trachtte een antwoord te vinden op de geformuleerde onderzoekvragen door middel van focusgroepen. Zij kwam tot de bevinding dat de betrokken kinderen een redelijk goed beeld hebben van wat mindfulness, toegepast op hen, beoogt. Verder constateerde ze dat er geen eenduidige conclusie getrokken kan worden uit de rapportage van kinderen met betrekking tot de beleving van de training. Er zijn kinderen bij wie het programma aanslaat en er zijn kinderen bij wie het niet aanslaat, zoals bij elk programma. Martens benadrukt daarbij het feit dat kinderen het niet altijd leuk hoeven te vinden om er iets uit te leren. Voor wat betreft de impact van mindfulness ervaren door de kinderen, maakt ze een onderscheid tussen de impact voor de jongste en de oudere kinderen. Bij de jongste kinderen (uit het eerste leerjaar) bleek de impact die ze ervaren erg beperkt. Bij de oudere kinderen zag ze een initiële invloed van de training op het leven van de kinderen. Martens noemt de invloed initieel omdat de verworven mindfulness vaardigheden die de kinderen aangeven, beperkt blijven tot eerder sporadische en concrete gebeurtenissen. Er zijn veranderingen opgetreden voor wat betreft niet-conceptueel en niet-discriminerend bewustzijn, empirische houding t.a.v. de werkelijkheid, flexibiliteit van bewustzijn en aandacht, bewust zijn in het hier en nu en stabiliteit of continuïteit van aandacht en bewustzijn. Huidig onderzoek bouwt voort op de ervaringen en bevindingen uit het onderzoek van Martens. In de discussie van ons onderzoek zullen we onze eigen bevindingen ook terugkoppelen naar het onderzoek van Martens en hiermee in de mate van het mogelijke vergelijken.

31 Beleving van mindfulness bij kinderen 25 Methodologie Onderzoeksgroep In dit onderzoek wordt gepeild naar de belevingen en ervaringen van kinderen die een mindfulness training volgden. Het betreft kinderen uit drie verschillende lagere scholen in Oost-Vlaanderen (Aalter, Meigem en Oosterzele). Alle kinderen volgden een mindfulness training van 8 weken op school. In totaal werden 37 kinderen bevraagd tussen november 2009 en april Deze 37 respondenten namen deel aan één van de zes focusgroepen. De leeftijd van de respondenten varieerde van 6 tot 12 jaar, met een gemiddelde leeftijd van 9,05 jaar (SD = 1,508). Er namen 21 jongens (56,8 %) en 16 meisjes (43,2 %) deel aan het onderzoek. Het feit dat er meer jongens participeerden, kan verklaard worden doordat in één van de participerende klassen slechts één meisje zat. Het was bij die focusgroep dan ook onmogelijk om tot een evenredige verdeling over geslachten te komen. In de overige vijf focusgroepen zaten telkens drie jongens en drie meisjes. Tabel 4 geeft een overzicht van de verdeling van de participanten voor wat betreft geslacht, leeftijd en leefgroep. De onderzoeker trachtte uit elk leerjaar een aantal kinderen te bevragen, met uitzondering van het eerste leerjaar. Na een eerste piloot bevraging, bleek het voor de kinderen uit het eerste leerjaar te moeilijk om hun ervaringen te verwoorden in een langdurig gesprek, zoals zou plaatsvinden voor het onderzoek. Deze kinderen namen wel deel aan de ruimere studie naar de bruikbaarheid van mindfulness bij kinderen, waarbinnen het hier voorgestelde onderzoek gesitueerd kan worden. Vier van de zes focusgroepen vonden plaats in een methodeschool, waarbij de kinderen les volgden in leefgroepen en niet in leerjaren. Elke leefgroep werd samengesteld door kinderen uit verschillende leerjaren. In de jongste leefgroep zaten kinderen uit het eerste, tweede en derde leerjaar en in de oudere leefgroep zaten kinderen uit het vierde, vijfde en zesde leerjaar. Per leefgroep werd een focusgroep georganiseerd waaraan kinderen uit de verschillende leerjaren konden deelnemen. Zo kregen we een diverse groep respondenten. Eén van de kinderen was toch een leerling uit het eerste leerjaar (6jaar). Wegens onvoorziene omstandigheden kon het kind dat oorspronkelijk deel zou uitmaken van de focusgroep uiteindelijk niet participeren. De leerkracht stelde voor om het 6-jarige kind dan te laten deelnemen, aangezien hij het andere kind het beste zou kunnen vervangen.

32 Beleving van mindfulness bij kinderen 26 Tabel 4. Verdeling van de participanten voor wat betreft geslacht, leeftijd en leefgroep. 16 meisjes (56,8%) 21 jongens (43,2%) Gemiddelde leeftijd Jongste groep 9 9 7,89 Oudste groep ,16 Gemiddelde leeftijd 8, 93 9, 14 9,05 Materiaal Dit onderzoek kadert binnen een ruimer onderzoek dat de bruikbaarheid van mindfulness bij kinderen nagaat. Het onderzoek bevraagt per school drie klassen: een lagere en een hogere graad die de mindfulness training volgden én een controlegroep die geen mindfulness training volgde. De controlegroep kon ook uit een andere school komen van dezelfde scholengemeenschap. De klassen mochten uit niet meer dan 20 leerlingen bestaan. In dit onderzoek gaat men naast enkele algemene zaken (zoals demografische gegevens, hobby s, vrienden, ) de al dan niet verbeterde aandacht en andere veranderingen bij alle kinderen na door middel van pre- en postmetingen. Deze pre-en postmetingen bestonden uit een Bourdon-Vos test (Vos, 1988) en het invullen van enkele vragenlijsten. In de lagere klassen (1 ste tot 3 de leerjaar) werd elke vraag voorgelezen en toegelicht. De oudste klassen vulden (4 de tot 6 de leerjaar), nadat instructies gegeven waren, de vragenlijsten zelfstandig in. De kinderen uit de experimentele groep dienden bij de postmeting ook nog enkele specifieke open vragen met betrekking tot de mindfulness training te beantwoorden. Zo werd hen gevraagd om de mindfulness training te beoordelen op een schaal van 1 tot 10, aan te geven wat ze leuk vonden, wat ze minder leuk vonden, wat ze het beste onthouden hebben, wat ze nog hebben gedaan thuis of in de klas en om aan te duiden of ze het nog opnieuw zouden willen doen of er meer over zouden willen leren. Een deel van deze informatie werd ook verwerkt in dit onderzoek. Ook de ervaringen van de ouders van deze groepen werden bevraagd door middel van pre- en postmetingen. De gesprekken met de kinderen vonden plaats in de vorm van focusgroepen. Zo hoopten we een beter en meer gedetailleerd beeld te krijgen van wat de kinderen zelf vonden van de mindfulness training, wat hen concreet zou bijblijven en wat voor hen het meest waardevol was. In deze focusgroepen kregen de kinderen de kans om in een kleine,

33 Beleving van mindfulness bij kinderen 27 homogene 4 groep in interactie te treden en te praten en reflecteren over hun ervaringen. De thema s voor de focusgroepen werden gekozen op basis van de inhouden van de mindfulness training, eerdere piloot-focusgroepen, de literatuur en wat effectief bleek uit de mindfulness training voor volwassenen, overleg met verschillende mensen en op basis van de zaken waarover we meer informatie wilden inwinnen binnen het kader van het groter onderzoek. De focusgroepen verliepen semi-gestructureerd, op basis van een topiclijst (zie Bijlage A). De vormgeving van het interview werd gebaseerd op informatie gehaald uit het boek Focus groups: a practical guide for applied research (Krueger, 1994). De gesprekken in de focusgroepen begonnen telkens met een introductie. Daarin heette de onderzoeker de kinderen welkom, werden enkele belangrijke afspraken gemaakt, kregen de kinderen uitleg over de bedoeling van het onderzoek en het verloop van het gesprek en stelden de onderzoeker en de kinderen zich kort aan elkaar voor. Vervolgens werden ongeveer 15 open vragen gesteld die peilden naar de ervaringen en belevingen van de kinderen. De eerste reeks vragen (transitievragen) focusten op de mindfulness training zelf en de ervaringen daarbij. Daarna werd dieper ingegaan op bepaalde thema s zoals aandacht, emotieregulatie, piekeren, (sleutelvragen). Tot slot vatte de onderzoeker de grote ideeën uit het gesprek zo goed mogelijk samen en kregen de kinderen de kans om nog iets toe te voegen of gewoon nog iets te zeggen dat ze kwijt wilden. Tijdens de focusgroepen werden de gesprekken opgenomen met behulp van een dictafoon. Voor en na elke focusgroep werd de dictafoon nagekeken en getest. De gespreksduur varieerde tussen drie kwartier en één uur. De audio-opnames werden zo snel mogelijk na de opnames uitgetikt en verwerkt. Procedure Het onderzoek naar de bruikbaarheid van mindfulness bij kinderen liep over twee schooljaren ( ). Verschillende thesisstudenten van de Universiteit Gent waren betrokken bij de gegevensverzameling. Gedurende het eerste onderzoeksjaar nam de onderzoeker deel aan een pilootfocusgroep uitgevoerd door een collega-onderzoeker (Nele Martens, januari 2010). Dit onderzoek ging deze thesis vooraf. 5 De deelname aan de piloot-focusgroep hielp de 4 Met homogeen wordt bedoeld dat alle kinderen uit één focusgroep de mindfulness training volgden, in dezelfde klas zaten en ongeveer van dezelfde leeftijd waren. 5 Meer uitleg over dit onderzoek vindt u in het deel Inleiding (p. 24) van deze masterproef.

34 Beleving van mindfulness bij kinderen 28 onderzoeker om een eerste beeld te krijgen van wat focusgroepen inhielden, wat de rol van de interviewer was en wat verwacht kon worden van de kinderen. De ouders van de kinderen uit de controle- en experimentele klassen werden met een informatiebrief op de hoogte gesteld van de mindfulness training en het hieraan gekoppelde onderzoek in het algemeen en de focusgroepen in het bijzonder. Zij werden gevraagd hun schriftelijke toestemming te geven voor deelname van hun kind aan het onderzoek. De ouders van de kinderen uit de experimentele groep ontvingen daarnaast ook een uitnodiging voor een informatie-avond. Op deze avond werd (beknopt) uitleg gegeven over de achtergronden van mindfulness en over het onderzoek en konden ook vragen gesteld worden. Ook de leerkrachten kregen kort voor de start van het onderzoek een brief met meer informatie over het onderzoek (zie Bijlage B). In deze brief werd ook informatie meegegeven betreffende de focusgroepen. De kinderen die deelnamen aan de focusgroepen werden immers gekozen door de leerkracht op basis van een aantal criteria die door de onderzoeker vooropgesteld werden. De onderzoeker vroeg aan de leerkracht om in de mate van het mogelijke een groep met heterogene samenstelling te selecteren, met onder andere een enthousiaste leerling, een niet-enthousiaste of minder gemotiveerde leerling voor wat betreft mindfulness, een leerling met concentratie- of aandachtsmoeilijkheden en een stille(re) of meer teruggetrokken leerling. Deze types leerlingen werden niet beschouwd als standaardleerlingen die men in vakjes kon stoppen. De criteria dienden enkel als mogelijke richtlijn om de leerkrachten een zo divers mogelijke groep te laten samenstellen. De leerkracht diende de uiteindelijke keuze te maken, omdat hij of zij de kinderen het beste kende en wist welke kinderen aan de criteria voldeden. Bovendien wilden we zo ook vermijden om willekeurig een leerling uit te kiezen die dan later problemen zou kunnen ondervinden met het inhalen van de gemiste les. De focusgroepen vonden immers op school plaats tijdens de lesuren. Nadat de data van de premetingen verzameld werden, gingen de mindfulness trainingen van start. Deze trainingen werden ontwikkeld door Veronique Benoit en Chris Lejaeghere in samenwerking met Dr. David Dewulf. Zij benoemen deze mindfulness training voor kinderen als Kiddy Minds. Gedurende 8 weken oefenden de kinderen mindfulness vaardigheden aan de hand van geleide meditaties, concentratieopdrachten, waarnemingsspelletjes, yoga, helende verhalen, Deze trainingen werden gebaseerd op het 8-weken durende programma voor volwassenen, mits aanpassingen van de oefeningen zodat ze beter afgestemd waren op het leefmilieu en het ontwikkelingsniveau van de kinderen. De trainingen, welke ongeveer 1,5 uur duurden, werden in elke school gegeven aan twee

35 Beleving van mindfulness bij kinderen 29 groepen: een jongere groep (kinderen uit het 1 ste tot 3 de leerjaar) en een oudere groep (kinderen uit het 4 de tot 6 de leerjaar). Bij de start van de training ontvingen alle kinderen uit de experimentele groep ook een werkmap (waarin de oefeningen en de thuisopdrachten beschreven stonden) en een CD met mindfulness oefeningen. De focusgroepen vonden plaats na afloop van de mindfulness training en boden op die manier een gelegenheid om te reflecteren over de gevolgde sessies en de daarin beleefde ervaringen. De gesprekken in focusgroepen vonden plaats in een rustig, afgesloten en neutraal lokaal van de school, tijdens de lesuren, met ongeveer zes kinderen en de onderzoeker. De kinderen waren reeds vertrouwd met de onderzoeker door de medewerking aan de testafname in het kader van het ruimer onderzoek. Dit kwam de vertrouwensband mogelijk ten goede. Bij aanvang van de focusgroepen en na de nodige uitleg over de procedure werd aan de kinderen gevraagd of zij ermee akkoord gingen om op die manier (in focusgroepen) over hun ervaringen te praten (mondelinge geïnformeerde toestemming). De kinderen namen op vrijwillige basis deel aan de focusgroepen. Na het gesprek kregen ze een kleine vergoeding (snoepje) voor de verleende inspanning. De onderzoeker noteerde tijdens de gesprekken belangrijke en/of opvallende zaken en ook non-verbale lichaamstaal werd genoteerd. Na het gesprek schreef de onderzoeker ook meteen de belangrijkste, grote ideeën en onverwachte bevindingen die werden gehoord neer. De onderzoeker hield in dit interview ook een document bij zich waarop aandachtpunten voor een goed verloop van de focusgroepen vermeld stonden (zie Bijlage C). Enkele voorbeelden van belangrijke aandachtspunten: maak korte, eenduidige, duidelijke zinnen; vorm oogcontact; stimuleer de kinderen te praten; begeleid de multipele interacties; zorg voor een echte groepsdiscussie;... Er vonden maximum twee focusgroepen per dag plaats. Meer focusgroepen op één dag laten plaatsvinden, zou een te zware belasting vormen voor de onderzoeker en voor de analyse achteraf. In totaal vonden zes focusgroepen plaats met gemiddeld zes kinderen per focusgroep. Nadat de eerste twee focusgroepen hadden plaatsgevonden (30 november 2009), werden de interviews zo snel mogelijk verwerkt (uitgetypt en nagelezen). Op basis van de informatie die daaruit werd gehaald, werd de leidraad behorende bij de focusgroep een beetje uitgebreid (zie Bijlage D). De 4 laatste focusgroepen vonden meteen na elkaar plaats (30 maart 2010 en 1 april 2010). Het was niet haalbaar om de inhoud van het interview tussen deze focusgroepen nog aan te passen.

36 Beleving van mindfulness bij kinderen 30 Analyse De analyse van de focusgroepen verliep transcript-based. Op basis van het uitgetypte materiaal werd gezocht naar inhoudelijke parallellen en verschillen in de verhalen van de kinderen. Thema s en onderwerpen die regelmatig terug aan bod kwamen, toonden ons wat door de meeste kinderen onthouden werd en wat voor hen het meest waardevol bleek. Na het uittypen en veelvuldig lezen van de interviews analyseerde de onderzoeker de teksten met behulp van WinMAX97. WinMAX97 is een programma voor wetenschappelijke tekstanalyse (Kuckartz, 1998). Het biedt de mogelijkheid om informatie, verzameld tijdens het kwalitatieve onderzoek, te classificeren in een hiërarchisch codesysteem. Eerst en vooral werd door de onderzoeker een boomstructuur van codes opgesteld (zie Figuur 2). Op basis van deze boomstructuur werden de codes vervolgens toegekend aan bepaalde tekstsegmenten die dezelfde inhoudelijke aspecten benaderden. Het softwareprogramma stelde de onderzoeker dan in staat om alle tekstsegmenten met dezelfde codes samen te brengen. Deze gecodeerde tekstsegmenten werden vervolgens afgedrukt en de output van deze analyse werd grondig doorgelezen en samengevat. Op deze manier konden de verbanden tussen de codes geanalyseerd worden. De analyse verliep gefocust en op een verifieerbare manier. Bij de analyse van de resultaten ging de meeste aandacht uit naar de antwoorden op de sleutelvragen, deze vormden immers de belangrijkste vragen om de bruikbaarheid van mindfulness volgens kinderen na te gaan. Tijdens de analyse trachtte men niet te veel te interpreteren. Wel werden bepaalde grote ideeën samengevat en gestaafd met enkele veelzeggende citaten. Ook de vragenlijsten die de kinderen invulden bij de pre- en postmeting werden grondig gelezen. De antwoorden op de vragen over de mindfulness training werden samengevat voor de hele klasgroep. Zo kreeg men een beeld van wat de kinderen leuk vonden, wat ze niet leuk vonden, wat ze het beste onthouden hebben, welke oefeningen ze nog hebben gedaan en welke score ze toekenden aan de mindfulness training. Vervolgens werden de antwoorden van de kinderen uit de focusgroepen ook samengevat. Zo kon de vergelijking worden gemaakt tussen hun antwoorden in de vragenlijsten en hun antwoorden tijdens de focusgroepen.

37 Beleving van mindfulness bij kinderen 31 Figuur 2. Boomstructuur van codes die toegekend werden aan bepaalde tekstsegmenten. Betrouwbaarheid en validiteit Bij kwalitatief onderzoek worden minder gestandaardiseerde methodes gebruikt, wat de betrouwbaarheid en de validiteit van de data meestal niet ten goede komt. Om de betrouwbaarheid van dit onderzoek te vergroten werd zo goed mogelijk beschreven welke procedure werd doorlopen en welke stappen werden ondernomen bij de analyse. Tijdens de kwalitatieve analyse werd ook zorgvuldig aandacht besteed aan enkele principes die belangrijk waren voor het correct analyseren van focusgroepen. Een eerste zeer belangrijk aandachtspunt vormde het voorzien van voldoende tijd. Het uittypen van de interviews nam heel wat tijd in beslag (gemiddeld 4 uur per interview) en het analyseren van de lange teksten nam nog veel meer tijd in beslag. Ook de notities die de onderzoeker verzamelde tijdens de focusgroepen dienden verwerkt te worden. Na elke focusgroep was het noodzakelijk dat minstens twee dagen beschikbaar waren voor het verwerken van de eerste resultaten. De analyse gebeurde zo snel mogelijk na de focusgroep, zo zat alle informatie en de opgedane ervaring nog fris in het geheugen van de onderzoeker. Verder diende na de afname van al de