ENERGIESPAREND GEDRAG BIJ HUISHOUDENS

Transcriptie

1 ONTWIKKELING EN INVOEREN VAN DIENSTEN OM ENERGIESPAREND GEDRAG BIJ HUISHOUDENS TE STIMULEREN Andreas Huber, Jaap Kortman, Ana Martín Benito, Michael Scharp Deze handleiding is gemaakt voor woningcorporaties, bedrijven, gemeenten, energiebedrijven, bewonersorganisaties en andere belanghebbenden die bewoners willen aanmoedigen om energie en geld te besparen door het aanbieden van energiediensten. Dit handboek is samengesteld op basis van ervaringen uit het BewareE project, dat is mede gefinancierd door het Europese programma Intelligent Energy 2006 (EIE/07/242SI BewareE). Het BewareE project is een Europees project en door IZT in Duitsland (coördinator), EIFER in Frankrijk, IVAM in Nederland en ISNAMET in Spanje is uitgevoerd. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van dit handboek ligt bij de auteurs. De inhoud komt niet noodzakelijkerwijs overeen met de mening van de Europese Gemeenschap. De Europese Commissie is niet verantwoordelijk voor het gebruik van de informatie in deze handleiding.

2 Inhoud Inhoud Over deze handleiding Hoofdstuk 1: EU beleid tegen klimaatverandering Hoofdstuk 2: Energieverbruik in Europese huishoudens Hoofdstuk 3: Waarom is gedragverandering zo gecompliceerd? Hoofdstuk 4: Interventiestrategieën Hoofdstuk 5: Een dienst kiezen: voorbeelden van BewareE Hoofdstuk 6: Hoe succesvolle diensten te implementeren Hoofdstuk 7: Zorg voor actie! Annex Lijst met diensten uit BewareE database Literatuur

3 Over deze handleiding 1 Om klimaatveranderingen tegen te gaan moeten wij alle mogelijkheden benutten om energie te besparen. Voor de aanpak van klimaatverandering zijn niet alleen technische maatregelen nodig, maar moet ook het menselijk gedrag veranderen. Deze handleiding beschrijft hoe energie kan worden bespaard door het aanpassen van het gedrag van huishoudens. Huishoudens kunnen bijvoorbeeld: energiegebruik verminderen (bijvoorbeeld door wassen op een lagere temperatuur); een hoog energieverbruik voorkomen (bijvoorbeeld door kort te douchen); onnodig energieverbruik voorkomen (bijvoorbeeld door het sluiten van gordijnen); energiebesparende producten kopen (bijvoorbeeld spaarlampen). Dit zijn voorbeelden die in energiediensten aan de orde kunnen komen. Indien goed georganiseerd, zijn energiediensten krachtige instrumenten voor energiebesparing. Dit handboek helpt u bij de ontwikkeling en uitvoering van energiediensten waarmee bewoners hun gedrag wijzigen en zo besparen op hun energieverbruik en energiekosten. Het handboek is gebaseerd op de bevindingen van het BewareE project, dat voorbeelden van energiediensten uit heel Europa heeft geanalyseerd. Om energiediensten te ontwikkelen, kunt u het best voortbouwen op de praktische ervaring met deze diensten en het wetenschappelijk gedragsonderzoek. Het stimuleren van gedragsveranderingen heeft de meeste kans van slagen als inzichten uit verschillende disciplines worden gebruikt. Goed georganiseerde energiediensten kunnen tot energiebesparingen leiden van 5 tot 10% en in sommige gevallen zelfs tot 20%! Dit kan leiden tot een kostenbesparing van 300 per jaar per huishouden. 1 Wij bedanken Laure Frachet, Jean-Michel Cayla, Daniel Pichert en Michael Knoll voor hun zeer waardevolle opmerkingen over deze handleiding. 3

4 pixelio/pixelquelle Henry Keßler pixelio/pixelquelle Andreas Hoofdstuk 1: EU beleid tegen klimaatverandering De term klimaatverandering wordt veel gebruikt en wordt ook wel het broeikaseffect genoemd. Klimaatverandering verwijst naar de toename van de door de mens veroorzaakte gassen in de atmosfeer die de warmte van de zon vasthouden, waardoor op wereldschaal wijzigingen in klimaat ontstaan. Klimaatveranderingen leiden bijvoorbeeld tot veranderende patronen in regenval, het smelten van ijs, stijgende zeespiegels, extreme droogte, overstromingen van rivieren en hittestress in steden. Van alle broeikasgassen zijn de toenemende hoeveelheden kooldioxide, methaan en stikstofoxiden het meest zorgwekkend. Als de concentratie van deze gassen in onze atmosfeer blijft toenemen, kan de temperatuur op aarde maximaal 6,4 graden stijgen rond het jaar 2050 (IPCC-2007). De bovenstaande afbeeldingen laten voorbeelden zien van overstromingen in Europa. De gevolgen van klimaatverandering in Europa waren recent bijvoorbeeld merkbaar door droge zomers in Spanje en Zuid-Frankrijk, dat heeft geleid tot watertekorten. Duitsland heeft geleden onder extra stormen die ernstige schade veroorzaakten en in Nederland is er het toegenomen risico van overstromingen van rivieren na te zware regenval. De Europese Commissie beoogt het effect en de omvang van klimaatverandering te verminderen ondermeer door energiebesparing. Zo is het doel van de Europese Commissie een energiebesparing van 20% in het jaar 2020 (Europese Commissie 2006). Energiebesparing door middel van de invoering van energiediensten is een belangrijk onderdeel van het energiebeleid van de Europese Unie. De Europese Unie voerde in 2006 de Richtlijn Energie Efficiëntie en Energiediensten in. Deze richtlijn vereist de invoering van energiediensten om energieverbruik te verminderen. Een deel van dit actieplan is gericht op energiebesparing door bewustmaking en gedragsverandering. Deze richtlijn bepaalt dat: lidstaten een nationale energiebesparing van 9% moeten bereiken in 2017; de publieke sector het initiatief moet nemen in het bereiken van deze doelstellingen; de lidstaten verplichtingen moeten opleggen aan energieproducenten en -distributeurs ter bevordering van energie-efficiëntie; lidstaten wetgeving inzake meting en facturering moeten aannemen die ervoor zorgen dat consumenten goed geïnformeerd zijn over hun energieverbruik. 4

5 Het doel van de Europese Commissie is om te komen tot een reductie van 20% van het energieverbruik in 2020 (Energy Efficiency Action Plan 2006). Besparing van energie door gedragsverandering is de meest kosteneffectieve manier om dit doel te bereiken. Dit handboek, gebaseerd op de resultaten van het BewareE project, is bedoeld om te inspireren en de invoering van energiediensten in alle EU-lidstaten mogelijk te maken. Voorbeelden en resultaten van onderzoek in de sociale wetenschappen tonen aan dat diensten die zijn gericht zijn op gedragsverandering kunnen bijdragen aan het bereiken van de doelstellingen van de Europese Unie. Wat zijn energiediensten? Menselijk gedrag bestaat voor een aanzienlijk deel uit dagelijkse routines en sociale gewoontes, die soms conflicteren met energiebesparing. Als bewoners energiebesparende gedrags - patronen ontwikkelen, zou dit aanzienlijk van invloed zijn op het Europese energieverbruik. Het BewareE project, mede gefinancierd door het Uitvoerend Agentschap voor Concurrentie - vermogen en Innovatie (EACI), stimuleert energie diensten om energieverbruik en -kosten van huishoudens terug te dringen. Een energiedienst voor huishoudens is iedere vorm van actie die bewoners onder - steunt bij het ontwikkelen van energiebesparend gedrag. Aanpassingen in gedrag betreffen dagelijkse routines gericht op energiebesparing en aankoop van energie - zuinige producten. In het BewareE project zijn in samenwerking met de woningcorporaties en andere belanghebbenden meer dan 130 voorbeelden van energiediensten verzameld uit heel Europa. Deze services zijn geanalyseerd, geëvalueerd en gecategoriseerd in de Nederlandse versie van de BewareE database ( In dit handboek wordt een selectie van deze diensten in de gele vakken gepresenteerd. Waarom zijn energiediensten belangrijk voor u? De doelgroep van dit handboek zijn potentiële aanbieders van energiediensten: woning - corporaties, gemeenten, energiebedrijven, bewoners- en consumentenorganisaties en andere belanghebbenden. Elke groep heeft haar eigen beweegredenen voor het organiseren van energiediensten. 5

6 Woningcorporaties Uit de voorbeelden van energiediensten in Europa hebben we geleerd dat er verschillende motieven zijn voor woningcorporaties zijn om energiediensten voor hun bewoners te organiseren. Het eerste motief is het versterken van het imago van het maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO), een imago dat steeds belangrijker wordt voor bedrijven. De inzet van een bedrijf tegen klimaatverandering wordt gewaardeerd door het publiek en overheid. In Neder - land is in 2008 een convenant gesloten tussen het ministerie van VROM, de Woonbond en Aedes. De overeenkomst is gericht op de vermindering van het energieverbruik in de woning - voorraad. Het organiseren van energiediensten is een goed middel om een positief imago te verwerven bij het publiek. Het tweede motief is het verlagen van de energierekening van lage inkomens om mogelijke problemen met huurbetalingen te vermijden. De stijgende energiekosten drukken steeds zwaarder op het beschikbare huishoudbudget en vergroten zo het risico dat huishoudens schulden krijgen en de huur niet meer kunnen betalen. Het is dus ook in het belang van een woningcorporatie om de energiekosten voor de bewoners zo laag mogelijk te houden. Energie diensten kunnen de energiekosten verminderen. Ten derde kunnen energiediensten in sommige gevallen bijdragen aan de verhoging van de kwaliteit van appartementen en het comfort voor bewoners. Als energiediensten worden georganiseerd in samenwerking met bewoners kan tenslotte de sociale cohesie tussen bewoners worden verbeterd. Enkele van de meest innovatieve energiediensten in Europa zijn georganiseerd door de woningcorporaties zelf (zie de voorbeelden in de gele vakken). Gemeenten Energiebesparing en klimaatverandering zijn belangrijke politieke beleidsthema s voor gemeenten. Meer dan Europese gemeenten hebben het Convenant van Burgemeesters ondertekend, waarmee ze zich committeren aan de ambitieuze energiedoelstelling van de EU. Deze stellen binnen één jaar een lokaal Duurzame Energie Actie Plan (SEAP) op (www. eumayors.eu). Het organiseren van energiediensten is een voordelige manier om de energie reductie doelstellingen van veel van deze gemeenten te halen. Gemeenten staan het dichtst bij de burgers en hebben de juiste contacten om advies te geven over energiebesparing aan bepaalde groepen, zoals ouderen en huishoudens met lage inkomens. Woning- en consumentenorganisaties Voor bewoners- en consumentenorganisaties zijn energiediensten een praktisch instrument bij het helpen van huishoudens om hun energieverbruik en energiekosten te verlagen. In de periode zijn de kosten van energie voor een huishouden met 70% gestegen; dat komt overeen met gemiddeld 300 voor elektriciteit en 455 voor gas en olie per jaar (Kortman 2009). In de toekomst zullen de energiekosten waarschijnlijk nog verder stijgen. 6

7 Leveranciers van diensten Een andere groep van potentiële aanbieders van energiediensten zijn energieproducenten en distributeurs. Net als bij woningcorporaties kunnen zij hun publieke imago verhogen door het organiseren van energiediensten. Bovendien kunnen deze diensten energieproducenten helpen om te voldoen aan besparingsdoelstellingen afgesproken in convenanten met de over - heid. Tot slot, kunnen energieproducenten met energiediensten de relatie met hun klanten verbeteren; dat is essentieel in een concurrerende markt. Hoe deze handleiding te gebruiken In dit inleidende hoofdstuk is het belang van energiediensten ter voorkoming van klimaatver - andering in Europa aangegeven. Hoofdstukken 2, 3 en 4 geven de belangrijkste achtergrondinformatie over het ontwikkelen van energiediensten die leiden tot energiesparend gedrag. Hoofdstuk 2 beschrijft het energieverbruik van huishoudens in Europa en de verdeling van dit verbruik over verwarming, warm water, verlichting en apparaten. Bovendien worden energie - diensten aangereikt die leiden tot vermindering van het huishoudelijk energieverbruik. In hoofdstuk 3 worden de uitdagingen toegelicht om energiebesparend gedrag bij huishoudens te realiseren. Wetenschappelijke inzichten over gedragsveranderingen worden toegelicht uit de vakgebieden economie, psychologie en sociologie. Met behulp van deze inzichten worden in hoofdstuk 4 verschillende strategieën aangereikt om energiesparend gedrag bij bewoners te stimuleren. Beschikbare methoden, zoals mediacampagnes, stimulerende acties en terugkoppeling naar bewoners worden in dit hoofdstuk aangereikt. Hoofdstuk 5 en 6 ondersteunen u bij het praktisch ontwikkelen van uw eigen energiediensten. Hoofdstuk 5 geeft een overzicht van meer dan 100 verschillende soorten energiediensten uit de BewareE database. Deze voorbeelden inspireren u bij de ontwikkeling van uw eigen energiedienst voor een specifieke doelgroep. In hoofdstuk 6 stellen wij een stappenplan voor waarmee u effectieve energiediensten kunt ontwikkelen en invoeren. Deze methode is ontwikkeld op basis van de internationale ervaringen opgedaan in het BewareE project en biedt een praktische handleiding voor het organiseren van eigen energiediensten. Hoofdstuk 7 roept u op energiediensten daadwerkelijk aan bewoners aan te bieden. We schetsen zes gouden regels voor de ontwikkeling van doeltreffende energiediensten. Uit onze ervaringen blijkt dat goed georganiseerde energiediensten tot energiebesparingen kunnen leiden van 5 tot 10% bij huishoudens en in sommige gevallen tot 20% per jaar. Dit gaat gepaard met financiële besparingen tot 300 per jaar per huishouden. Veel succes! 7

8 Hoofdstuk 2: Energieverbruik in Europese huishoudens Huishoudens waren in 2007 verantwoordelijk voor 26% van het totale energieverbruik in Europa (Eurostat 2010). Er zijn opvallende verschillen tussen het energieverbruik van huishoudens in de verschillende lidstaten. Huishoudens in Letland (34%), Hongarije (33%) en Estland (32%) zijn verantwoordelijk voor een verbruik dat ruim boven het EU-gemiddelde ligt. Landen zoals Luxemburg (15%), Cyprus (16%) en Spanje (16%) vertegenwoordigen de ondergrens (Eurostat 2010, zie figuur 1). Deze verschillen kunnen worden verklaard door verschillende factoren, zoals klimatologische omstandigheden (bijvoorbeeld minder vraag naar warmte in zuidelijke landen zoals Cyprus en Spanje) en het relatieve belang van andere sectoren. Het aandeel van energieconsumptie voor transport is bijvoorbeeld verrassend hoog in Luxemburg. Figuur 1: Finale energieverbruik in Europa door verschillende sectoren (2007) Bron: Eurostat (2010) 8

9 Verschillende nationale prestaties Statistieken wijzen ook op sterke verschillen in het gemiddelde absolute energieverbruik per inwoner binnen de EU27. Luxemburg heeft het hoogste verbruik met kgoe/cap 2 ; terwijl Roemenië het laagste niveau laat zien; kgoe/cap (Eurostat 2010). Bovendien is er een aanzienlijke variatie in de verdeling van het energieverbruik over verschillende functies, zoals ruimteverwarming, warm water, koken, verlichting en de elektrische apparaten. In figuur 2 ziet u de verdeling voor 15 geïndustrialiseerde landen uit de hele wereld. Het totale huishoudelijke energieverbruik verschilt ook hier aanzienlijk, variërend van 18 GJ per jaar per hoofd van de bevolking in Spanje, tot 32 GJ per jaar per hoofd van de bevolking in Duitsland. Figuur 2: Energieverbruik per inwoner, per functie Bron: Lautsten (2008) Binnen Europa hebben Oostenrijk, Frankrijk en Duitsland een relatief hoog energieverbruik voor ruimteverwarming en Noorwegen, Spanje en Zweden een relatief laag verbruik voor ruimteverwarming. Het is opvallend dat landen met een relatief koud klimaat in de middencategorie vallen (Noorwegen, Zweden), terwijl relatief warme landen zoals Frankrijk een hoog verbruik hebben. Dit kan worden verklaard door het feit dat de gebouwen in koude landen over het algemeen beter geïsoleerd zijn dan huizen gebouwd in warmere landen. Voor warm tapwater is het energieverbruik in Europa vrij hoog in Finland, Zweden en het Verenigd Koninkrijk terwijl Duitsland en Italië weinig verbruiken. Noorse huishoudens verbruiken in vergelijking met Frankrijk veel energie voor verlichting. Tot slot, in vergelijking tot andere landen, gebruiken bewoners Denemarken, Finland, Noorwegen en Zweden veel energie voor apparaten. 2 Kgoe/cap; kilogram olie equivalent per inwoner 9

10 Trends in de verdeling van het energieverbruik thuis In figuur 3 ziet u dat het aandeel van het energieverbruik voor ruimteverwarming licht daalde in de periode door de modernisering van de gebouwen. Dit in tegenstelling tot een stijging van het aandeel van energieverbruik voor apparaten (computers, mobiele telefoons, enz.) van minder dan 15% tot bijna 20% in dezelfde periode. In elke categorie van energieverbruik, kan een gedragsverandering besparingen opleveren. De BewareE database bevat voorbeelden van energiediensten voor al deze functies, die als uitgangspunt kunnen dienen bij het ontwikkelen van uw eigen energiediensten. Figuur 3: Energieverbruik in woningen in Europa Bron: Lautsten 2008 / IEA

11 Verwarming Het grootste deel van het huishoudelijk energieverbruik gaat naar ruimteverwarming: in de meeste IEA landen beslaat dit meer dan de helft van het totale huishoudelijke energieverbruik. Ongeveer een derde van de energiediensten in de BewareE database zijn gericht op het verminderen van het energieverbruik voor ruimteverwarming. Het volgende best practice voorbeeld uit de BewareE database is gericht op het verminderen van energieverbruik voor verwarming. Voorbeeld: Persoonlijk advies: Schoorsteenvegers als klimaat ambassadeurs Betrokken partijen: Het Oostenrijkse energie agentschap, heeft in samenwerking met energieadviesbureaus en industriële partners, schoorsteenvegers ingezet als klimaat ambassadeurs om huishoudens te adviseren over energiebesparing tijdens huisbezoeken. Speciale kenmerken: Integratie van energiebesparing in het gewone werk van schoorsteenvegers is het idee. Schoorsteenvegers bezoeken bewoners en hebben daarom een kans om energiebesparingen door gedrag ter sprake te brengen zonder een extra afspraak te hoeven maken. De ervaring: Dit initiatief maakt deel uit van het programma klima:aktiv leben, dat door het Oostenrijkse federale ministerie van landbouw, bosbouw, milieu en water management gelanceerd is om energiebesparend gedrag bij huiseigenaren te versterken. De schoorsteenvegers, die als klimaat ambassadeurs fungeren, delen folders uit met energiebesparende tips. Bovendien beoordelen zij het functioneren van verwarmingsinstallaties en geven zij advies over de aankoop van energiebesparende apparatuur. Zij geven ook informatie over thermische isolatie (muren en ramen). Ver zoeken om aanvullende informatie of advies worden geregistreerd op een evaluatieformulier en ingevoerd in een database. Directe vragen worden beantwoord door middel van een hotline die bij deze energiedienst hoort. Meer informatie: en 11

12 Warmwater Warm tapwater bereiding was in 1990 goed voor bijna 18% van het Europese huishoudelijke energieverbruik en het aandeel daalde naar ongeveer 17% in Enkele diensten in de BewareE database richten zich op de vermindering van het energieverbruik voor warm tapwater. De volgende dienst is daar een voorbeeld van. Voorbeeld: Persoonlijk advies door boiler inspecteurs Betrokken partijen: Ondersteund door de Italiaanse locale overheden, geven boiler inspecteurs energieadvies aan huurders en huiseigenaren. Speciale kenmerken: Verplichte ketelinspecties bieden een gunstige gelegenheid voor persoonlijk energieadvies aan bewoners. De ervaring: Volgens de Italiaanse wet moeten Italiaanse gemeenten met meer dan 40,000 inwoners er voor zorgen dat alle ketels in woningen eens in de twee jaar worden gecontroleerd. Deze inspectie omvat de volgende checks: controle van de staat van onderhoud van de ketels en een garantie van het voldoen aan minimale energie efficiency normen. Verder wordt de thermostaat gecontroleerd en wordt gecontroleerd op de aanwezigheid van de veiligheidsuitrusting. Tenslotte wordt bevestigd dat de ketel in overeenstemming is met de wettelijke vereisten voor verwarmingsapparatuur. De inspecteur moet de gebruikers ook informeren over energiebesparing, veiligheidsvoorschriften en hoe de juiste comfortniveaus te bereiken. Men schat dat 11 miljoen ketels om de twee jaar worden gecontroleerd. Resultaten hebben aangetoond dat het inspectieprogramma bewoners in toenemende mate bewust maakt van de noodzaak om de ketels goed te onderhouden. Meer informatie: Apparaten In 1990 gebruikten apparaten minder dan 15% van het energieverbruik in de huishoudelijke sector, maar hun aandeel steeg tot bijna 20% in de meeste Europese landen in Wasmachines, vaatwasmachines, koelkasten en drogers zijn apparaten die veel energie verbruiken, ondanks verhoging van hun energie-efficiëntie. Een vierde van alle diensten in de BewareE database heeft tot doel om te besparen op het verbruik door apparaten. Hieronder vindt u een voorbeeld. 12

13 Voorbeeld: Energie Meter Project Meten is Weten Betrokken partijen: De milieuorganisatie MilieuCentraal leent door heel Nederland energiemeters uit aan bewoners. Speciale kenmerken: De Conrad energie meter is een handig apparaat om bewoners inzicht te geven in hun energieverbruik. De ervaring: Bewoners kunnen zowel energieverbruik als de daaruit voortvloeiende energiekosten van een elektrisch apparaat meten met behulp van een energiemeter die uitgeleend wordt door MilieuCentraal. De meter wordt tussen de stekker en het stopcontact geplaatst. Deze milieuorganisatie biedt ook informatie over energie-efficiënt gebruik van apparaten en energiebesparende gedragsalternatieven. Aan het einde van 2005 circuleerden 4,000 meters in Nederland. Elk huishouden mag de meter drie weken gebruiken voor deze wordt doorgegeven aan een ander huishouden. 36,000 huishoudens hebben tot nu toe deel genomen aan dit programma. Meer informatie: Koken en verlichten Koken en verlichten omvatten ongeveer 8% van het energieverbruik voor huishoudens in Dit aandeel steeg licht tot 9% in Verwacht wordt dat het energieverbruik voor verlichting verminderd door het verbod op conventionele lampen in Europa. Ongeveer tien energiediensten in de BewareE database zijn gericht op het verlagen van energieverbruik voor koken en verlichting. Voorbeeld: Energiebox met kleine energiebesparende producten Betrokken partijen: Woningcorporatie Woonplaats biedt een Energiebox aan. Speciale kenmerken: De box wordt aangeboden aan inwoners tijdens de renovatie, een uitstekend moment om energiesparend gedrag onder de aandacht te brengen. De ervaring: De verwachting is dat tijdens de renovatie huurders meer open staan voor verandering. De renovatie is daarom een goed moment om de aandacht te vestigen op het belang van energiebesparend gedrag. Hiertoe heeft de woningcorporatie Woonplaats in Enschede een energiebox' aan de huurders aangeboden. Deze gratis energiebox is gevuld met verschillende energiesparende producten, zoals lampen, tochtstrips, stand-by killers, enzovoort. Elke energiebox bevat bovendien een handboek met informatie en ideeën voor energiebesparing door gedrag. Meer informatie: 13

14 Mogelijke besparingen door gedragsverandering Veel politieke aandacht is gericht op energiebesparing door middel van technische aanpassingen, maar dit perspectief gaat voorbij aan het belang van energiebesparing door gedragsveranderingen. In woningen met één en dezelfde technische kwaliteit kan een grote spreiding in het energieverbruik optreden. Uitzinger (2004) toonde aan dat de variatie in het jaarlijkse gasverbruik, voor woningen met dezelfde technische energieprestatie, ongeveer een factor 1,5 is zowel onder en boven het gemiddelde. Gardner en Stern (2008) tonen aan dat besparingen rond 17% worden bereikt door het wijzigen van dagelijkse routines en door beperkte investeringen in apparaten (zie tabel 1). Ook Kok et al wijst op een besparingspotentieel door gedrag van circa 19% (+/- 5%). Tabel 1: Potentiële besparing door gedragsverandering in de VS Dagelijkse routines Lage- en middelhoge kosten voor investeringen Verlagen kamertemperatuur (20 overdag, 18 s nachts); 3,4% Zomers minder koelen 25,5 (in plaats van op 23 ) Lagere temperatuur voor vaatwassen en wassen 1,2% Totaal 4,6% Spaarlampen gebruiken 4,0% Tochtstrips bij ramen gebruiken 2,5% Vervangen oude boilers 1,5% Vervangen oude koelkasten 1,9% Vervangen apparatuur voor koelen 2,2% Totaal 12,1% Totaal 16,7% Bron: Gardner en Stern (2008) Tot slot: er is nog steeds een groot potentieel voor vermindering van de energievraag die kan worden bereikt door middel van gedragsverandering van bewoners zonder hun comfort te verminderen. In het volgende hoofdstuk zullen we de uitdagingen van de ontwikkeling en invoering van energiediensten bespreken. Menselijk gedrag kan namelijk zeer volhardend zijn en laat zich niet altijd eenvoudig wijzigen. Inzichten uit verschillende wetenschappelijke disciplines, zoals economie, psychologie en sociologie, kunnen helpen de complexiteit van gedrag te begrijpen en effectieve energiediensten ontwikkelen. 14

15 Hoofdstuk 3: Waarom is gedragverandering zo gecompliceerd? Uit Europese en nationale opiniepeilingen blijkt dat de afgelopen jaren het algemene bewustzijn dat klimaatverandering wordt veroorzaakt door het gebruik van fossiele brandstoffen is toegenomen. Uit een Duitse studie blijkt bijvoorbeeld dat 77% van de Duitsers verwacht dat klimaatverandering ernstige gevolgen voor de mens zal hebben en 75% vindt dat consumenten daarbij een cruciale rol spelen (BMU 2008). Het Franse nationale energie Agentschap, ADEME, heeft gesignaleerd dat het percentage van de Fransen dat van mening is dat klimaatverandering één van de twee meest alarmerende milieuonderwerpen is, van 2000 tot 2007 toegenomen is van 6% naar 33% (ADEME 2008). Op Europees niveau geeft de Eurobarometer aan dat 62% van de EU27 bevolking klimaatverandering één van de ernstigste problemen in de wereld vindt; mensen zijn alleen bezorgder over armoede, gebrek aan voedsel en drinkwater (68%; Europese Commissie/Europese Parlement 2008). Uitgaande van deze statistieken zou men kunnen concluderen dat onze samenleving binnenkort uit voornamelijk groene consumenten zal bestaan. De angst van mensen voor opwarming van de aarde en de erkenning dat hun eigen gedrag negatieve gevolgen heeft voor het klimaat zou gedragsverandering moeten stimuleren. De ervaring leert echter dat gedrag niet eenvoudig verandert. Oudejaarsavond is bijvoorbeeld voor velen van ons de tijd voor goede voornemens: bijvoorbeeld stoppen met tv kijken op de late avond en in plaats daarvan een boek lezen, meer aan sport doen, minder werken, de fiets gebruiken in plaats van de auto. Enkele weken later groeit onze frustratie, omdat wij onze eigen voornemens niet kunnen bijbenen en we onze duurzame gedragsverandering niet kunnen realiseren. Deze discrepantie tussen kennis, houding en gedrag wordt aangeduid als de houding-actiekloof ( attitude-action gap ). Uit een recente pan-europese enquête (LogicaCMG 2008) bleek dat een Europeaan gemiddeld 1,4 van de 6 belangrijkste energiebesparende gedragingen in zijn woning toepast. Het overbruggen van deze houding-actie-kloof, is één van de uitdagingen van de agenda tegen klimaatverandering. Menselijk gedrag is complex en moeilijk te voorspellen. Het volgt niet de typische deterministische wetenschapsmodellen (zoals Newtons wet van de zwaartekracht), die tot het succes van de natuurwetenschappen heeft geleid. Omdat deze technische benadering voor het oplossen van problemen diep geworteld is in onze moderne, rationele en gespecialiseerde maatschappij, is de complexiteit en de onzekerheid rond het menselijk gedrag moeilijk te begrijpen, evenals de vraag hoe gedrag verandert. Dit hoofdstuk biedt inzicht in de complexiteit van het menselijk gedrag vanuit economisch, psychologisch en sociologisch perspectief. Het is geen volledige overzicht van de literatuur, maar een korte weergave om de uiteenlopende inzichten op een algemeen niveau te vergelijken en conclusies te trekken over strategieën om gedrag te veranderen. Voor meer gedetailleerde informatie over de verschillende disciplines en hun analytische denkkaders zie Breukers et al. (2009), Ehrhardt-Martinez (2008) en Jackson (2005). 15

16 Inzichten vanuit de economie Economie en psychologie domineren van oudsher de traditionele discussies over gedrag. De klassieke economie veronderstelt dat rationele personen, gedreven door eigenbelang en afhankelijk van (financiële en tijd) middelen, informatie vergaren en berekeningen maken over de kosten van alternatief gedrag. Dit kan bepaalde investeringen en gedragingen verklaren. Volgens economisch onderzoek, zullen consumenten bijvoorbeeld nieuwe energie-efficiënte koelkasten kopen als de investering zich terugverdient door de lagere energiekosten. Maar mensen verbouwen hun huizen weer niet, vanwege gebrek aan investeringskapitaal of hoge financiële risico s. Tenslotte kunnen transactiekosten voor het zoeken van informatie over bijvoorbeeld energiezuinige producten de investeringen van gebruikers belemmeren (Breukers et al. 2009: 39). Economen redeneren dat het dagelijkse gewoontegedrag ten aanzien van het energieverbruik verklaard kan worden door de huidige energieprijzen. Die zijn nog zo laag dat een gedragsverandering weinig invloed heeft op de energierekening. Dit ondanks een groeiende bezorgdheid over armoede door hoge energiekosten onder de meest kwetsbare bevolkingsgroepen. Het blijkt dat de prijselasticiteit van de vraag, dat wil zeggen de manier waarop het energieverbruik afneemt als gevolg van de stijgende energieprijzen, nogal laag is (Frachet 2010). Recenter hebben sommige economen het klassieke rationele keuzemodel gewijzigd met de aanvaarding van begrensde rationaliteit. Dat wil zeggen: de veronderstelling dat gebruikers niet altijd de logica volgen van het maximaliseren van winst en het minimaliseren van de inspanningen, op basis van de beschikbare informatie. Kahneman en Tversky (1979) redeneren dat mensen bevooroordeeld zijn in hun gedrag en zich irrationeel kunnen gedragen. Volgens hun Prospects theorie, zijn mensen banger voor verliezen dan dat ze gemotiveerd worden door mogelijke winst. Uit pilotstudies blijkt dat een systeem van piektarieven meer succes heeft voor het verlagen van het energieverbruik dan een systeem van piekkortingen (emeter Strategic Consulting 2009; IBM Global Business Services en emeter Strategic Consulting 2007, Faruqui en Sergic 2009). Piektarieven zijn bedoeld om een lagere consumptie te bewerkstelligen met verhoogde tarieven tijdens piekuren dat voor de consument een mogelijk verlies met zich meebrengt. Terwijl piekkortingen of premies mogelijke winst voor de consument betekenen. Dit vooroordeel ( bias ) kan tot op zekere hoogte verklaren waarom mensen geen aankopen of investeringen doen, ook al is er maar een geringe kans op verlies. Richard Thaler en Cass R. Sunstein (2008) nemen aan dat begrensde rationaliteit niet wordt verklaard door vooroordelen, maar door heuristieken. Dit zijn automatische cognitieve programma's waarmee wij de complexe problemen van ons dagelijks leven hanteerbaar maken. Volgens Thaler en Sunstein zijn heuristieken te karakteriseren als de automatische piloot die een reactie geeft op een bepaalde keuze infrastructuur zoals het wel of niet beschikbaar hebben van stand-by killers die mensen er toe kunnen verleiden zich op een bepaalde manier te gedragen (zie ook Pichert 2010). Ondanks de recente ontwikkelingen in de economische wetenschap, die dichter bij psychologie en sociologie liggen, blijft het basis paradigma van individuele besluitvorming (maximaliseren van voordelen en minimaliseren van kosten) zeer krachtig en bepaalt het de openbare discussies over energie-efficiëntie sterk. Om energiebesparingsdoelen te bereiken, moeten beleidsmakers financiële kaders (stimulansen en ob- 16

17 stakels) en tijdsbesparende maatregelen ontwikkelen om de transactiekosten (productetikettering en normalisatie) voor de consument te verlagen. Inzichten vanuit de psychologie Psychologisch onderzoek naar milieu- of consumentengedrag baseert zich op theorieën uit de sociale, cognitieve, milieu- en persoonlijkheidspsychologie. Psychologen onderzoeken wat mensen doen ter bescherming van het milieu; waarom zij zich in bepaalde opzichten gedragen (zowel duurzaam als niet-duurzaam), in welke mate mensen consistent zijn in hun gedrag; en hoe mensen gestimuleerd kunnen worden zich op een duurzame manier te gedragen. Psychologische theorieën en modellen verschillen in hun veronderstellingen over hoe gedrag wordt gevormd. Er kan onderscheid gemaakt worden tussen beredeneerd gedrag en gewoontegedrag en tussen individueel en sociaal gemotiveerd gedrag (Steg & Buijs 2004). Deze verschillende benaderingen leiden tot verschillende modellen. De keuze van een model is afhankelijk van de context en het soort gedrag dat wordt onderzocht. De meeste theorieën die worden gebruikt voor het verklaren van milieugedrag concentreren zich op het gedrag van individuen. De theorie van gepland gedrag (Ajzen 1985) neemt bijvoorbeeld aan dat gedrag het resultaat is van een intentie en dat deze intentie het resultaat is van de houding, sociale normen en waargenomen controle over de resultaten. Bijvoorbeeld, in het geval van autogebruik bepalen een positieve of negatieve houding ten opzichte van autogebruik, hoe vrienden over autogebruik denken en de mate waarin een persoon denkt dat hij in staat is zonder auto te kunnen reizen, de intentie om de auto wel of niet te gebruiken. Deze intentie is vervolgens van invloed op het werkelijke autogebruik. Een ander voorbeeld is het Norm-activatie Model (Schwartz 1977) dat stelt dat gedrag het resultaat is van persoonlijke normen, bewustzijn van de consequenties, en het toeschrijven van persoonlijke verantwoordelijkheid. Een laatste voorbeeld van een theorie die zich richt op individueel gedrag is de Value-Belief-Norm theorie (Stern 2000). Deze omvat een meer verfijnde relatie tussen waarden, overtuigingen, houding en normen. Mensen die er bijvoorbeeld groene waarden op nahouden, hebben een groener wereldbeeld, zijn zich meer bewust van de gevolgen van hun gedrag voor het milieu en voelen zich meer verantwoordelijk om het milieu te beschermen. Bovendien hebben zij een hoger plichtsgevoel om energie te besparen en zijn zij sterker geneigd strenger energiebeleid te accepteren. Deze bovenstaande modellen gaan er vanuit dat gedrag voor het grootste deel een gevolg is van doelbewuste, cognitieve processen. Maar veel van onze dagelijkse handelingen worden verricht zonder bewuste overwegingen (Jackson 2005). De cognitieve psychologie suggereert dat gewoonten, routines en automatismen een belangrijke rol spelen in de cognitieve inspanning die nodig is om te functioneren (bijv. Verplanken, Aarts & Van Knippenberg 1997; Dijksterhuis et al. 2006). Daarom wordt de overgang van milieubewustzijn in gedrag gedeeltelijk belemmerd door het feit dat energieverbruik vaak met omvangrijke gedragspatronen en gewoontes verbonden is (Heijs et al. 2006). Dit verklaart tot op zekere hoogte, dat mensen ondanks goede bedoelingen vastzitten in automatische en niet-duurzame gedragingen. Typische voorbeelden hiervan zijn: naar het werk gaan met de auto, bepaalde merken van koffie kopen, het licht aandoen, de televisie uitschakelen, oud papier gescheiden aanbieden, betalen voor elektriciteit, bad of douchegebruik (Jackson 2005). 17

18 Om rationeel en gewoontegedrag te combineren zijn geïntegreerde psychologische modellen ontwikkeld. Voorbeelden van geïntegreerde modellen zijn het attitude-gedrag-context (ABC) model (Stern 2000), de theorie van interpersoonlijk gedrag (Triandis 1977) en het consumentengedragmodel van Bagozzi-, Gürnao-Canli en Priester (2002). Jackson (2005) stelt dat een bruikbaar model rekening moet houden met motivaties, attitudes en waarden; contextuele of situationele factoren; sociale invloeden, persoonlijke capaciteiten en gewoonten. Volgens deze geïntegreerde modellen wordt het energieverbruik van een individu gedeeltelijk bepaald door zijn intentie, door zijn gewoonten en door omgevingsbeperkingen en voorwaarden (bijvoorbeeld het type van huis waar hij in woont, de beschikbaarheid van geld voor energie-efficiënte apparaten e.d.). Zijn intenties kunnen worden beïnvloed door sociale, normatieve en affectieve factoren (bijvoorbeeld wat anderen doen en denken) evenals door rationeel overleg (wat hij weet over energie gebruik). Inzichten vanuit de sociologie Terwijl psychologen vaak energiegerelateerd gedrag als autonome afzonderlijke processen analyseren, analyseren sociologen energieverbruikend gedrag als acties die onderdeel zijn van grotere sociaaltechnische systemen. In het sociologische perspectief kan energieverbruik afhangen van sociale toepassingen van technologie: hoe mensen de gebouwde omgeving gebruiken, de infrastructuur voor vervoer of vrije tijd, of hun huishoudelijke elektrische apparaten sociologen verwijzen naar hun sociale praktijken (Shove ; Bartiaux 2008; Bartiaux et al. 2006; Wilhite 2007; Wilhite et al. 2000; Breukers et al. 2009; Heiskanen et al. 2009, Rettie en Stuttley 2009; Gram-Hanssen 2008). Wanneer mensen energie verbruiken reageren zij, bewust of onbewust, op sociale conventies van hoe dingen te doen, of op sociaal gedefinieerde opvattingen over normaal gedrag. Vele gedragingen, bijvoorbeeld met een auto in plaats van een fiets naar een belangrijke vergadering gaan, hebben een sterke symbolische betekenis en zijn bedoeld om signalen af te geven dat men bij een bepaalde sociale groep hoort (Jensen 2005). Door deze algemeen erkende sociale praktijken te herhalen, bevestigen mensen de bestaande sociaaltechnische regimes. Dit zijn stabiele configuraties van regels en praktijken die de ontwikkeling en het gebruik van technologie bepalen. Dus de sociologie neemt aan dat energieverbruik sociaal geconstrueerd wordt (Berger en Luckmann 1966). Of met de woorden van Emile Durkheim (1895): deze settings van sociale praktijken worden steeds een soort sociaal feit met een eigen realiteit, die onafhankelijk is van het individu. Vanuit dit perspectief is het wijzigen van consumptiepatronen complex omdat het individu niet geïsoleerd van de buitenwereld handelt, maar deel uitmaakt van sociale netwerken die bepaalde praktijken bevestigen en andere ontmoedigen (Bartiaux 2008; Ehrhardt-Martinez 2008: 10). Het is belangrijk om daarnaast vast te stellen dat ondanks de hoge persistentie van sociale praktijken, dit geen statische zijn (Shove 2003) zoals blijkt uit de volgende voorbeelden. De perceptie van wat een normale gemiddelde kamertemperatuur is, is de afgelopen decennia gestegen tot 22 C, hoewel 18 C absoluut voldoende is voor de gezondheid. Ook dagelijks douchen is nu sociaal algemeen gebruikelijk, terwijl eerder een wekelijks bad de norm was. Het internet creëert nieuwe vormen van sociale interactie, waardoor computers in onze perma- 18

19 nente partners zijn veranderd iets dat de vroege innovators van persoonlijke computers niet voor mogelijk hadden gehouden. Vliegen was in de jaren 50 een privilege van enkele mensen terwijl het nu normaal gevonden wordt om het vliegtuig te gebruiken voor een weekendtrip. Het aantal gevlogen kilometers is met een factor vijf toegenomen, waardoor de besparingen door een hogere efficiëntie voor 50% teniet zijn gegaan. Tijdens de begindagen van de auto konden voetgangers, die zich gestoord voelden door joyriders, hun plaatselijke overheden verzoeken de snelheid van auto's in steden te beperken tot loopsnelheid (von Randow 2009). Tegenwoordig winnen fietsers en voetgangers langzaam hun verloren terrein terug. Uit deze voorbeelden blijkt dat routines en gewoonten zijn ingesloten in sociaaltechnische systemen. De sociaaltechnische systemen zijn niet alleen historisch veranderlijk (Rettie en Stuttley 2009), maar kunnen verschillen van land tot land of van regio tot regio (Shove 2003: 199). Afvalscheiding is bijvoorbeeld in Duitsland sinds de jaren 90 geaccepteerd, maar Spanje en Frankrijk zijn pas onlangs begonnen met containers voor recycling van glas en papier. Op dezelfde manier moeten energieverbruikpatronen in hun precieze culturele context gezien worden, die ook binnen een samenleving varieert. Bijvoorbeeld, ondanks het wijdverbreide enthousiasme voor de slimme meter, geeft een recente studie van de Duitse samenleving aan dat slechts 2 of 3 van 10 geïdentificeerde sociale groepen het idee van een leven in een smart home waarderen, en zich integratie van IT-technologie in hun dagelijkse energieverbruik kunnen voorstellen (Sinus Sociovision 2009, of vergelijkbaar Birzle-Harder et al. 2008). Al met al zouden dienstenleveranciers gevoelig moeten zijn voor het belang van de sociaal gevormde systemen en voor ogen moeten houden dat sociale praktijken variëren over sociale segmenten en tijd. Als vervolg zouden energiediensten gericht moeten worden op voor cultuur en tijd specifieke gedragsveranderingen. Samengestelde inzichten vanuit verschillende disciplines Elk van de verschillende benaderingen draagt bij aan een beter begrip van energiegerelateerd gedrag. Geen van hen geeft een exclusieve verklaring. De benaderingen moeten worden gezien als aanvullend; elk verklaart een deel van het geheel. Het economische perspectief benadrukt het belang van marktvoorwaarden voor het in stand houden of wijzigen van gedrag. Dat is met name relevant voor investeringsgedrag dat afhankelijk is van een laag risico en winst. Voor eenmalige aankopen van koelkasten of wasmachines is dit waarschijnlijk van groot belang. Het psychologische perspectief biedt dienstverleners informatie over het samenspel van attitudes en waarden, over conflicterende bedoelingen en cognitieve processen die leiden tot energiebesparing of energieverbruikend gedrag. Van deze variabelen kan worden verwacht dat zij bijvoorbeeld de gekozen watertemperatuur voor wasmachines beïnvloeden. Het sociologisch perspectief benadrukt tot slot de sociale inbedding van consumptiepatronen, en leidt onderzoekers naar het analyseren van volharden en veranderen van sociale conventies in de tijd en binnen sociale milieus, netwerken of gemeenschappen. Dit perspectief is belangrijk voor het ontdekken van de ontwikkelingen voorbij individuele processen, trends die vorm kunnen geven aan culturele energieverbruikende patronen van bepaalde groepen, bijvoorbeeld bij het analyseren van gedragingen van jonge mensen, waarbij rekening gehouden wordt met hun verbinding met online sociale platforms zoals Facebook. 19

20 Dus in plaats van het aannemen van een strategie die geïnspireerd is door één enkele discipline, zou degene die de energiedienst ontwikkelt, rekening moeten houden met ideeën uit verschillende onderzoeksrichtingen. Deze kennis is echter van een algemeen niveau (zie de opmerkingen hieronder) en kan als een soort mindmap gebruikt worden waarmee de complexiteit van energiegerelateerd gedrag benaderd wordt en waarmee conclusies voor het ontwerp van de energiedienst getrokken kunnen worden (zie figuur 4). Figuur 4: De complexiteit van menselijk gedrag Bron: eigen figuur Het veranderen van aan energiegebruik gerelateerd gedrag hangt af van een groot aantal factoren. Theoretische literatuur, en praktijkervaring dwingen ons [ingevoegd door de auteurs] zorgvuldig te zijn over prognoses op het gebied van toekomstige energie gedrag. Consumenten worden gestimuleerd door een combinatie van verschillende factoren, die niet alleen talrijk en ingewikkeld zijn, maar ook concurrerend en zelfs paradoxaal zijn (Bartiaux 2008: 1). Voor degenen die energiediensten ontwikkelen, is het onmogelijk om uitgebreid de factoren te onderzoeken die kunnen interfereren met het energieverbruikend gedrag van de doelgroep. De bovenstaande ideeën kunnen echter beoefenaars bewust maken van de verschillende factoren die het gedrag van de doelgroep vormgeven en weerspiegelen de relevante variabelen. Dit kan helpen bij het ontwerpen van een energiedienst, gebaseerd op pragmatische veronderstellingen. Als het reflectieproces goed gedaan is, is het resultaat van de energiedienst beter dan van een simpele aanpak verwacht kan worden. In ieder geval raden we sterk aan om de doelgroep te betrekken bij het ontwerpen van de energiedienst. Neem de tijd om ze thuis te bezoeken om hun situatie te begrijpen en nodig ze uit voor een ronde-tafel-gesprek of wissel informatie uit op een online forum. U kunt vervolgens een energiedienst ontwerpen die waarschijnlijk beter aansluit bij de specifieke situatie van de doelgroep. In het volgende hoofdstuk zullen wij nader ingaan op welke strategieën u kunt overwegen. 20