Mededelingenblad van de Stichting Sint-Pietersfeest Kalken. 23ste jg., nr. 04, p Bedeeld op aanvraag.

Transcriptie

1 Mededelingenblad van de Stichting Sint-Pietersfeest Kalken. 23ste jg., nr. 04, p Bedeeld op aanvraag. Drieduizend pagina s Het Sinte- Pieterke Kalken. Januari v.u. Stichting Sint-Pietersfeest Kalken, p.a. Kruisenstraat 70, 9270 Kalken. 2973

2 Colofon: Wettelijk Depot nr. BD ISSN Samenstelling en v.u.: André Van De Sompel, Kruisenstraat 70, 9270 Kalken. Illustratie 1 (voorblad): ingekleurd logo, met dank aan firma Outfit Company, Bieststraat 15a, 9270 Kalken. Editoriaal. Meer dan twintig jaar terug, bij het eerste nummer van het mededelingenblad Sinte-Pieterke Kalken, liet niets vermoeden dat het mededelingenblad begin 2012 aan de drieduizendste pagina aan informatie over vroegere en hedendaagse cultuur- en folklorebeleving toe zou zijn. De opeenvolgende mededelingsbladen bevatten reclameboodschappen, deelnemingsformulieren van rondritten, fietszoektochtformulieren, tentoonstellingscatalogi, gelukwensen voor huwelijksjubilea, culturele en geschiedkundige bijdragen en uiteraard overvloedige informatie over de verschillende activiteiten die de werkgroep Stichting Sint- Pietersfeest Kalken organiseerde. Die verscheidenheid aan informatie maakt dat het mededelingenblad af en toe voor een beperkt doelpubliek bestemd was. Wie er alle nummers wil op naslaan, zal evenwel daarvoor onder andere terecht kunnen in de Koninklijke Bibliotheek Koning Albert I te Brussel, op internet ( en bij de voorzitter van de werkgroep Stichting Sint-Pietersfeest Kalken. Illustratie 2. Afbeelding voorblad van het eerste nummer van Het Sinte- Pieterke Kalken, april

3 De speciale editie van het mededelingenblad Het Sinte-Pieterke Kalken kan moeilijk over iets anders handelen dan over openbare feesten en kermissen. In dit jubileumnummer overschouwen we de organisatie van die activiteiten voor de periode einde ancien regime tot WO I. Twee eeuwen kermissen en openbare feesten in Kalken (negentiende en twintigste eeuw). Een peiling naar ontstaan, hiërarchie, activiteiten en uitdagingen. André Van De Sompel Illustratie 3. Fragment uit de stoet ter ere van de nieuwe pastoor Albert Verschraegen, Kalkenkermis Inleiding. Er bestaan meerdere versies over het ontstaan van het volksfeest bij uitstek dat we kermis noemen. Een eerste versie is afkomstig van kerkmis of kerkemis: de herdenking van het feest van de kerkwijding en de toewijding van de kerk aan de patroonheilige 1. Een tweede versie is dat de kermis 1 Bijdrage De Belgische folklore op geraadpleegd 8 november Elke parochie heeft een schutspatroon; die werd traditioneel een keer per jaar gevierd, met een processie en een kermis van acht dagen. De processies zijn vaak verdwenen, maar de kermissen niet. 2975

4 ontstaan is uit de jaarmarkten. Een derde theorie stelt dat de kermis een overblijfsel is van een puur wereldlijk oogstfeest dat door de kerk is ingebed in de religieuze kalender 2. Prof. Dr. G.H. Jansen beschreef de kenmerken van kermis. Kermis is een historisch gegroeid, traditioneel volksfeest ( ). Elke afzonderlijke kermis is geworteld in de plaatselijke geschiedenis en de plaatselijke identiteit en heeft daardoor een typisch eigen karakter. Elke kermis wordt voorts gekenmerkt door vaste tijdstippen van begin en einde en dus door een in de tijd beperkte duur. Het aanbod van kermisattracties verwijst naar verleden, heden en toekomst en richt zich op alle generaties gezamenlijk. Kermis is idealiter een totaal feest, een feest van allen met allen. Kinderen, jonge en oude volwassenen vinden op een kermis voor elck wat wils : vermaakzaken, kinderzaken, verkoopzaken, oefeningspelen, behendigheidspelen en variété. Dit aanbod wordt in de regel gecompleteerd door plaatselijk georganiseerde, veelal traditionele feestelijkheden zoals optochten, volksspelen, jaarmarkten en danspartijen 3. Volgens Katleen De Beukeleer hadden kermissen en jaarmarkten een niet te onderschatten cultureel-maatschappelijke weerslag, door het feit dat de gewone man in de straat in contact kwam met nieuwe en/of andere inzichten, sensaties, producten en mensen 4. Een definitie van openbare feesten leunt aan bij die van kermissen: al dan niet gelegenheidsfeesten met eventueel een aantal kermisattracties en ingericht door een specifiek organisatiecomité. Een openbaar feest kan alle elementen van een kermis bevatten, maar is niet gebonden aan vaste tijdstippen en een vaste duur. We toetsen, niettegenstaande nog veel archiefonderzoek te verrichten is, de hierboven aangehaalde stellingen aan de vroegere en de hedendaagse kermis- en feestsituatie in Kalken. Dat leidt ons ook tot het privé-initiatief bij de organisatie van wijkkermissen, dat zich ontwikkelde uit en rond de door de kerkelijke en burgerlijke overheidsinstellingen ingestelde langetraditie activiteiten. We beperken ons hoofdzakelijk tot de negentiende en twintigste eeuw. Het lijdt nochtans geen twijfel dat ook tijdens het Ancien 2 SPAPENS P., Lezing over de geschiedenis van de kermis, op geraadpleegd op 8 november JANSEN G.H., Kermis, al eeuwenlang een volksfeest voor jong en oud, op februari 1995, geraadpleegd op 05 april DE BEUKELEER K., Traditionele volkse feestcultuur en modernisering. Het platteland rond Gent ca ca. 1940, licentiaatsthesis gepubliceerd op internet, RUG, , hoofdstuk

5 Regime (periode van aan de middeleeuwen tot 1795) op de buitenwijken feest met een openbaar karakter werd gevierd, al dan niet ter gelegenheid van de jaarlijkse parochiekermis(sen). DEEL 1. Naar een inflatie van kermissen en openbare feesten, periode tot WO I. A. Kalkense kermissen en openbare feesten tijdens het Ancien Regime. 1. Kalenderbepalende parochie- of gemeentekermissen voor Kalken. Als kalenderbepalende kermissen voor Kalkenkermis moeten we uiteraard de kermissen uit de omliggende gemeenten beschouwen. De in tabel 1 opgenomen dorpen (met uitzondering van het aparte geval Beervelde en Lokeren) behoorden tijdens het Ancien Regime tot het westelijk deel van het Land van Dendermonde. De naoogstkermissen van die gemeenten zijn vooral gesitueerd in de maand september, een periode waarin de landbouwers, als activiteitsbepalende belangrijke doel- of deelnemersgroep, de oogst achter de rug hadden en dus tijd hadden om kermis te vieren. (Kermis)viering patroonheilige Naoogstkermis Overmere Sint-Blasius en later O.L.V.- Lichtmis (begin februari) 15 augustus (O.L.Vrouw Hemelvaart) of zondag erna Schellebelle 14 dagen na Pinksteren (juni) laatste zondag augustus Wetteren 1 ste zondag september Uitbergen Sint-Antoniuskermis (januari) 2 de zondag september Kalken Sint-Denijskermis (oktober) 3 de zondag september Beervelde Pasen (maart-april) laatste zondag september Berlare Sint-Annakermis (eind juli) 4 de of laatste zondag september Laarne Junikermis tgv Pinksteren (Sint- Macharius). 1 ste zondag oktober Lokeren Augustuskermis (1 ste zondag) en week van het Allerheiligenverlof. Tabel 1. Tijdstippen vieringen patroonheiligen en naoogstkermissen in de dorpen of gemeenten van het meest westelijke deel van het Land van Dendermonde, gerangschikt volgens het tijdstip van de naoogstkermis. De jaarmarkten voor paarden en vee te Dendermonde (ongeveer midden oktober) en Lokeren (naar het einde van oktober toe), kunnen eveneens een rol gespeeld hebben. 2977

6 Een tweede gemeente- of parochiekermis is er een waarbij de inwijding van de parochiale bidplaats aan de basis ligt. In bijna alle aangehaalde gemeenten of parochies in tabel 1 valt de viering van de patroonheilige op de kalender vóór die van de naoogstkermis. Voor Kalken gaat die vaststelling niet op. De oudste bronnen over de Kalkense naoogstkermis, dateren volgens Marcel Meys uit de zeventiende eeuw, terwijl het ontstaan ervan waarschijnlijk enkele eeuwen eerder moet gesitueerd worden. Ook de blijkbaar minder belangrijke Sint-Denijskermis, gevierd op 9 oktober of de zondag daaropvolgend en verwijzend naar de patroonheilige van de parochiekerk van Kalken, moet eeuwenoud zijn. In tegenstelling tot enkele omliggende gemeenten (bijvoorbeeld Overmere en Schellebelle), blijken de Kalkenaren tijdens het ancien regime voor de dinsdagse jaarmarkt volgend op Kalkenkermis, nooit een octrooi aangevraagd te hebben. Pas tijdens de Nederlandse Periode zou de Kalkense gemeenteraad voor het eerst officieel een jaarmarkt voor paarden en vee ingesteld hebben op de dinsdag na de naoogstkermis. Welke hiërarchiebepalende factor voor de in tabel 1 ondergebrachte dorpen of gemeenten een rol speelde bij het vastleggen van het tijdstip van de naoogstkermis, is een interessant, maar nog verder uit te werken onderzoekspunt. Enkele negentiende- en twintigste-eeuwse kalenderrichtinggevende links zijn gemakkelijker te leggen. Beerveldekermis had ongetwijfeld een goede voedingsbodem in het even ten zuiden liggend noordelijk deel van Kalken. Het Kalkense gemeentebestuur hield wel degelijk rekening met de inwoners van die wijk. Zo gaf het bijvoorbeeld in 1913 afwijkingen op de toelatingen op de dansvergaderingen ter gelegenheid van de Beerveldse kermissen op Pasen en de laatste zondag van september. Zo was de Potjesmarkt te Schellebelle voor een groot deel van de Kalkense gemeenschap zo belangrijk dat de kinderen van de gemeentelijke jongensschool op potjesmarktmaandag tot een heel eind in de twintigste eeuw schoolverlof (halve dag tot ganse dag) hadden. Wetterenkermis was belangrijk voor de inwoners van de Kalkense wijk Eesvelde. Niet alleen volgden kinderen van Eesvelde school op de Wetterense wijk ten noorden van de Schelde, Wetteren was vanaf het derde kwart van de negentiende eeuw ook een gemeente met belangrijke textielfabrieken. 2978

7 Tewerkstelling in de Laarnse fabriek Hanus bij het begin van de twintigste eeuw zorgde er wellicht voor dat de Kalkense werknemers nauwer betrokken raakten bij het Laarnse kermisgebeuren en omgekeerd. Verder lijken Overmerekermis en Uitbergenkermis eveneens een invloed uitgeoefend te hebben. Vooral in de wateringbesturen moeten de grondeigenaars en de landbouwers intergemeentelijke betrekkingen onderhouden hebben. Brouwerij Cremers was een belangrijke leverancier in Overmere en Uitbergen. 2. Andere openbare feestelijkheden tijdens het Ancien Regime. Bij ommegangen of processies en andere openbare feestelijkheden deden de Kalkense parochieverantwoordelijken tijdens het Ancien Regime voornamelijk een beroep op niet-plaatselijke muzikanten die voor hun prestaties vergoed werden. Een van die ommegangen had plaats op de maandag van de Kalkense oogstkermis. Illustratie 4. Zesde vers uit Een nieuw liedeken van de dogters, genoteerd in het liedboek van Denijs Bauwens: Men seijt op de kermisse hoe sy pronken daer Aen thoofdeken draghen sij locken over elcke sey sy vo sy volghen de soldaeteren 2979

8 Genootschappen zoals de Kalkense schuttersgilde, de Sint- Sebastiaansgilde, opgericht in 1666, hielden een jaarlijkse kermis of teerfeest. Op de kermisse onser gilde (op een niet nader bepaalde datum) van 1763 trad speelman Jan Bracke met zijne viole op 5. Enkele zinspelingen op kermis als de mogelijkheid tot het ontmoeten van jongens en mannen en meisjes en vrouwen, vinden we in het liedboek uit de zeventiende eeuw van Kalkenaar Denijs Bauwens (zie illustratie 4) 6. Theatervoorstellingen hoorden tijdens de zeventiende en de achttiende eeuw waarschijnlijk ook tot de kermistraditie. De afspanningen of herbergen boden als schouwburg op regelmatige tijdstippen een onderkomen aan toneelgezelschappen. Voor het begin van de negentiende eeuw beschikken we voor Kalken over gegevens over enkele plaatselijke toneelgroepen of rederijkerskamers. Niet alleen dichtbij het dorpscentrum, bijvoorbeeld in de omgeving van Den Appel op de wijk de Kruisen 7, maar ook in de omgeving van ver van het dorpscentrum afgelegen herbergen, bijvoorbeeld op de wijken Kalken-Beervelde en Eesvelde, werden opvoeringen gepland. Op de wijk Eesvelde was omstreeks 1800 een rederijkerskamer werkzaam: eenige leerzugtige Iveraers der wydvermaerde commune van Calcken, op den wyk Eesvelde, schuyllende onder de bescherming van den H. Dionisius, Patron der zelve commune. Er was toen een opvoering gepland ten Hove van Pieter van D{amme}, Hostelier in den Prince, alwaer de aenschouwers in het droog zullen geplaetst worden. Dat op het einde van de achttiende eeuw kermissen als een verspilling van tijd aangezien werden, blijkt uit de beslissing in 1786 van Keizer Jozef II om alle kermissen af te schaffen en te vervangen door één kermis op één dag, namelijk de tweede zondag na Pasen. Die beslissing zou echter eerder dode letter gebleven zijn 8. 5 Verzameling Christian Dauwe, schriftje formaat A5, notities, mogelijk gemaakt door Cyriel Dauwe ter voorbereiding van zijn boek Calcken door de eeuwen heen, UG, Centrale Bibliotheek, Handschriftenverzameling, nr Het toneelstuk De groote tirannie van den Koning van Spagnien op zynen zoon Cocbonus, om dat hy tegen dank wilt trouwen met Peccavia eene koopmans dogter van Provencie zou door de nieuwe geoctroyeerde Gilde-broeders van Rhetorica der Parochie en Heerlykhede van Calcken Land van Dendermonde, voerende voor Tittel: De Witte Rooze ( ) voerende voor Kenspreuk: D onderdaenige aen de Correctie op de Vertoonplaets ten hove van Sr. Francis van den Broucke, hostellier in den Appel op den Wyk genaemd de Kruyssen zou in mei, juni, juli, augustus, september en oktober 1788 opgevoerd worden. RAG, Raad van Vlaanderen, nr VAN GENECHTEN G., Kermis. Het spiegelpaleis van het volk, Gent/Leuven, 1986, p

9 We mogen vooral niet uit het oog verliezen dat een organisatie van een feest op de buitenwijken voor de plaatselijke bestuurslieden en ordehandhavers niet zo evident was. Kalken beschikte tijdens de Franse en Nederlandse periodes over twee veldwachters om de orde op gans het grondgebied te handhaven. De plaatselijke besuurslieden hadden schrik voor gezagsondermijnende activiteiten. B. Breuklijn Ancien Regime Franse Periode. 1. De Fransen poogden openbare feesten en kermissen te coördineren. De Franse wet van 14 augustus 1793, in voege gebracht bij de annexatie van het Belgisch grondgebied op 1 oktober 1795, bepaalde dat elke gemeente of stad vrij was om foren en markten te organiseren zonder daarvoor de hogere autoriteiten te moeten raadplegen. Kort daarop echter, vooral vanaf 1797, werden een aantal oude feesten afgeschaft en nieuwe ingevoerd om de broederlijkheid tussen de burgers, de gehechtheid aan de grondwet, aan het vaderland en aan de wetten te bevorderen. Die verplichte feesten hadden niet veel succes en vanaf zouden de oude markten en foren opnieuw in zwang komen Inbreng van een lokale muziekmaatschappij. Naar het einde van de achttiende eeuw toe was er ook in Kalken blijkbaar meer en meer nood aan muziek bij allerlei activiteiten en er ontstonden verenigingen die muziek als hoofdactiviteit beoefenden en die bestonden uit niet-bezoldigde burgers. Kort vóór 1800 werd een muziekmaatschappij opgericht 10. Voortaan zou er voor officiële aangelegenheden, ingericht door het plaatselijke bestuur, beroep gedaan kunnen worden op niet te vergoeden plaatselijke muzikanten. Al moeten hier toch enkele kanttekeningen gemaakt worden. Het verenigingsleven was op het einde van de Franse Periode beperkt tot enkele confreries of broederschappen. Dat blijkt uit de beschrijving van enkele (verplichte) openbare feesten uit 1807 en In 1807 was er een openbaar feest op 15 en 16 augustus 11. Op de vooravond van dat feest, op 14 augustus, werd het feest aangekondigd om 20 uur met het driemaal luiden van de klokken. Door het turcks musiek deser commune 9 VAN GENECHTEN G., o.c., p Voorloper van de huidige Koninklijke Harmonie St.-Cecilia Kalken. 11 RAB, OAK (Oud Archief Kalken), nr. 770, brief dd. 18 augustus

10 werd op dat moment op de plaetse gespeelt differente semphonien, conform de programme danof gemaekt. Op 15 augustus volgde na de solemnele misse en het Te Deum een processie gevolgt door de gezeijde cortege de vier confrerien en eene menigte volck, de huysen waeren alle versiert met mijen alwaer de processie passeerde. s Namiddags om 15 uur heeft het publiek deel genomen inde vreugde bedryven drij prys vogels zyn afgeschoten de welcke door mij (de burgemeester) waeren gegeven voor het mansvolck. Om 17 uur had het vrouwvolck gebolt voor eenen prijs denwelcken ik insgelijcks hebbe gestelt alle welcke altijd verselt was door het tucksche musicq sonder ophauden. Behalve de gemeentelijke hoogwaardigheidsbekleders stapten in 1813 de leden van drie confreries of broederschappen op: les membres de la société des amateurs de l arc, connu sous le nom de Confrerie de Sainte Sebastian, les membres de la confrerie de Saint Sacrement et de la Sainte Croix stapten op naar het Te Deum in de kerk 12. Van een muziek- of toneelmaatschappij was in de tekst van 1813 geen sprake. Met het vermelden van die feesten wordt een eerste maal het verband politieke situatie feest/kermis - openbare orde aangehaald: de plaatselijke gemeentevaderen dienden tijdens het Franse Regime het programma van de feestelijkheden en een verslag ervan over te maken aan de hogere instantie(s). C. De openbare orde tijdens de Nederlandse Periode ( ). Tijdens de onrustige Franse en Nederlandse Periode werden per wijk verantwoordelijken voor de veiligheid van het grondgebied aangeduid. Volgende wijken werden vernoemd: op Eesvelde, in de Bontinkstraat, in de Hanselaarstraat, op Cootveld en in de Schriek 13. Van begin 1816 dateert de weigering van de Kalkense burgemeester van de toestemming om het reeds vroeger vermelde toneelstuk Cabonus & Pecavia (sic) in de herberg het pannenhuys, in de Rivierstraat op de wijk Kalken- Beervelde, op te voeren. Herberg het pannenhuys lag op eene plaetse ontrent de uyterste paelen van deze geseyde commune waarom het zeer 12 RAB, OAK, beschrijvingen van la fête de Saint Napoléon de la Naissance de sa Majesté l Empéreur et Roi van 15 augustus 1813 en la fête de l Anniversaire de Couronnement de s Majesté l Empréreur et Roi van zondag 5 december RAB, OAK, briefwisseling dd. 5 augustus

11 moyelyk zoude syn aldaer eene waekende ooge en eene goede police te konnen onderhouden 14. Een andere weigering heeft betrekking op een verzoekschrift, ingediend door vier personen, waaronder Pieter De Meyer, om tijdens de winter van in en rond de herberg van De Meyer op de wijk Laarne- Beervelde-Magret toneelopvoeringen te mogen inrichten 15. Daartoe zou een toneelvereniging opgericht worden. De aanvragers stelden dat zij waren bewoogen door de begeerte om een nuttig voorwerp op te richten onder de benoemming van eene Rhéotiesche Maatschappije en te geeven vertoonningen enckelyk in de Hollandsche en Vlaemsche Taalen, zonder eenig inzigt van Eygen belang. De provinciegouverneur gaf evenmin toestemming tot het oprichten van die toneelvereniging. De overheden waren enerzijds beducht voor rellen tussen jongeren uit verschillende dorpen (met name Laarne, Beervelde en Kalken) in een gebied dat relatief ver verwijderd lag van het dorpscentrum van Laarne, anderzijds wilden ze het drankverbruik aan banden leggen en de jeugd op een nuttigere wijze aan het werk houden. Het vormen van een toneelvereniging voor en het opvoeren van toneelstukken door boerenzonen en knechten droeg volgens die overheden niet bij tot een betere ontwikkeling. Pieter De Meyer vestigde zich enkele jaren later in Kalken, in de Brugstraat, op de wijk De Fortuin. Misschien droeg die Pieter De Meyer als ondernemende herbergier bij tot het ontstaan van Fortunekermis. Op 19 oktober 1826 keurde de gemeenteraad van Kalken een reglement goed waardoor de organisatie van activiteiten aan banden werd gelegd 16. Volgens de plaatselijke verantwoordelijken konden orde en tucht bij spontane activiteiten niet gegarandeerd worden. We hernemen er de belangrijkste passages uit: Art. V. Om te voorkomen alle onheilen en buitensporigheden die door lang verblyf op ontydige uren plaats hebben, is het aan de herbergiers en andere drank-verkoopers verboden, van ( ) nog drank te geeven, te weeten: gedurende de zes zomermaanden van des eersten april tot laatsten september, naar tien ure, en de zes wintermaanden van den 14 RAB, OAK, nr. 273, notitie 248, brief burgemeester van 29 februari DE WILDE J., De afwijzing van een aanvraag voor toneelopvoeringen in Laarne (1820) in Castellum, jg. XXII nr. 1, maart 2005, p Exemplaar van dat te Gent gedrukte reglement: verzameling Matthias Van Brussel. 2983

12 eerste october tot laatsten maart, naar negen uren s avonds, het gonne door het luiden der klokken op de zelve tydstippen als gewoonelyk zal geannonceerd worden, op pene van telken reize te verbeuren eene boete van een tot dry gulden, van iederen persoon aldaar bevonden wordende, en van twee tot vier gulden voor den herbergier, of een gevang voor eenen dag. Op bezondere feesten of dagen van recreatie, als gemeente-kermis en andere, zal naar omstandigheden door het Gemeente-Bestuur eenen langeren tyd kunnen vergunt worden. Art. VI. Gelykerwys dat ( ) sommige herbergiers hun veroorloven partikuliere kermis en verzamelingen te geven en uit te schryven onder verscheide soorten van benoeming, alwaar ook veele twisten, ongeregeldheden en dronkenschappen uit voortspruiten, tot welkers voorkoming stiptelyk verboden word, buiten de gemeente-kermissen, eenige feesten te geeven of aan te kondigen, ten welken titel het zoude mogen wezen, zonder de toestemming van het Gemeente-Bestuur. Volgens het Provinciaal Reglement omtrent de vertooningen langs de straten, gebaseerd op het KB van 4 februari 1829, dienden goochelaars, muzijkanten, orgeldraaijers, liedjes zangers, springers, de vertooners van borden, schilderstukken, dieren of andere voorwerpen en alle diergelijke personen hoe ook genaamd die zulke bedrijven langs de straaten wegen uitoefenen de toestemming van de gemeentelijke overheid te hebben. Er moest ten allen tijde kunnen gewaakt worden over de openbare orde in de omgeving waar het optreden plaats had en de publieke zedelijkheid van de vertooning. D. Aanleidingen tot het (her)inrichten van wijkkermissen, eerste helft van de negentiende eeuw. 1. Bewoningskernen verspreid over het Kalkense grondgebied. De dorpskernen van Kalken en Beervelde worden doorsneden door parallel van west naar oost lopende intergemeentelijke verbindingswegen (de wegen van Gent naar Lokeren en Dendermonde en die van Wetteren naar Lokeren) waarlangs woonkernen ontstonden. Die grote verbindingswegen worden verbonden door noordzuid gerichte straten (de Holeindestraat, de as Hanselaarstraat-Brugstraat, de as Eethoek-Zomerstraat, de as Bosstraat- Schriekstraat, de Scheestraat, de Zauwerstraat en de Bontinkstraat) 2984

13 waartussen eveneens noordzuid gerichte beken zorgen voor de afwatering van het regenwater naar de Schelde. Langs bijna al die noordzuid gerichte wegen ontstonden woonkernen, ongeveer halverwege tussen Kalken- en Beerveldedorp, en wel rond kruispunten met wegels die de noordzuid gerichte wegen met elkaar verbonden. Een aantal van die woonkernen, voornamelijk gevormd rond landbouwuitbatingen, zouden uitgroeien tot zelfvoorzienende gebieden met ruimte voor arbeiderswoningen en een of meer herbergen. Inwoners 1796 Herbergiers 1796 Huizen Huizen Herbergiers 1916 Centrum Beervelde Zomerstraat Eesvelde Hussevelde Bontinkstraat Totaal Tabel 2. Aantal bewoners, huizen en herbergiers/cabaretiers in Kalken per wijk, periode Let op het enorme aantal herbergen in het centrum van de gemeente anno Dat die woonkernen ver van de belangrijke verbindingswegen gegroeid zijn, heeft volgens Marcel Meys te maken met zelfverdediging: de dikwijls in zeer slechte staat verkerende wegen, die van op de grotere wegen nergens naartoe schenen te leiden, boden bescherming tegen bijvoorbeeld legerbendes en besmettelijke ziekten. Bovendien kon het gebruik van verschillende karrensporen de toegang tot een bepaalde wijk bemoeilijken. 2. De brouwerijtjes en de herbergen in die bewoningskernen. De herbergen van de in de lijsten van 1796 en 1819 vermelde cabaretiers lagen verspreid over het Kalkense grondgebied, met in Kalkendorp een 17 Gemeentehuis Laarne, MAK, nr. 49/484.5, Belastingen op vensters en deuren, RAB, MAK, nr Tellingresultaat geattesteerd op 15 september 1856 door het college van burgemeester en schepenen van Kalken. 2985

14 grotere concentratie. Het lijkt dan ook aannemelijk dat, indien er in de wijken Zomerstraat, Bontinkstraat, Hussevelde en Eesvelde een of ander feest werd ingericht, zoiets dan ook in de omgeving van de brouwerijtjes en herbergen uit die bewoningskernen gebeurde. De aanwezigheid van bijvoorbeeld een goed beklante windmolen moet gezien worden als een belangrijke impuls (bv. de wijken Zomerstraat en Bontinkstraat). De kern Beervelde groeide dan weer rond een kapel op het grondgebied Destelbergen en een windmolen op de uithoek van het Kalkense grondgebied. De wijk Kalken-Beervelde leunde sterk aan bij die kerkgemeenschap en we zullen in dit werk niet verder op de kermisgeschiedenis van dat gebied ingaan. Waren er in 1804 in Kalken officieel nog 7 bierbrouwerijen en 3 stokerijen, dan liep dat aantal omstreeks 1840 terug tot respectievelijk 4 bierbrouwerijen en 1 stokerij. Die bedrijven bevonden zich toen vooral in en rond het dorpscentrum. Omstreeks 1880 bleven er nog drie brouwerijen over: die van de families Cremers en Dauwe in het dorpscentrum en die van de familie Verstraeten in de Zomerstraat. Anders dan in de periode tot 1840, waren de brouwers zelf geen herbergier meer. Voor hun afzet dienden ze wel afnemers te zoeken. Er dient inderdaad een onderscheid gemaakt te worden tussen de herbergen, estaminets of café s uit de periode eind achttiende eerste helft negentiende eeuw en die herbergen die vooral na de crisis van de jaren ontstonden. In het begin van de negentiende eeuw werden de uitbaters van een aantal afspanningen nogal eens benoemd als hosteliers en cabaretiers die overnachtingsmogelijkheid aanboden. Een aantal van die afspanningen waren bovendien barrièreplaatsen. 3. Aanzetten tot wijkgebonden kermisactiviteiten. In welke periode het ontstaan van de oudste wijkkermissen buiten de dorpskom moet geplaatst worden, is een vraag waarop totnogtoe slechts in beperkte mate kan geantwoord worden. Geen officiële (gemeentelijke) toelatingen werden aangetroffen voor het houden van wijkkermissen dan algemene bepalingen met betrekking tot de goede politie in en rond herbergen in het algemeen en ongetwijfeld ter gelegenheid van kermisactiviteiten in het bijzonder. In 1836 was de wanorde en het laete verblijf in de herbergen toe te schrijven aen eenige laatdunkende herbergiers voor het college van burgemeester en schepenen van Kalken aanleiding tot het streng toepassen van een provinciaal 2986

15 reglement dat de sluiting van de herbergen verordende door het luiden van de kerkklokken 19. Toch zouden de openingsuren van herbergen ter gelegenheid van wijkkermissen versoepeld worden. Er zijn evenmin aanwijzingen dat tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw de harmonie, naast de deelname aan muziekfestivals op intergemeentelijk vlak, ook deelnam aan of uitstappen maakte naar een van de plaatselijke wijkkermissen. 4. De indeling van Kalken in wijken geïllustreerd. In opdracht van de Kalkense gemeenteraad diende in elke wijk in een wijkherberg overleg gepleegd te worden ter voorbereiding van de inhaling van priester Buytaert als nieuwe pastoor van de parochie Kalken in Kalken was daarvoor ingedeeld in zes wijken en Kalkendorp. De commissie voor de wijk Eesvelde vergaderde in herberg In den Prins bij Leo Van Damme..De commissie van den Gaver, den bonting en zauwerstraet had afspraak bij Pieter Jan Heirman op de wijk Gaver. De commissie van het hussevelde, Bosch en Scheestraet kwam samen in den lochtbal. De commissie voor de Kruyssen, biest en schriek kwam samen bij Bruno Van den Broecke, in Den Appel. Die van de zomer- en brugstraet kwam samen in het molenhuys, naast de molen van de familie De Landtsheer. De commissie voor de Vaerd kwam samen bij de kinderen Van Acker. 5. Versiering bij openbare feesten. Voor openbare feesten in 1837 werd geld uitgegeven voor onder andere de aankoop van gilets en neusdoeken uytgereykt op de Septemberfeest voor prijzen, voor het opstellen van de staken voor het steekspel en voor het halen van drie vlaggen in Gent. Op 6 augustus 1841 werden te Gent vijftien vlaggen gehuurd voor een niet nader genoemd openbaar feest De plaatselijke schuttersmaatschappij. De Kalkense schuttersmaatschappij De Sint-Sebastiaansgilde organiseerde volgens gegevens uit De Gazette van Gent tijdens de tweede helft van de 19 Zitting College van Burgemeester en Schepenen van Kalken, 29 oktober RAB, MAK, nr RAB, MAK, nr

16 negentiende eeuw op de wijk Vaart, waar hun staande wip stond opgesteld, schutterswedstrijden ter gelegenheid van Kalkenkermis. 7. Eens de crisisperiode achter de rug De periode was er een van armoede en hongersnood, veroorzaakt door een landbouwcrisis met tal van misoogsten en een crisis in de huisnijverheid. In de archieven vonden we weinig gegevens over kermisgerelateerde activiteiten. Vooral de jaarlijkse processies ter ere van de Heilige Maagd Maria (vanaf 1856) en de viering van 25 jaar koning Leopold I (1856) kwamen ter sprake. Tijdens de periode was de onderlinge strijd van de drie overblijvende brouwerijen om een zo groot mogelijke afzetmarkt, mede door de bevolkingsaangroei, een belangrijke impuls tot huizenbouw. Heel wat huizen werden gebouwd of verbouwd om als herberg en eventueel bijbehorend winkeltje dienst te doen. Kalken (met inbegrip van een deel van het huidige Beervelde) had, zoals zoveel andere dorpen, bij het begin van de twintigste eeuw een massa herbergen: een lijst anno 1916 vermeldde er niet minder dan 212. Anderzijds werden relatief kort na die crisisperiode nieuwe godsdienstige en gemeentelijke genootschappen opgericht. Als voorbeeldleden stonden heel wat notabelen ingeschreven, maar dat waren ook diegenen die aan het hoofd stonden van de belangrijkste maatschappijen die voor ontspanning zorgden De (ere)leden van de muziekmaatschappij woonden ongetwijfeld verspreid over het Kalkense grondgebied. We kunnen ons voorstellen dat diegenen die een financiële bijdrage geleverd hadden, ook wel eens een bezoek van hun vereniging aan hun straat of wijk verlangden. We zijn geneigd om in die verzuchting een bijkomende aanleiding tot de uitbouw van wijkkermissen te zien. 8. Het grote liberale-katholieke conflict en de wijkkermissen. Ten gevolge van de politieke krachtmeting tussen de Kalkense katholieken en liberalen werd in 1872, door afscheuring van de harmonie, de liberale fanfare Voorwaarts opgestart 22. Die laatste maatschappij deed vanaf haar oprichting regelmatig uitstappen naar zelfs de meest afgelegen wijken van 22 VAN DE SOMPEL A. en VAN LAERE S., Verzuiling ten gevolge van de katholieke-liberale tegenstelling in Kalken tijdens de tweede helft van de negentiende eeuw, in Castellum, jg. XXVIII, maart-juni 2011, p

17 de gemeente Kalken. We veronderstellen dat die bezoeken gebeurden ter gelegenheid van een welbepaalde wijkactiviteit. De harmonie volgde uit politiek oogpunt dat voorbeeld. Het bezoek van die twee maatschappijen aan een bepaalde wijk op eenzelfde dag, zal ongetwijfeld bijgedragen hebben tot het succes van de wijkactiviteit of wijkkermis. Tot kort na 1900 werden de voornaamste wijkkermissen bezocht door de twee rivaliserende muziekmaatschappijen. Ondertussen was in 1895 op de wijk Hussevelde zangmaatschappij De Vriendenbond opgericht. Uiteraard droeg dat bij tot meer amusement en vertier, al was de periode waarin die zangmaatschappij actief was, zeer beperkt. E. Wijkkermissen dichtbij de dorpskom passen zich in het schema van de gemeente- of parochiekermissen in (vanaf eind negentiende eeuw). In Kalken werden de liturgische voorschriften in verband tot de eerbiediging van de vastenperiode, waarbij een kermis niet als passend werd aangezien, goed opgevolgd. De kermisagenda was beperkt tot de periode van Pasen tot eind oktober. Wanneer we de herbergen uit het dorpscentrum verder opdelen in de uitlopers van Kalkendorp die sinds het einde van de negentiende eeuw tot dichtbebouwde straten uitgroeiden, dan komen we tot volgend resultaat voor 1916: 26 herbergen in de Vaartstraat, 22 herbergen op de Cruissen, 15 herbergen in de Koffiestraat, 12 herbergen in de Boombos, 12 herbergen in de Vromondstraat en 6 herbergen in de Molenstraat. Het is begrijpelijk dat in elk van die straten een herbergiersvereniging voldoende slagkracht had om een eigen kermis in te richten. Het grootste struikelblok was evenwel het vinden van een gepaste datum. Die nieuwe data werden gevonden rond kerkelijke feestdagen: Pasen (Molenstraatkermis), Pinksteren (Meerskantkermis) en O.L.Vrouwhemelvart (Pierekermis). Op de ver van het dorpscentrum afgelegen wijken Eesvelde en Hussevelde werd ter gelegenheid van Kalkenkermis, een uitgebreid maar rivaliserend kermisprogramma uitgewerkt. Ter gelegenheid van de Sint-Denijskermis was er de maandagse jaarmarkt voor paarden en vee in de wijk De Boombos. Ook elders in de gemeente waren er activiteiten ter gelegenheid van die kermis, onder andere in de Koffiestraat en in de Vaartstraat. In het raam van het conflict tussen de katholieke en liberale muziekmaatschappij werd voor de concerten van de katholieke muziekmaatschappij ter gelegenheid van de gemeentekermis in Kalkendorp 2989

18 een theater opgesteld. Zo maakte timmerman-schrijnwerker Kieggen in september 1876 een nota op voor het plaatsen van 6 maal den theater. Illustratie 5. De Scheldegalm, 24 mei Illustratie 6. Uittreksel De Scheldegalm, 28 juli Kermisbenaming Eerste Tijdstip en eventueel redden van vermelding ontstaan. 3-meikermis Zomerstraat - aanneming van knechten en meiden. Bontinkstraatkermis 1875 volgt feestdag van Sint-Jan (24 juni) Fortunekermis 1893 derde zondag oktober, volgt Sint- Denijs Vaardekenskermis 1893 laatste zondag van augustus. Molekenskermis 1893 april, verwijzend inhuldiging molen. Vromondstraatkermis 1893 achtste dag gemeentekermis. Kasseitjeskermis op Hussevelde 1895 naar aanleiding van de kasseiding van de straat eind juli. Meerskantkermis 1896 Pinksteren Eesveldekermis 1899 O.L.H. Hemelvaart Heirwegkermis 1905 Eerste zondag van augustus Molenstraatkermis 1907 Pasen en tweede paasdag Sint-Pietersfeest 1908 volgt de feestdag van HH Petrus en wijk De Kruisen Paulus (29 juni). Sint-Pietersfeest Hussevelde Pierekermis augustus - volgt de feestdag van HH. Petrus en Paulus. Tabel 3. Oudste vermeldingen van de wijkkermissen te Kalken. 2990

19 Onder het budget openbare feesten werd voor het jaar 1877 twee franks uitgetrokken over reparatie aan de gemeentevlag. Dat bedrag moest betaald worden aan de Kalkense kleermaker Josef De Meester 23. Tot het rijtje van de belangrijkste en waarschijnlijk ook de oudste Kalkense wijkkermissen behoren Eesveldekermis, Fortunekermis, Husseveldekermis Bontinkstraatkermis. De jaartallen 1875 en 1893 verwijzen naar twee belangrijke bronnen, namelijk de gegevens rond het katholieke-liberale conflict (vierde kwart negentiende eeuw) en de verschijning van het Kalkense weekblad De Scheldegalm (vanaf 1893). Illustratie 9. Programma Kalkenkermisprogramma voor de wijk Eesvelde, Verzameling Livien D Hondt. 23 RAB, MAK, nr. 54. Mandaat van 9 januari

20 Illustratie 7. Uittreksel uit De Scheldegalm, 3 september Het kermisprogramma 1893 illustreert het onderscheid gemeentekermis wijkkermis. Illustratie 8. Uittreksel uit De Scheldegalm, 19 september

21 F. De organisatoren en de activiteiten. Alhoewel het volledige programma van de gemeentekermissen vóór het verschijnen van De Scheldegalm niet te achterhalen lijkt dat geldt ook voor de wijkkermissen stond de inzet van de belangrijkste maatschappijen garant voor een hoogstaand, en misschien wel minder volks, programma. Zo hadden ter gelegenheid van de gemeentekermis 1899 de vier belangrijkste katholieke socio-culturele verenigingen een belangrijke inbreng. andboogmaatschappij Sint-Sebastiaansgilde met standplaats Vaartstraat (staande wip), handboogmaatschappij De Vriendenbond (doelschieten), harmonie St.-Cecilia en duivenmaatschappij De Ware Calckenaren verzorgden het feestprogramma voor de onmiddellijke omgeving van het dorp. Ondertussen hadden de rivaliserende muziekverenigingen, elk in hun lokaal, toneelkundige ochtendstonden ingericht, voornamelijk op kermismaandag. Sinds 1891 had Kalken er een troef bij om vreemdelingen naar de kermissen te lokken: de tram kon hen vanuit Gent, Wetteren of Hamme tot in het centrum van de gemeente brengen. De activiteiten van de gemeentekermis werden verzameld op een affiche en voor conformiteit ondertekend door de leden van het college van burgemeester en schepenen. De wijkkermissen werden meestal ingericht door een vereniging van herbergiers. Meteen komen we bij een belangrijk verschil tussen de gemeentekermis(sen) en de wijkkermissen: de activiteiten in het dorpscentrum ter gelegenheid van de gemeentekermissen zullen ongetwijfeld meer prestigeaandacht gekregen hebben van de notabelen of de meer gegoede bewoners. Herbergbezoek zal daarenboven ook door de plaatselijke geestelijkheid zo min mogelijk gepromoot worden. In elk geval speelden meerdere situaties een rol: de grootte van de bewoningskern, de aanwezigheid van brouwerijtjes en herbergen, de afgelegenheid van een bepaald gebied tot het dorpscentrum (bereikbaarheid of onbereikbaarheid) of net gelegen op de toegangsweg ernaar, de mate waarin een bepaalde wijk zelfstandig kon leven, de prestigedrang van de belangrijkste wijkbewoners als gemeenteraadsleden of succesvolle nijveraars, de socio-economische situatie, de aanwezigheid van een schooltje, enz 1. Jaarmarkten. De jaarmarkt van de gemeentelijke kermis werd ingericht door het gemeentebestuur en stond onder de bewaking van een rijksveearts. Hem 2993

22 werd een vergoeding betaald, onder andere in 1905 werd aan de Wetterse veearts Janssens de som van acht frank betaald 24. Hoe de jaarmarkt ter gelegenheid van de Sint-Denijskermis georganiseerd werd, blijft tot nog toe in het vage. De jaarmarkt van een belangrijke wijkkermis, Fortunekermis, werd waarschijnlijk bekostigd door de plaatselijke herbergen en de brouwerij Verstraeten. 2. Volksspelen. De verschillende schuttersmaatschappijen (zowel staande als liggende wip als doelschietingen) en duivenmaatschappijen richtten ter gelegenheid van gemeentekermissen en wijkkermissen schietingen en duivenwedstrijden in. Rond menig herberg werd gegaaibold. Verder stonden allerlei kaartwedstrijden op het programma. Voor de kers op de taart moesten allerhande actief mee te beleven volksspelen zorgen. Illustratie 10. Uittreksel De Scheldegalm, 8 oktober Illustratie 11. Uittreksel De Scheldegalm, 15 oktober RAB, MAK, nr. 62. Mandaat van 16 janurai

23 Illustratie 12. Uittreksel De Scheldegalm, 16 april Illustratie 13. Uittreksel De Scheldegalm, 5 augustus Illustratie 14. Uittreksel De Scheldegalm, 31 mei Illustratie 15. Uittreksel De Scheldegalm, 24 maart

24 Benaming Lokaal-thuishaven Activiteiten vanaf Doelboogmaatschappij De Vriendenbond in zaal bij R. Copers, zaal der harmonie, Koffiestraat. Vanaf Handboogmaatschappi j Calcken-Vaart / Sint- Sebastiaansgilde Handboogmaatschappi j Calcken-Kruisen Handboogmaatschappi j De Jonge Schutters De Liggende wipschutters bij E. De Gelder, Vaartstraat. Bijweduwe De Keulenare, Kruisen. Bijweduwe De Keulenare, Kruisen Bij R. Copers, zaal der harmonie, Koffiestraat. Voorzetting Sint- Sebastiaansgilde. Ca Voortzetting maatschappij Calcken-Kruisen. Vanaf 1910 Tabel 5. Handboogmaatschappijen in Kalken, circa Benaming Lokaal-thuishaven Activiteiten De Vereenigde Vrienden Weduwe Verschraegen, Kruisen, Vanaf later bij kinderen De Landtsheer. De Snelvliegers A. De Ridder in café Ste-Cecilia, Vanaf Kalkendorp, De Ware Calckenaren Benoit De Lausnay, hoek Vanaf 1899 Vromondstraat-Koffiestraat. Jong maar moedig Wwe Joseph Harlem, Vanaf 1898 Provinciebaan (Eesvelde). Willen is Kunnen Bij Cesar Baert, Hussevelde. Vanaf 1910 Tabel 6. Duivenmaatschappijen in Kalken, circa Er waren drie maatschappijen in het dorp en elk een in een van de belangrijkste wijken. Volkssporten waren zeker tot WO I een belangrijk deel van de wijkkermissen, in tegenstelling tot de meer serieuze activiteiten die in het dorp ter gelegenheid van de gemeentekermis werden gehouden. De oudere volkssporten werden vanaf het einde van de negentiende eeuw meer en meer verdrongen door nieuwe amusementsvormen. In dat kader moet ook de organisatie van een Monstervogelpik voor wielrijders ter gelegenheid van Kalkenkermis op kermiswoensdag 18 september 1895, door de Vereenigde herbergiers van Eesvelde, geplaatst worden. Al die activiteiten waren zelf-mee-te-beleven activiteiten. 2996

25 Anders zou het er aan toegaan vanaf de doorbraak van de fiets en de opgang van wielerwedstrijden ter gelegenheid van vooral de wijkkermissen 25. Illustratie 16. Uittreksel De Scheldegalm, 28 april Muziek was dus een constante in de kermisbeleving en niet alleen door de concerten van de muziekmaatschappijen. De mogelijkheid tot dansen was dat evenzeer. Alhoewel er enkele grote zalen beschikbaar waren (zaal der Harmonie in de Koffiestraat, Den Appel in de Kruisenstraat, zaal De Vier Eemers op de hoek Kalkendorp- Boombosstraat en de Kantschool (gelegen naast het gemeentehuis), werden geen gegevens van dansavonden aangetroffen. We veronderstellen dat enkel gedanst werd in de gewone herbergen op de tonen van harmonicamuziek. Daar kwam tijdens de gemeentekermis van 1895 (eventjes) verandering in. Ene zekere heer Marius deed op zijn rondreis door het Vlaamse land de gemeentekermissen aan met zijn fonograaf Edison. Op 22 september 1895 werd iedereen verwacht in de herberg van Benoit De Lausnay in Kalkendorp (de huidige herberg De Beize). Wanneer er voldoende geld beschikbaar was, sloot de kermis of enig ander openbaar feest af met een vuurwerk en met de oplating van luchtballons. G. De kermisliederen. Over de verschillende kermis- of feestliederen die in Kalken gezongen werden, is nog maar weinig onderzoek gedaan. De belangrijkste vooroorlogse volkszanger blijkt Ferdinand De Bruycker (alias Nand Kafee, ) te zijn. Althans van hem zijn enkele kermisliedteksten bewaard gebleven 26. Dat kermissen belangrijke momenten in het leven van de negentiende- twintigste eeuwse mens waren, blijkt uit de liedjesstrofes met 25 VAN DE SOMPEL A., De kermisstraditie voorbij: honderd jaar wielersportbeleving in Ka lken ( ), een verkennende studie, in Vruchten van het Platteland, 16, Laarne, VAN DE SOMPEL A., Volkszanger Ferdinand De Bruycker alias Nand Kafee als kronieker van Kalkense kermisactiviteiten, eind 19 de eeuw, in Castellum, jg. XXIV, nr. 1-2, maart-juni 2007, p

26 een algemene inslag, rond Husseveldekermis, rond Eesveldekermis en rond de jaarmarkt in den Boombos. Vrâken, t es meire keiremes en ge moet er niet van schrommen, Zie dat er moar eten genoeg en es want ons famielde die zal kommen: Nonkels en tanten, nichten en kozijnen, t zijn allemoal goeie kalanten, ze keunen eten gelijk de zwijnen; Piet Everzwijn en Koben Test die keunen eten dat hun buiksken berst (bis). Eerste strofe van een algemene kermisliedtekst 27 toegeschreven aan de Kalkense volksmuzikant Nand Caffé. Vrienden luistert naar dees lied, Staakt nu maar al uw verdriet, Wilt niet vreezen druk of pijn, t Zal op Eesveld kermis zijn. t Is geleden nu een jaar. Vrienden dat ik zing is waar: Als gij nu een prijs wilt winnen, Vrienden! Vrienden! toe komt maar. Refrein Komt maar bijeen gij meisken en gij manneken. Pikke-Pakke die zal ook komen mee zijn Wanneken Zwarte Sophie met haren Phillestijn, Zullen van dit jaar ook op Eesvelde zijn. Eerste strofe en refrein van het kermislied Kermis van Eesvelde (stem gekende wijs), Nand Caffé. Komt vrienden, komt alhier, naar t Hussevelde al, en kijkt daar met plezier, wat dat daar wezen zal; komt maar met kloeken moed, het zal u daar behagen o mijne vrienden zoet; gij zult u niet beklagen. Refrein Voorwaar ziet daar vrienden en vriendinnen, want daar is kans, tot s avonds in de maan; En weest niet bang, komt maar op gang Want daar is kans om een hartjen te winnen. Eerste strofe en refrein van het kermislied Nieuw kermisliedeken, stemme het Kakhuis, Husseveldekermis 1896, Nand Caffé. 27 Compilatie van de tekst van een Kalkens kermislied (Marie Elodie Everaert, Casimir Vermeiren en meester Steyaert). 2998

27 Vriendekens, wilt gij hooren zingen, t Is voorzeker wel eene klucht; Wilt gij een os op de jaarmarkt brengen, k Zal dan rijden, in volle vlucht. Ik heb er dikwijls opgezeten. Ja en ik kruip daar scherlings op; Hebt gij gezien of ooit geweten, k Zat met mijn rug naar zijnen kop. Refrein. Weg uit de voeten, weg uit de voeten, Dat ik rijden kan met mijnen os, Weg uit de voeten, weg uit de voeten, k rijde weg en weer door den Boombosch. Eerste strofe en refrein van het kermislied Nieuw Kluchtig Liedeken, stemme Leven De Bulten, niet gedateerd, Nand Caffé. Uit die teksten blijkt dat ruim vóór de publicatie van die liederen ter gelegenheid van Kalkenkermismaandag op de wijken Eesvelde en Hussevelde heel wat activiteiten werden ingericht door de plaatselijke herbergiers. Allerlei marktkraampjes of kermisattracties waren toen aanwezig. Nand genoot ook bekendheid door de talrijke uitvoeringen van de meivelling, een plechtigheid die doorging telkens een nieuwe herberg werd geopend. H. Sparen voor de kermis. De gegevens van optochten ter gelegenheid van feestelijkheden van 1912 en 1914 verwijzen naar het bestaan van spaarmaatschappijen die per straat ingericht waren. In de optocht van de guldensporenherdenking van 1912 stappen leden van de spaarmaatschapijen van de Zomerstraat en De Kruisen op. In de optocht voor de honderdjarige De Cock zijn het er al drie, namelijk de spaarmaatschappijen Kerkestraatje, Zomerstraat en Eesvelde. We veronderstellen dat de leden van die spaarmaatschappijen een bedrag bijeenspaarden om de jaarlijkse kermis financieel betaalbaarder te maken. I. De organisatie van openbare feesten tijdens het eerste decennium van de twintigste eeuw. Op zondag 5 juli 1908 werd voor de eerste keer het Sint-Pietersfeest op de wijk De Kruisen georganiseerd onder impuls van dokter Jozef Van De Velde. Bij die gelegenheid werd zangmaatschappij De Ware Vlamingen opgericht. Aanvankelijk was de samenwerking met de Harmonie Sint- Cecilia Kalken heel goed. Burgemeester Tibbaut was trouwens erevoorzitter van beide muziekverenigingen. 2999

28 Op zondag 11 juni 1911 werd met een groot festival voor muziek- en zangmaatschappijen de benoeming der Harmonie Ste.-Cecilia van Calcken gevierd. Er namen niet minder dan 24 muziekmaatschappijen deel op drie kiosken die opgesteld stonden in het dorp, op de wijk de Kruisen en op de Vaart. De bewoners werden opgeroepen hun woningen langs het traject van de stoet te bevlaggen 28. Illustratie 17. Uittreksel De Scheldegalm, 25 april Illustratie 18. Uittreksel De Scheldegalm, 29 juni De lieve vrede tussen de harmonie en de zangmaatschappij was echter van korte duur. Eind 1911 kwam het tot ruzie omwille van politieke onenigheid. Kalken bevond zich opnieuw in dezelfde situatie van ongeveer veertig jaar terug: twee muziekmaatschappijen trokken zowat gelijktijdig naar alle (wijk)kermisactiviteiten en zorgden voor extra vertier. Daar bleef het op feestvlak niet bij. Getrouw aan het Vlaams gevoelen zou de zangmaatschappij op zondag 14 juli 1912 een eigen Consciencefeest inrichten, een week nadat het gemeentebestuur een eigen Consciencefeest, 28 De Scheldegalm, 4 en 11 juni

29 gekoppeld aan de herdenking van de Guldensporenslag, had georganiseerd 29. Die zondag 14 juli 1912 zou de luchtbal opgaan en het vuurwerk afgestoken worden, evenveel activiteiten die wegens het slechte weer tijdens het Sint-Pietersfeest van 30 juni 1912 niet konden doorgaan. Op zondag 13 juli 1913 zou de zangmaatschappij een eigen Guldensporenslagviering organiseren. Van een gemeentelijke organisatie was geen sprake meer 30. Illustratie 19. Uittreksel De Scheldegalm, 17 mei Illustratie 20. Uittreksel De Scheldegalm, 26 februari Tijdens Kalkenkermis 1913 was er een nieuwigheid van formaat aangekondigd. Op 24 en 25 september werden Groote Cinema Vertooningen gegeven door de afdeling van het Werkmanshuis van Wetteren in de Zaal der Harmonie in de Koffiestraat 31. Het feest van de honderdjarige Angelina De Cock uit de Koffiestraat op 11 j uni 1914 is het laatste groot feest, behalve het kort daaropvolgende Sint- Pietersfeest (5 juli 1914) en het Guldensporenfeest (12 juli 1914), dat in 29 De Scheldegalm, 21 september De Scheldegalm, 6 juli De Scheldegalm, 21 september

30 Kalken vóór het uitbreken van WO I werd gehouden. De optocht ter ere van de honderdjarige werd volgens planning gevormd door 27 groepen, er was een concert s avonds werd het feest afgesloten met een lichtstoet en een vuurwerk 32 Illustratie 21. Deelnemertjes aan de stoet ter gelegenheid van het Sint- Pietersfeest 1910 op de wijk De Kruisen. Door de groeiende onenigheid tussen de plaatselijke politieke groepen, namelijk die rond burgemeester Tibbaut en die rond dokter Jozef Van De Velde, kregen we in De Scheldegalm, die uitgegeven werd door de broers van dokter Van De Velde, wellicht minder objectieve informatie over feestvieringen allerhande. De verstandhouding tussen de opponenten zou er tijdens WO I niet op verbeteren, waardoor we in Deel 2 een goedgevuld relaas van het kermisen feestverleden van Kalken tijdens het interbellum kunnen brengen. Deel 2 wordt voorbereid tegen Molekenskermis 2012 (15 april). Bronnen. In de voetnoten en in de illustratieverwijzingen werden de bronnen weergegeven. Het is de bedoeling op het einde van deze reeks een volledig bronnenoverzicht te geven. 32 De Scheldegalm, 7 juni

31 3003

32 Molekenskermis