Kennisdocument. Zwerfafvalaanpak in parken, natuur- en recreatiegebieden

Transcriptie

1 Kennisdocument Zwerfafvalaanpak in parken, natuur- en recreatiegebieden 1

2 Inhoud 1. Inleiding Gedrag beïnvloedende principes Maatregelen toegepast in de praktijk Afvalvoorzieningen Communicatie Beleid, beheer en samenwerking Reinigen en participatie Overzicht kennisdocumenten voor meer informatie

3 1. Inleiding Niets vervelender dan tijdens een mooie boswandeling blikjes en ander zwerfafval tussen de bomen te zien liggen. Bezoekers en beheerders storen zich aan de hoeveelheid zwerfafval in natuur- en recreatiegebieden. Zwerfafval, hoe pak je dat aan? En hoe verschilt dit (bijvoorbeeld) tussen rustige natuurgebieden en stadsparken en wat te doen bij piekdrukte (en evenementen) in recreatiegebieden? Dit kennisdocument beschrijft hoe gedragsbeïnvloeding werkt en hoe dit is vertaald in diverse maatregelen tegen zwerfafval in parken, natuur- en recreatiegebieden. Er is inzichtelijk gemaakt welke aanpakken er zijn en wat voor resultaat ze opleveren. Dit kennisdocument is bedoeld voor lokale overheden en beheerders van de gebieden. We hopen op meerdere positieve effecten: goed voor de natuur en mensen voelen zich meer op hun gemak, zijn socialer en men ervaart een schoon gebied veiliger. En wanneer een plek schoon is, blijft het er langer schoon. Dit document behandelt eerst enkele gedrag beïnvloedende principes en vervolgens de maatregelen en praktijkvoorbeelden, die laten zien hoe je die principes toe kunt passen. 2. Gedrag beïnvloedende principes De aspecten Motivatie, Gedrag en Gelegenheid leiden samen tot gedrag en bieden daardoor de aanknopingspunten voor gedragsverandering. Dit heet het Triade model van Poiesz. Wanneer een van de drie factoren ontbreekt, is gedragsverandering erg moeilijk. Zie voor meer informatie het Stappenplan Gedragsverandering (Gemeente Schoon, 2014). Motivatie is de mate waarin iemand een doel wenst te bereiken of het goede gedrag wil vertonen. De combinatie van datgene wat een persoon (bewust of onbewust) aantrekt of afstoot, vormt motivatie. Capaciteit is de mate waarin iemand beschikt over de eigenschappen, vaardigheden of instrumenten om het gewenste gedrag uit te voeren. Gelegenheid betreft de mate waarin de omstandigheden die buiten de persoon liggen het gewenste gedrag bevorderen of remmen, zoals de aan- of afwezigheid van afvalbakken. Hieronder staan enkele gedrag beïnvloedende principes nader toegelicht. Voor schonere recreatiegebieden zijn dit de meest relevante. In het volgende hoofdstuk staan de maatregelen en praktijkvoorbeelden beschreven die gebaseerd zijn op deze principes. Tonen van betrokkenheid Hoe meer betrokkenheid er van het gebied uitstraalt, hoe groter de bereidheid van bezoekers om zelf aan de slag te gaan om het gebied schoon te houden. Commitment met het gebied Laten zien dat je een schoon gebied belangrijk vindt zorgt voor een gebiedsidentiteit waardoor mensen de waarde van het gebied ook gaan zien en ervaren. 3

4 Gastheerschap / de-anonimiseren Wanneer bezoekers het gevoel hebben te gast te zijn, nemen ze meer verantwoordelijkheid voor hun afval. Het gastheerschap kan op verschillende manieren gestimuleerd en getoond worden: welkomstborden bij de ingang, zichtbaarheid van medewerkers, contact zoeken met bezoekers, laten zien dat iemand de boel netjes houdt. Geef het gebied en de beheerder een gezicht. Benutting van sociale normen Als mensen moeten beslissen hoe ze worden geacht te handelen, kijken ze onbewust naar wat anderen doen. Dit verschijnsel staat bekend als sociale bewijskracht. De sociale bewijskracht kun je benutten door in de communicatie te appelleren aan het feit dat de meeste mensen zich aan de regels houden en geen zwerfafval veroorzaken. Veel gebruikte voorbeelden benoemen de norm direct, zoals Ruim 70% van de hotelgasten gebruikt zijn handdoek meer dan één dag. Verbeteren van de gelegenheid Zorg dat de basis op orde is en er voldoende, zichtbare en opvallende afvalbakken zijn. Deel afvalzakjes uit op het strand of in het park. Men hoeft dan niet meer op zoek naar iets om zijn afval kwijt te kunnen. Belonen van het gewenste gedrag Door de deelname aan een opschoonactie te waarderen met bijvoorbeeld een ijsje of toegangskaartje van het parkeerterrein, stimuleer je het bewuste keuzegedrag van bezoekers. Sympathie en fun Mensen zeggen graag ja tegen personen die ze kennen of aardig vinden. Ook werkt het positief wanneer een project of het doelgedrag op zich aantrekkelijk wordt gemaakt. Door een leuke groep mensen zichtbaar te laten opruimen en afvalzakjes te laten uitdelen en/of mooie prullenbakken te plaatsen, vergroot je de sympathie en fun bij bezoekers. Nudging Dit gaat over mensen een duwtje in de juiste richting geven, bijvoorbeeld met voetstapjes op de grond. Dit speelt in op het onbewuste keuzegedrag van mensen. Priming Dit is het sturen van het gedrag door onopgemerkte signalen uit de omgeving. Een bekend voorbeeld is het gebruik van geuren om winkelend publiek aan te zetten tot kopen. Bij zwerfafval wordt van priming gebruik gemaakt door bijvoorbeeld een klikosticker in een felle kleur op een afvalbak te plakken of door gebruik te maken van glimmende oppervlakken (schoonsuggestie). Verbeteren van de beleving Zorg voor een verzorgde aanblik, overzichtelijkheid, dat het schoon is, mooi groen en goed verlicht. Geen onkruid, graffiti, hondenpoep. Zorg dat de voorzieningen (bankjes en afvalbakken) schoon en heel zijn. In een schonere en nette omgeving gedragen mensen zich ook beter. Normactivatie Je kan de juiste norm activeren door zichtbaar te reinigen, met herkenbare kleding en positieve boodschap als Samen houden we het schoon. 4

5 3. Maatregelen toegepast in de praktijk Voorafgaand aan het uitrollen van maatregelen is het noodzakelijk om enkele zaken in beeld te brengen over de zwerfafvalproblematiek en kenmerken in het gebied: Analyseer het afvalprobleem: hotspots, veroorzakers, type afval, tijdstippen etc. Analyseer het gebied: looproutes, in- en uitgangen, horecagelegenheden etc. Schets de context: intensiteit van gebruik, aantal bezoekers, wellicht seizoensgebonden Kijk goed welk type maatregelen geschikt zijn en combineer ze Type maatregelen Het gaat bij alle maatregelen om het bewerkstelligen van gedragsverandering van de bezoeker van het gebied. Je wilt de bezoeker uitnodigen of sturen om afval op te ruimen. Er zijn incidentele en structurele maatregelen, afhankelijk van het seizoen en of er bijvoorbeeld evenementen zijn. Voor dit kennisdocument hebben we een onderverdeling gemaakt in vier categorieën maatregelen: 1. Afvalvoorzieningen 2. Communicatie 3. Beleid, beheer en samenwerking 4. Reinigen en participatie De beste aanpak is vaak een combinatie van meerdere maatregelen. Het werkt daarnaast effectief om de aanpak op meerdere plekken terug te laten komen, vanaf de entree van het gebied tot in het recreatiegebied en bij de horecavoorzieningen. Dit heet een ketenaanpak. 3.1 Afvalvoorzieningen Basis op orde wat betreft afvalvoorzieningen Voordat je begint aan communicatieboodschappen en andere interventies is het essentieel dat de basis op orde is op alle locaties. Hieronder verstaan we dat het gebied er netjes uitziet, functioneel voldoet (aanwezigheid afvalbakken) en goed onderhouden wordt, dat afvalbakken niet overvol zijn. Een goed afvalbakkenbeleid kan tot 50% minder zwerfafval leiden. Het is belangrijk om voldoende zichtbare afvalbakken op logische plekken te plaatsen. De leidraad afvalbakken in de openbare ruimte (AOR), gepubliceerd door Stichting NederlandSchoon en CROW in 2015, kan hierbij handvatten bieden. Enkele tips vanuit AOR: Plaats geen afvalbakken langs rustige voet- en fietspaden op natuurterreinen, tenzij specifieke redenen hierom vragen. De ervaring leert dat de intensiteit van deze routes gering is. De drempel om in een natuurgebied afval weg te gooien is hoger. Plaats juist wel afvalbakken op plekken waar veel mensen komen. Zoals op parkeerplaatsen en op plekken waar veel mensen tegelijk verblijven, zoals picknickbankjes. In stadsparken is het juist wenselijk om meer afvalbakken te plaatsen, vooral op drukke dagen. Plaats afvalbakken op logische plekken. Langs intensief gebruikte looproutes, bij kruispunten, bij in-en uitgangen, naast bankjes en bij verkooppunten van eten. Zorg voor herkenbare afvalbakken in een opvallende kleur, vooral op drukbezochte plekken. Bij voorkeur afsluitbaar en op een verharde ondergrond. Houd bij de vormgeving rekening met de leeftijd van de bezoeker. Wanneer er veel kinderen zijn, denk dan aan een toepasselijke afvalbak in een leuke vorm of kleur. 5

6 Door de basis op orde te hebben zijn er geen belemmerende factoren om goed gedrag te vertonen. De basis op orde speelt in op zowel Motivatie als Capaciteit als Gelegenheid, maar het meeste wordt bereikt op het aspect Gelegenheid. Drukke dagen? Zorg voor extra maatregelen Op mooie dagen, festivals en andere activiteiten kan het extra druk worden en dat zorgt voor een grotere hoeveelheid afval. Extra maatregelen zijn dan gewenst. Te denken valt aan het creëren van afvaleilanden op de drukke momenten (vergroten capaciteit) en het op tijd legen van afvalbakken, anders beland het afval er wellicht naast (bijvoorbeeld zomerrooster opstellen). Afvaleilanden zijn in meerdere aantallen te plaatsen, zo kun je 6 bakken, maar ook 2 of 3 bakken bij elkaar plaatsen. Ook speciale afvalvoorzieningen, zoals uitdelen van afvalzakjes of afvalkleedjes, kunnen een oplossing zijn. Denk daarbij ook aan een beloning bij de inlevering van de afvalzakjes of afvalkleedjes, bijvoorbeeld in de vorm van een ijsje of toegangskaartje. Als het kan, plaats minder afvalbakken In bepaalde gebieden kan het verminderen van afvalbakken een positief effect hebben op de hoeveelheid zwerfafval. Vooral in gebieden waar de waarde van de natuur het belangrijkste is. Zorg wel voor voldoende voorzieningen op centrale en drukke punten als parkeerterreinen en kiosken. Gemeenten halen vaak bakken weg om te bezuinigen. In bepaalde gebieden kan dit, maar het komt vaak voor dat men vervolgens meer tijd en geld kwijt is voor het verwijderen van In Nationaal Park De Hoge Veluwe stonden 85 afvalbakken. Nu staan er nog maar 25. De aanpak is ontstaan na een succesvolle pilot, in samenwerking met NederlandSchoon, KNHM en Sita. Tijdens een druk weekend zijn er bakken weggehaald en werden afvalzakjes uitgedeeld (met beloning bij inlevering). Er was in totaal 15 procent minder afval en de hoeveelheid zwerfafval op de gemeten trajecten was kleiner dan toen de bakken er nog stonden. Er staan nu alleen bakken bij kiosken, parkeerplaatsen, restaurants en kaartverkoopplaatsen, ofwel op punten met een hoge bezoekers intensiteit. De hoeveelheid afval is nu, zonder extra acties, nog steeds kleiner dan toen er meer bakken stonden. Het gevolg is een kostenbesparing van circa euro per jaar doordat het afval opruimen minder tijd kost. 6

7 het zwerfafval. Het is dus heel belangrijk om heel goed te kijken naar wat weg kan. Je wilt geen stijging van de hoeveelheid zwerfafval in natuur-, recreatiegebieden en parken. Waar het immers vuil is, wordt het snel nog vuiler. Schoon houdt schoon. In twee parken en in het buitengebied van Eindhoven zijn een groot aantal afvalbakken weggehaald. De gemeente wilde hiermee 30% bezuinigen op het legen van de afvalbakken. Eerst werd onderzocht waar welke bakken konden verdwijnen. Dit aan de hand van vullings- en legingsgraad. Ook zijn sommige bakken op andere plekken neergezet. Monitoring is hierbij belangrijk. Het blijkt dat er wel iets meer zwerfafval is dan voorheen. Wanneer er melding uit de buurt werd gemaakt van zwerfafvalproblematiek en het missen van een afvalbak, werd er gelijk door de gemeente ingespeeld en juist weer een afvalbak (terug) geplaatst. Hieruit blijkt het belang van communicatie met de gebruiker en het direct reageren op geluiden van bezoekers. Verstrek afvalkleedjes Door afvalkleedjes te verstrekken kunnen recreanten makkelijk afval opruimen, dat ze bijvoorbeeld verzamelen tijdens het picknicken. Deze kleedjes kunnen vervolgens makkelijk in afvalbakken worden gegooid. Tijdens festivals en gedurende drukke zomermaanden blijken in verschillende Amsterdamse parken en in Delftse Hout de afvalkleedjes van CleanPicnic een succes. De aanpak is mede succesvol door de goede samenwerking van parkbeheer, de uitbaters van horecagelegenheden en buurtwinkels, de parkbezoekers en de reinigingsdienst. In Amsterdam is op de drukke momenten de hoeveelheid zwerfafval hierdoor sterk verminderd. De ervaring in Delftse Hout heeft doen blijken dat de afvalkleedjes actie passend moet zijn binnen de rest van het beleid in het gebied, zoals de inrichting (geschikte afvalbakken) en sociale controle op de locatie. Verstrek afvalzakjes Het verstrekken van afvalzakjes in gebieden waar het incidenteel druk is met bezoekers, zoals rond recreatieplassen in de zomer, is een effectief middel om zwerfafval te verminderen. Parkeerplaatsen en kiosken zijn goede punten om afvalzakjes te verstrekken, maar ze kunnen ook uitgedeeld worden door een beheerder of gastvrouw/heer. Denk aan positieve teksten op de afvalzakjes, zoals In een schoon park lig je lekkerder of Samen houden we het schoon. Een afvalzakje is gemakkelijk te gebruiken en weg te gooien. Het beïnvloedt daardoor heel laagdrempelig het gedrag van bezoekers. In de zomer van 2017 is op recreatieterrein Het Hulsbeek in Oldenzaal met de beheerder een set maatregelen getest. Het ging om voldoende en opvallende afvalbakken op de juiste plekken, communicatie op posters, het verstrekken van afvalzakjes en zichtbaar schoonmaken. Op drukke zonnige dagen verzamelde zich op specifieke plekken veel zwerfafval. Achtergelaten door bezoekers. Door het uitdelen van afvalzakjes is de hoeveelheid achtergelaten afval sterk verminderd. 7

8 In samenwerking met de gemeenten Breda en Palm Parkies hebben studenten van de Avans Hogeschool creatieve aanpakken bedacht om het zwerfafval te verminderen tijdens het festivalseizoen in het Valkenbergpark: Palm Parkies. Om bezoekers aan te zetten tot het opruimen van hun afval werden een scala aan creatieve aanpakken bedacht door de studenten en uitgewerkt in een concept. Het leverde een inspirerend boekje op met 45 innovatieve manieren om het gedrag van de bezoeker van Palm Parkies positief te veranderen. Het inspiratieboekje Clean Parkies is te vinden op Communicatie Communiceer duidelijk en positief Met positieve uitingen op borden of op afvalbakken in natuur- en recreatiegebieden kan je het gedrag van bezoekers beïnvloeden. Het geeft bezoekers onbewust een seintje om afval mee naar huis te nemen of in een bak te gooien. Om de tekst te versterken kan je gebruik maken van plaats specifieke achtergronden. Bijvoorbeeld een foto van het gebied met daarop de tekst Samen houden we het hier schoon. Een positieve benadering heeft meer effect dan aangeven wat niet mag. Via borden en afvalbakken is een effectieve manier om positieve boodschappen omtrent afval te verspreiden. Korte teksten zijn beter dan lange teksten. Stickers en posters zijn gratis beschikbaar via NederlandSchoon. Creëer commitment met het gebied Laat zien dat je een schoon gebied belangrijk vindt. Zorg voor een gebiedsidentiteit waardoor mensen de waarde van het gebied zien en ervaren. Denk aan logo s van het gebied op afvalzakjes of afvalbakken, al dan niet in combinatie met Supporter van Schoon. Door als gebied en beheerder uit te stralen dat je schoon belangrijk vindt, geeft dit onbewust het signaal af aan bezoekers om afval netjes weg te gooien. Ga voor gastheerschap Het bevestigen van gastheerschap is belangrijk. Wanneer bezoekers het gevoel hebben te gast te zijn, nemen ze meer verantwoordelijkheid voor hun afval. Het gastheerschap kan op verschillende manieren gestimuleerd en getoond worden. Denk aan welkomstborden bij de ingang met een pakkende boodschap en/of positief geformuleerde huisregels. Zichtbaarheid 8

9 van medewerkers en betrokkenen is belangrijk, laat zien dat iemand de boel netjes houdt. Zet gastheren/vrouwen in waar mogelijk, zoek contact met bezoekers, verzoek om afval op te ruimen en maak zichtbaar schoon. Binnen de aanpak: Elke bezoeker, vriend van het Vondelpark, hebben parkmedewerkers in het Vondelpark een andere rol gekregen. Naast de basistaken zoals beheren van het groen en opruimen van het afval, zijn ze ook gastheer. Centraal in onze aanpak staat dat bezoekers zich welkome gasten voelen: vrienden van het Vondelpark. Want vrienden vervuilen niet. De Vereniging Vrienden van het Vondelpark neemt de rol van gastheer op zich, deelt bezoekers vuilniszakken uit, zet ze positief aan tot netter gedrag en maakt ook zelf schoon. Deze aanpak werd op mooie zomerdagen uitgevoerd en had zichtbaar effect. Het park werd op de dagen van inzet schoner achter gelaten. Ook blijkt uit enquêtes dat het park schoner wordt beleefd, in het bijzonder op piekmomenten (weekenden en warme zomeravonden). 3.3 Beleid, beheer en samenwerking Stel samen een beheerconvenant op Samenwerken om het gebied schoon te houden is belangrijk. Vaak zijn meerdere partijen betrokken bij het gebied, zoals gemeenten, terreinbeheerders en horecaondernemers. Het is daarbij van belang om overzicht te bewaren van wie wat en wanneer doet. Goede afstemming en met vaste regelmaat overleggen met betrokkenen werkt daarbij effectief. Een convenant helpt om de samenwerking vorm te geven. Hierin staat de aanpak van de zwerfafvalproblematiek en wie daarbij welke taak heeft, voor welk gebied en welke voorzieningen. Het Goois Natuurreservaat bestaat uit een veertigtal natuurterreinen in de buitengebieden van een aantal Noord-Hollandse gemeenten. Het reservaat heeft veel last van zwerfafval, veroorzaakt door scholieren die langs het gebied fietsen. Met een gezamenlijke visie is ingezet op het beter schoonhouden van afvalhotspots en het geven van voorlichtingen op scholen. Dit type fietsroutes noemen we ook wel snoeproutes. Zie voor aanpak snoeproutes: Bij problemen rond zwerfafval kan het slim zijn om opnieuw naar het beheer van een gebied te kijken. Door dit samen op te pakken met diverse partijen die betrokken zijn kun je dit doelgericht doen. Zo is in Amsterdam vanuit een bredere kwaliteitsimpuls met een participatietraject met bewoners en ondernemers nagedacht over het schoonhouden van het Spreeuwenpark en de buurt eromheen. Ondernemers beheren nu de afvalbakken. Er is samen nagedacht over de kleur van de afvalbakken en de plaatsing van extra afvalbakken. Dit zorgde, naast een paar andere ingrepen, voor een grotere betrokkenheid bij het park. Zie het eindrapport Spreeuwenpark Schoon en heel op 9

10 Ga voor gezamenlijke handhaving en BOA-registratiesysteem Een samenwerkingsverband van partijen in een gebied kan ook gebruikt worden om samen handhaving op te pakken. Om als regio gezamenlijk zwerfafval en afvaldumping te registreren in een BOA-registratiesysteem heeft als voordeel dat er een overzicht ontstaat, waardoor op groter schaalniveau acties ondernomen kunnen worden en er draagvlak ontstaat in de politiek. Nationaal Park Drentsche Aa is een groot gebied met veel betrokken partijen. Om de krachten te bundelen is een samenwerkingsverband aangegaan, bestaande uit onder meer Staatsbosbeheer en gemeente Tynaarlo. In een handhavingsoverleg is duidelijk geworden wie wat kan oppakken en waar op gelet moet worden. Ook is een handhavingsactie uitgevoerd met alle betrokken partijen. Dit leidde tot kennisuitwisseling en de publiciteit zorgde voor bewustwording bij bezoekers. Groennetwerk is een samenwerkingsverband tussen de politieregio Noord- en Oost Gelderland, Koninklijke Marechaussee in Havelte en Apeldoorn, buitengewoon opsporingsambtenaren (BOA), Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Het Geldersch Landschap. Ook zijn de gemeenten, provincies Gelderland en Flevoland en particuliere terreineigenaren aangesloten. Naast het gezamenlijke BOA-registratiesysteem organiseren zij bijeenkomsten, waaruit blijkt wie waar verantwoordelijk voor is en wie in te zetten is. Het werkt stimulerend om het samen op te pakken. 3.4 Reinigen en participatie Zorg voor betrokkenheid van de buurt In de lijn met gastheerschap geldt: hoe groter de betrokkenheid, hoe groter de bereidheid om zelf aan de slag te gaan. Vaak is de betrokkenheid van vaste bezoekers, omwonenden en lokale ondernemers groter dan die van dagjesmensen. Er wordt een verschil gezien in betrokkenheid van natuurliefhebbers en een gemiddelde dagrecreant. Natuurliefhebbers komen meer af op de unieke waarde van het gebied en zullen deze meer respecteren. Gebruik de betrokkenheid om het gesprek aan te gaan over hoe men eventueel een steentje wil bijdragen en faciliteer in de wensen van deze mensen, zoals bijvoorbeeld afvalzakjes, grijpers of meer afvalvoorzieningen. Binnen de aanpak Elke bezoeker, vriend van het Vondelpark, zijn verschillende participatie maatregelen getroffen. Zo werden er Schone Deals afgesloten met betrokkenen, Stadsdeel en Vereniging van Vrienden van het Vondelpark waaruit 7 schoonmaak- en gastheeracties voortkwamen. Doel van deze zichtbare acties was de schoonbeleving en het gewenste gedrag bij bezoekers bevorderen. Het resulteerde in meer betrokkenheid en positievere beleving van de vrijwilligers. Het onderdeel participatie is één van de belangrijke type maatregelen die zijn getroffen voor het succes van de integrale aanpak Elke bezoeker, vriend van het Vondelpark. Niet alleen de beheerders en handhavers zijn zichtbaar, maar ook de vrijwilligers. 10

11 Zet vrijwilligers in voor opruimacties Een groeiende groep mensen meldt zich aan als vrijwilliger om het zwerfafval in de eigen omgeving of een vaak bezocht gebied aan te pakken. Promotiemateriaal en informatie is beschikbaar en het draagt bij aan de bewustwording van de bezoeker over de impact van zwerfafval in natuurgebieden, bossen en parken. Naast de positieve publiciteit, zorgt een dergelijke actie voor een netwerk van gelijkgestemden. Communicatie is daarbij belangrijk: toon waardering, enthousiasme en wees bereikbaar. Verken ook of er budget beschikbaar is vanuit de gemeente voor het opzetten van een actie en eventueel plaatsen van extra afvalvoorzieningen. De Utrechtse klompenpaden zijn rondwandelingen over onverharde paden via boerenland en landgoederen. De paden hebben verschillende beheerders. Met hen zijn beheerafspraken gemaakt. De inzet van vrijwilligers zorgt voor een inzicht in waar onderhoud nodig is en zij ruimen ook zwerfafval op. Verder zijn er langs de paden geen afvalbakken. Goede afstemming over beheer en vrijwilligers zorgen voor een schoon gebied. Twee maatregelen die elkaar versterken. Het bezoekerscentrum Sallandse Heuvelrug heeft in Nijverdal de actie opgezet ik maak het bos schoon. De actie is op kinderen gericht. Kinderen kunnen grijpers en emmers meenemen wanneer ze het gebied in gaan. Bij het inleveren is er een wedstrijdje en krijgen de kinderen een certificaat met daarop extra informatie over zwerfafval. NederlandSchoon heeft een platform voor vrijwilligers. Iedereen die alleen of gezamenlijk met zijn of haar bedrijf of buurt of sportclub een opruimactie wil organiseren kan dat aanmelden. Zo kun je een opruimpakket bestellen en vrijwilligers werven in de buurt. Kijk op In 2017 zijn er al meer dan supporters. 11

12 4. Overzicht kennisdocumenten voor meer informatie ANWB (1988) Afval? Mee naar huis! Veldexperiment met zwerfafvalbestrijding in bos- en natuurterreinen. Beschikbaar via: Ideeën van studenten voor Clean Parkies Breda (2015). Beschikbaar via: Eindrapport 'Spreeuwenpark schoon en heel' (2012). Beschikbaar via: Factsheet handhaven in de praktijk natuur- en recreatiegebieden. Beschikbaar via: Gastheer van schoon Vondelpark (2013) Beschikbaar via: Infographic 'CleanPicnic aanpak Westerpark'. Beschikbaar via: Zwerfafval? Niet in mijn gebied! Tips voor schone natuur en recreatie. Beschikbaar via: Vrijwilligersacties en onder andere promotiemateriaal: Website van NederlandSchoon: Webshop van NederlandSchoon: 12