DE FYSIEKE BELASTING BIJ HANDMATIG STRATEN

Transcriptie

1 DE FYSIEKE BELASTING BIJ HANDMATIG STRATEN Amsterdam, september 1997 La Guardiaweg 4, 1043 DG Amsterdam Postbus 8114, 1005 AC Amsterdam Telefoon (020) , fax (020) Internet: arbouwqarbouw.nl Arbouw Infolijn: (020) Postbank ABN-Amro KvK Amsterdam

2 INHOUD SAMENVATTING pagina 1 INLEIDING Achtergrond Doel Bereik Indeling van het rapport METHODE Algemene methode van beoordeling Methode van dataverzameling Bepaling van de belastingsfactoren BESCHRIJVING VAN MATERIALEN EN WERKWIJZEN Traditionele werkwijzen bij het straten Straten bij opperen met de opkar Materialen RESULTATEN Geknield hamerstraten met de stenen gestrooid in het zandbed Geknield hamerstraten met de stenen voorop gestapeld (zonder opkar) Straten met de stenen voorop gestapeld met de opkar Geknield vlijen (zonder opkar) Staand vlijen (zonder opkar) Nadere analyse van het verschil in werkhouding op de belasting CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN LITERATUUR BIJLAGE 1 Biomechanische analyse van de mg- en schouderbelasting bij het pakken van de stenen in het zandbed en de voorop gestapelde stenen... 19

3 SAMENVATTING Het werk van de straatmaker en opperman van straatstenen is fysiek zwaar. In het A-blad Bestra- tingsmaterialen (Arbouw 1994) worden enkele oplossingen genoemd om deze belasting te vermin- deren. Waar mechanisch straten niet haalbaar is, zijn te behalen verbeteringen echter beperkt. Daarom worden momenteel proeven gedaan naar de technische haalbaarheid om de zogenaamde opkar in te zetten bij het opperen van straatbakstenen. De opkar is oorspronkelijk ontwikkeld voor het opperen van metselstenen. In dit rapport wordt beschreven welk effect het gebruik van de opkar heeft op de Qsieke belasting van de straatmaker. Daartoe is onderzocht in hoeverre de Arbouw-richtlijnen voor lichamelijke belasting in de bouw worden overschreden bij de verschil- lende manieren van traditioneel straatmaken en bij het gebruik van de opkar. Zowel hamerstraten als vlijen van straatbakstenen zijn bestudeerd. Om de gegevens uit dit onderzoek direct bruikbaar te maken voor het aangeven van grenswaarden in een eventuele update van het A-blad straatmaken is voor de verschillende werkwijzen tevens aangegeven welke grenswaarden zouden moeten worden gehanteerd om tot een acceptabele belasting te komen. Het gaat hierbij om grenswaarden van gewichten, krachten, handelingsfrequenties enlof -tijdsduren. De in het rapport genoemde grenswaarden zijn gebaseerd op de 'Arbouw-richtlijnen voor fysieke belasting in de bouwnijverheid' (Arbouw, 1996). Gegevens over de fysieke belasting zijn verkregen uit beschrijvingen en onderzoeksgegevens in de literatuur, video-opnamen van straatmaken uit eerder onderzoek en observaties, metingen en gesprekken tijdens bezoeken aan verschillende werklocaties van straatmakers. Uit het onderzoek blijkt dat de verschillende werkwijzen bij het straten (traditioneel of bij gebruik van een opkar) tot een zelfde beoordeling van de fysieke belasting leiden, namelijk: 1. vanwege de statische belasting van romp en nek, gedurende 6 uur per dag, is de situatie bij alle werkwijzen rood (sterk verhoogd risico op gezondheidsschade). De grenswaarde (MAL) is een taakduur van 4 uur. Door bijvoorbeeld taakroulatie kan de beoordeling van de statische belasting geel worden (verhoogd risico op gezondheidsschade), mits de lichamelijke belasting van de overige taken klein is; 2. het repeterend kracht uitoefenen bij het pakken van de stenen leidt tot een rode situatie voor het keiformaat stenen, uitgaande van een taakduur van 6 uur, en een gele situatie voor het waalformaat, dikformaat en platkeiformaat stenen. Ook hiervoor geldt dat bij een taakduurverkorting, bijvoorbeeld door taakroulatie, de situatie geel kan worden. 3. de kniebelasting bij alle werkwijzen waarbij men geknield werkt, is groen (geen verhoogd risico op gezondheidsschade). Ook op grond van een biomechanische analyse van de houding bij het pakken van de stenen uit het zandbed (traditioneel) en voorop (met de opkar) kon geen voorkeur worden uitgesproken voor één van de werkwijzen.

4 Aanbevolen wordt om na te gaan welke maatregelen mogelijk zijn om bovenstaande belasting te verminderen. Gestart zou kunnen worden met het onderzoeken van het effect van taakverbreding of taakroulatie door het straten af te wisselen met andere taken. Randvoorwaarde is dat de nieuwe taken matig lichamelijk belastend zijn. Het gebruik van de opkar kan daar mogelijk aan bijdragen.

5 1 INLEIDING 1.1 Achtergrond Het werk van de straatmaker en opperman is lichamelijk zwaar. Traditioneel worden de straatstenen vaak direct vanuit de vrachtwagen of met een kruiwagen achter de straatmaker in het zandbed gestort. Om een steen te pakken moet de straatmaker zich enigszins draaien en de steen over een relatief groot traject tillen naar de plaats van verwerking. Deze werkmethode veroorzaakt een hoge schouder- en rugbelasting, hetgeen gezondheidsrisico's met zich mee brengt. Voor het opperen van metselstenen is een hulpmiddel, de zogenaamde opkar ontwikkeld. Momenteel worden door TNO Bouw proeven gedaan naar de technische haalbaarheid van toepassing van de opkar bij het opperen van straatbakstenen. Voor de opperman lijkt de vermindering van de fysieke belasting door gebruik van de opkar evident. Voor de straatmaker betekent gebruik van de opkar dat de stenen niet meer achter in het zandbed maar opgestapeld vóór de straatmaker worden aangeleverd. Verwacht wordt dat daarbij de draaiing van de rug wordt verminderd en het tiltraject verkort. Voordat fabrikanten en bestratingsbedrijven gaan investeren in de nieuwe methode, is het zinvol vast te stellen of en in welke mate de fysieke belasting van de straatmaker vermindert. Daartoe heeft Stichting Arbouw aan NIA TNO gevraagd om na te gaan welk effect het gebruik van de opkar op de lichamelijke belasting van de straatmaker heeft. 1.2 Doel Het doel van dit onderzoek is te beoordelen wat het effect is van het opperen van nieuwe straatbakstenen met de opkar op de lichamelijke belasting van de straatmaker. Dit houdt in een vergelijking van enerzijds het straten van straatbakstenen op de traditionele manier en anderzijds het hamerstraten met de stenen opgestapeld voor de straatmaker aangeleverd door de opkar. Bij de traditionele werkwijzen gaat het om de meest voorkomende, namelijk geknield hamerstraten met de stenen in het zandbed gestrooid, geknield hamerstraten met de stenen voor de straatmaker opgestapeld, staand vlijen en zittend vlijen. Daarnaast levert het onderzoek relevante informatie voor een eventuele toekomstige update van het A-blad straatmaken. 1.3 Bereik Dit onderzoek omvat alleen het werk van de straatmaker voor zover dit beïnvloed wordt door de wijze van opperen van straatbakstenen. Andere taken en materialen (bijvoorbeeld het opperen,

6 trottoirbanden stellen, betonklinkers leggen) blijven buiten beschouwing. Ook wordt alleen het vernieuwen van het wegdek beoordeeld, omdat alleen dan de opkar inzetbaar is. 1.4 Indeling van het rapport In hoofdstuk 2 wordt beschreven welke methoden zijn gehanteerd om de fysieke belasting te beoordelen. Hoofdstuk 3 geeft een beschrijving van de werkzaamheden en de materialen en gereedschappen die door de straatmaker worden gebruikt. De grenswaarden van houdingen, bewegingen en krachtuitoefeningen behorende bij de verschillende werkwijzen staan in hoofdstuk 4. Tenslotte worden in hoofdstuk 5 conclusies en aanbevelingen gegeven.

7 2 METHODE In dit hoofdstuk worden de methode van onderzoek en beoordeling van de fysieke belasting van de straatmaker bij het opperen met en zonder opkar toegelicht. 2.1 Algemene methode van beoordeling De lichamelijke belasting bij het straten is beoordeeld aan de hand van de Arbouw-richtlijnen voor fysieke belasting in de bouwnijverheid (Arbouw, 1996). Met deze richtlijnen is een evaluatie gemaakt van tillen, duwedtrekken, dragen, statische belasting (werkhoudingen) en repeterend handelen. De Arbouw-richtlijnen onderscheiden drie gebieden: 1. een groen gebied: geen verhoogd risico op gezondheidsschade; 2. een geel gebied: verhoogd risico op gezondheidsschade; maatregelen opnemen in plan van aanpak; bij voorkeur direct maatregelen nemen. Bij de richtlijnen ten aanzien van uitwendige krachtuitoefening (in kg), zoals bij tillen, duwenkrekken, dragen en repeterend handelen (kracht), geeft het gebied aan, dat tussen de 25 % en 90% van de mannen (P258-P908) een bepaalde uitwendige kracht kan leveren. Houdingen en repeterende bewegingen met een verhoogd risico op gezondheidsschade zijn bij taakduren tussen 1 en 4 uur ook in dit gele gebied opgenomen; 3. een rood gebied: sterk verhoogd risico op gezondheidsschade; direct maatregelen nemen. Bij de richtlijnen ten aanzien van uitwendige krachtuitoefeningen (in kg), zoals bij tillen, duwedtrekken, dragen en repeterend handelen (kracht), geeft het gebied aan, dat 125 % van de mannen (P258) een bepaalde uitwendige kracht kan leveren. Houdingen en repeterende bewegingen met een verhoogd risico op gezondheidsschade zijn bij taakduren van meer dan 4 uur ook in dit rode gebied opgenomen.

8 groen geel rood L i i Deal van de populaiie dat in staat is om een bepaalde % 8 uitwendige kracht te leveren!! I I Duur van taak of taken waarbij 1 uur 4 uur houdingen enlof repeterende handelingen met een verhoogd risico op gezondheidsschade voorkomen figuur 2.1 Schematische weergave van de Arbouw-richtlijnen I I I De grens tussen het groene en gele gebied wordt genoemd Actie Limiet (AL). De grens tussen het gele en rode gebied wordt genoemd Maximale Arbouw Limiet (MAL). Bij de richtlijnen voor statische belasting en repeterend handelen geldt dat, indien verschillende taken dezelfde lichaamsregio belasten (statisch of repeterend), de tijdsduren dienen te worden opgeteld. Omgekeerd geldt dat, indien bij een taak een helder onderscheid te maken is naar de duur dat bepaalde lichaamsregio's worden belast (statisch of repeterend), de taakduur opgedeeld kan worden naar de belaste lichaamsregio's. Naast de beoordelingen met de Arbouw-richtlijnen is een aanvullende analyse uitgevoerd met het 3DSSPP-model van de universiteit van Michigan (Chaffin & Andersson, 1984), waarmee biomechanische momenten op de lage rug werden bepaald. 2.2 Methode van dataverzameling Om de beoordeling van de fysieke belasting te kunnen uitvoeren is informatie verzameld over de gehanteerde werkwijzen, gebruikte gereedschappen en materialen, en over houdingen, bewegingen en krachtuitoefeningen tijdens de verschillende werkzaamheden. Deze informatie is afkomstig van beschrijvingen in de literatuur en gegevens verzameld tijdens bezoeken aan 2 verschillende locaties waar straatmakers voor een aannemer traditioneel werkten en 2 bezoeken aan het proefproject in Delft, waar straatmakers in dienst van de gemeente zowel zonder als met de opkar werkten. Tijdens deze bezoeken zijn video-opnamen gemaakt om achteraf de houdingen, bewegingen en krachtuitoefeningen tijdens het werk te kunnen bestuderen. Krachten en gewichten zijn, voorzover nog niet bekend, gemeten met een krachtopnemer. De belangrijkste gebruikte literatuur is: Swaab EJA. Onderzoek op de bouwplaats. Delft: TNO Bouw, CON-R0709. Arbouw. A-blad Bestratingsmaterialen. Amsterdam: Stichting Arbouw, Daarnaast is bestaand video-materiaal van straatmaken uit eerder onderzoek bestudeerd. Uit het beschikbare materiaal zijn gegevens verzameld over de werkhouding (via observatie en meting

9 vanaf videobeelden), duur van de belasting, frequentie van tillen, duwen, trekken en repeterend handelen en verplaatsingsafstand bij dragen. 2.3 Bepaling van de belastingsfactoren Hierna wordt aangegeven welke gegevens zijn bepaald om de grenswaarden vast te stellen, welke belastingsvormen met deze gegevens zijn beoordeeld (tussen haakjes) en op welke wijze de gege- vens zijn verzameld. l. De werkhouding (bij alle belastingsvormen behalve dragen) De gegevens die worden gebruikt zijn houdingen van lichaamsdelen (voor de beoordeling van statische belasting, repeterend handelen en duwenkrekken), horizontale en verticale afstand van de handen tot de voeten (voor de beoordeling van tillen) en aangrijpingspunten en bewe- gingsrichtingen van krachtuitoefening (voor de beoordeling van duwenítrekken). Deze hou- dingsgegevens zijn bepaald via observaties op de werkplek en vanaf video-opnamen van het werk. 2. Het gewicht van een last (bij tillen, dragen en repeterend handelen) Gegevens over gewichten van gehanteerde materialen en gereedschappen zijn afkomstig uit de literatuur, van leveranciers en van metingen op de werkplek. 3. De uitgeoefende kracht (bij duwenhekken) Gegevens over duw- en trekkrachten zijn afkomstig uit de literatuur en metingen op de werk- plek. 4. De taakduur (bij alle belastingsvormen) Gegevens over taakduren zijn afkomstig uit de literatuur en van observaties op de werkplek. 5. De frequentie (bij tillen, duwenhekken, dragen en repeterend handelen) Het aantal handelingen dat per tijdseenheid plaatsvindt, is op de werkplek of vanaf videobeel- den bepaald aan de hand van observaties en een stopwatch. 6. De verplaatsingsafstand (bij dragen en duwenhekken) De afstand waarover lasten handmatig worden gedragen, geduwd of getrokken is gebaseerd op schattingen op de werkplek of vanaf videobeelden.

10 3 BESCHRIJVING VAN MATERIALEN EN WERKWIJZEN 3.1 Traditionele werkwijzen bij het straten De routing bij vernieuwing van het wegdek is over het algemeen als volgt: de vrachtwagen levert de nieuwe stenen aan op een pallet en zet ze met een takel op het werk. De opperman brengt de stenen van de pallet naar de plaats van verwerking. Het opperen van nieuwe straatbakstenen ge- beurt, afhankelijk van de werkwijze bij het straten, meestal met een shovel of een stenenklem en incidenteel met een kruiwagen, met de skidster of met de hand. Vervolgens pakt de straatmaker één voor één de stenen, draait ze zo nodig met de goede kant voor en boven, legt ze en tikt ze aan met de hamer. Dit onderzoek betreft het verwerken van de stenen door de straatmaker en niet het aanleveren van de stenen (het opperen). Bovendien gaat het om het leggen van nieuwe straatbakstenen, dus niet het terugplaatsen van de oude stenen of het leggen van betonklinkers. De verschillende werkwijzen bij handmatig straten zijn: 1. geknield hamerstraten met de stenen in het zandbed 'achter' de straatmaker. De stenen worden met de shovel of kruiwagen in het zandbed gegooid en niet opgestapeld. Dit is de meest voorkomende werkwijze (k 80% van de gevallen; mondelinge informatie TNO Bouw); 2. geknield hamerstraten met de stenen vóór de straatmaker opgestapeld; de stenen worden meestal met de stenenklem of met de kruiwagen geopperd en voor de straatmaker gestapeld; 3. zittend hamerstraten: incidenteel wordt in de regio Amsterdam het hamerstraten nog wel zittend op een krukje uitgevoerd. Gezien zittend straten weinig voorkomt, wordt deze werk- wijze in dit onderzoek verder buiten beschouwing gelaten; 4. geknield vlijen: de straatmaker zit op de knieën en legt de stenen achter elkaar op hun plek in het geprepareerde zandbed, zonder ze aan te tikken. De stenen worden op de straat aangele- verd, meestal niet gestapeld; 5. staand vlijen: hetzelfde als geknield vlijen maar nu vantîit staande positie. De stenen worden op straat geopperd, meestal niet gestapeld. Het afwisselen van de taken straten en opperen komt niet veel voor; alleen als de opperman niets meer te doen heeft gaat hij helpen straten. In een enkel geval wisselt men structureel om de dag. Binnen een dag wisselen vindt men niet aantrekkelijk, omdat "je in het ritme moet komen" voor het straten. 3.2 Straten bij opperen met de opkar De test van de opkar betreft in eerste instantie alleen het geknield hamerstraten van straatbakste- nen. Omdat de opkar ook inzetbaar gemaakt kan worden voor vlijen, wordt ook deze werkwijze

11 beoordeeld in dit onderzoek. Vlijen met aanlevering van de stenen met de opkar kan echter nog niet worden beoordeeld, omdat dit niet voorzien is in het proefproject door TNO Bouw. Om de opkar te kunnen gebruiken moeten de bakstenen door de fabrikant in een speciale stapeling worden aangeleverd. Om na te gaan welke stapeling het meest gunstig is, wat betreft de fysieke belasting en productiviteit bij geknield hamerstraten, is een vooronderzoek uitgevoerd. Op basis van de resultaten van dat onderzoek werd een 2-hoog stapeling, met de kop van de Fig,I ll De 2hoOg stapeling, zoals in de ten van de opkar gehanteerd stenen voor en de juiste kant boven, aanbevolen (zie figuur 3.1). Bij deze stapeling was de werkhouding bij het pakken van de stenen minder belastend dan bij de andere stapelingen. In het proefproject dat momenteel wordt uitgevoerd met de opkar is daarom deze stapeling gehanteerd, waarbij de stenen aangeleverd worden op een pallet. Met de opkar worden 2 rijen, op elkaar gestapelde stenen van de pallet gepakt en naar de verwerkingsplaats gereden. Daar worden ze gelost op de rand van de nieuw geplaveide straat, zodanig dat de afstand tussen de straatmaker en de stenen minimaal is. De straatmaker legt dan achtereenvolgens de eerste en de tweede rij stenen en krijgt ondertussen weer een nieuwe voorraad van de opperman. 3.3 Materialen Het gewicht van een straathamer varieert van 1,5 tot 2 kg. In tabel 3.1 staan de afmetingen en gewichten van de meest bekende formaten straatbakstenen. De meest gebruikte stenen zijn waal-, dik- en keiformaat. Het gewicht van de stenen ligt dan ook meestal tussen de 2 en 4 kg (afgerond). Bij het proefproject in Delft werd een waalformaat gebruikt. Tabel 3.1 Afmetingen en gewichten van verschillende typen straatbakstenen (bron: TNO Bouw) afmetingen (mm) type baksteen lengte breedte hoogte gewicht (kg) waalformaat dikformaat ,o keiformaat ,7 platkeiformaat ,4 tegelformaat vierlingformaat ,o

12 4 RESULTATEN In dit hoofdstuk worden de resultaten weergegeven van het onderzoek, in de vorm van bij de ver- schillende werkwijzen behorende grenswaarden voor de fysieke belasting en beoordelingen in ter- men van rood, geel of groen (zie voor de betekenis daarvan hoofdstuk 2). In het algemeen voert de straatmaker de volgende handelingen uit: 1. het pakken van een steen (met één hand); 2. eventueel het overpakken van de steen in de andere hand (alleen bij vlijen; niet bij hamerstra- ten); 3. het verplaatsen van de steen naar de verwerkingspositie; 4. eventueel het omgooien van de steen in de hand om de juiste kant voor en boven te krijgen (bij gebruik van de opkar worden de stenen zo aangeleverd dat dit niet meer nodig is); 5. het positioneren van de steen; 6. het aantikken van de steen met de hamer (met de andere hand; alleen bij hamerstraten, niet bij vlijen). Het gebruik van de opkar heeft met name invloed op de houding bij het pakken van de stenen (l), het verplaatsingstraject van de stenen (3) en op het omdraaien van de stenen (4). Dit laatste (het omdraaien van de stenen) omdat bij gebruik van de opkar de stenen met de juiste zijde boven en voor worden aangeleverd. Toch worden alle handelingen beoordeeld om zicht te krijgen op het belang van een eventueel effect. Alleen de eerste 4 genoemde steensoorten uit tabel 3.1 worden beoordeeld, omdat verwacht wordt dat bij de overige genoemde steensoorten de verwerkingssnelheid en mogelijk de werkwijze afwijkt. De resultaten van de beoordeling van de verschillende werkwijzen bij het straten staan in tabel 4.1 (Arbouw-richtlijnen) en 4.2 (biomechanische belasting op de lage rug). De grenswaarden in tabel 4.1 geven aan welke maatregelen nodig zijn om tot een vermindering van belasting te komen. 4.1 Geknield hamerstraten met de stenen gestrooid in het zandbed Bij het straten met de stenen gestrooid in het zandbed zit de straatmaker schuin ten opzichte van het werk en de stenen liggen naast hem in het zandbed (zie figuur 4.1). Deze werkwijze komt op dit moment het meest voor.

13 Tabel 4.1 Beoordeling van de lichamelijke belasting bij het straten zonder en met opkar. Aangegeven wordt welke factoren en waarden voor die factoren gebruikt zijn bij de beoordeling. De beoordeling is gebaseerd op de richtlijnen fysieke belasting in de bouw (Arbouw, 1996). Gegevens over de werkhouding bij straten met de stenen voorop zijn afkomstig uit Swaab (1996) handeling type belasting houding tijds- frequentie krachtgrootte AL MAL beoordeling duur (aantailmin) (kg) straten met stenen in statische belasting rug 50.60" vooroverbuiging 6 uur zandbed statische belasting nek > 60" vooroverbuiging statische belasting knieën geknield, kniehoek 60" repeterende kracht pakken repeterende kracht aantikken 6uur >l0 2-4 kg (pakken) 1 kg11 uur kg (hamer) 1 kg11 uur grenzen 20" buigingltaakduur 1 uur taakduur 4 uur rood 25" buigingltaakduur 1 uur taakduur 4 uur rood kniehoek (45" groen 2,5 kg14 uur geellkei-rood 2,5 kg14 uur geel straten met stenen statische belasting rug 50-60" vooroverbuiging 6 uur 20" buigingltaakduur 1 uur taakduur 4 uur rood voorop gestapeld statische belasting nek > 60" vooroverbuiging 25" buigingltaakduur 1 uur taakduur 4 uur rood (zonder opkar) statische belasting knieën geknield, kniehoek 60" kniehoek < 45" groen repeterende kracht pakken 6uur >l0 2-4 kg (pakken) 1 kg11 uur 2,5 kg14 uur geellkei-rood repeterende kracht aantikken ,5-2 kg (hamer) 1 kg11 uur 2,5 kg14 uur geel \O straten met stenen statische belasting rug 50-60" vooroverbuiging 6 uur 20" buigingltaakduur 1 uur taakduur 4 uur rood voorop gestapeld (met statische belasting nek > 60" vooroverbuiging 25" buigingltaakduur 1 uur taakduur 4 uur rood opkar) statische belasting knieën geknield, kniehoek 60" kniehoek < 45" groen repeterende kracht pakken 6uur >l0 2-4 kg (pakken) 1 kg11 uur 2,5 kg14 uur geellkei-rood repeterende kracht aantikken k ,5-2 kg (hamer) 1 kg11 uur 2,5 kg14 uur geel geknield vlijen statische belasting rug 50-60" vooroverbuiging 6 uur 20" buigingltaakduur 1 uur taakduur 4 uur rood statische belasting nek > 60" vooroverbuiging 25" buigingltaakduur 1 uur taakduur 4 uur rood statische belasting knieën geknield, kniehoek 60" kniehoek <45" groen repeterende kracht beide armen 6uur >l0 2.4 kg (pakken) 1 kgll uur 2,5 kg14 uur geellkei-rood staand vlijen statische belasting rug 90" vooroverbuiging 6 uur 20" buigingltaakduur 1 uur taakduur 4 uur rood statische belasting nek 25" buigingltaakduur 1 uur taakduur 4 uur rood repeterende kracht beide armen 6uur >l0 2-4 kg (pakken) 1 kg11 uur 2,5 kg14 uur geellkei-rood

14 Figuur 4.1 De werkhouding bij geknield hamerstraten met de stenen gestrooid in het zandbed Bij deze werkwijze is sprake van statische belasting van de rug en de nek. De straatmaker zit ge- durende de gehele handelingencyclus geknield, met gemiddeld 50-60" voorovergebogen romp (Swaab, 1996) en hoofd. De kniehoek (hoek tussen bovenbeen en onderbeen) is f 45". Vaak steunt men op het moment dat men een steen pakt, met de andere arm af op de hamer. Op die momenten is de belasting op de rug klein. De duur van deze houdingsbelasting is ongeveer 6 uur per dag. Zowel de rugbelasting als de nekbelasting vallen in het rode gebied. De grenswaarden voor deze belasting zijn: * rug: AL = 20" voorover buigen of een taakduur van 1 uur; MAL = taakduur van 4 uur * nek: AL = 25" voorover buigen of een taakduur van 1 uur; MAL = taakduur van 4 uur. De belasting van de knieën valt in het groene gebied, mits kniebeschermers worden gedragen om de druk op de knie te verdelen. Tegelijkertijd wordt er repeterend kracht uitgeoefend bij het pakken en af en toe omdraaien van de stenen met de ene hand en bij het aantikken met de hamer met de andere hand. Omdat de tilhandelingen, zowel van de stenen als van de hamer, voornamelijk door de armen en niet met inzet van het hele lichaam gebeuren, wordt de richtlijn voor repeterend handelen toegepast en niet die voor tillen (zie Arbouw-richtlijnen). Bij de beoordeling worden de krachtuitoefeningen door de beide armen afzonderlijk beoordeeld. Het gewicht van de meest gebruikte stenen ligt tussen de 2 en 4 kg (de eerste vier steensoorten uit tabel 3.1). De kracht die wordt uitgeoefend bij het omdraaien van de stenen is verwaarloosbaar

15 klein, omdat de steen over de lengte-as wordt gedraaid en de rotatiemassatraagheid daarbij gering is. Bij voorop aangeleverde stenen varieert de snelheid van verwerken van stenen per minuut, afhankelijk van het gewicht van de stenen en de afstand tussen straatmaker en stapel (Swaab, 1996). De dagproductie van waalformaat stenen is ongeveer stenen (50 m2 met 75 stenen per m2; Swaab, 1996). Uitgaande van 6 uur effectief straten is dit + 10 stenen per minuut. Aangenomen dat de verwerkingssnelheid bij pakken van stenen uit het zandbed ongeveer gelijk is aan die bij stenen voorop gestapeld, wordt een frequentie van 10 voor de analyse gehanteerd. Bij zwaardere stenen ligt de frequentie wellicht lager, maar is nog wel groter dan 51minuut. Voor het aantikken van de stenen geldt een frequentie van 2-5 keer tikken per steen, dus tikken per minuut. Het gewicht van de hamer bedraagt 1,5-2 kg. De kracht bij het aantikken is moeilijk te meten. De AL voor repeterend kracht uitoefenen bij het pakken van de stenen is 1 kg en de MAL 2,5 kg. Deze grenzen gelden voor een frequentie van krachtuitoefening van minimaal 5 keer per minuut. Bij deze frequentie wordt het pakken van de stenen tussen de l en 2,5 kg (waalformaat, dikformaat en platkeiformaat) geel beoordeeld en van de stenen boven de 2,5 kg (keiformaat) rood. Bij het aantikken van de stenen zijn de AL en MAL ook respectievelijk 1 en 2,5 kg, zodat deze situatie vanwege het hamergewicht ook geel wordt beoordeeld. 4.2 Geknield hamerstraten met de stenen voorop gestapeld (zonder opkar) Bij gebruik van de opkar worden de stenen recht voor de straatmaker opgestapeld aangeleverd (zie figuur 4.2). Zonder opkar komt deze werkwijze echter ook voor, zij het in beperkte mate. Bij deze werkwijze is sprake van statische belasting. De romp en nekhouding is ongeveer gelijk aan die van de straatmaker met de stenen in het zandbed. De beoordeling en grenswaarden zijn daarom ook gelijk. Zowel de rugbelasting als de nekbelasting vallen in het rode gebied. De grenswaarden voor deze belasting zijn: rug: AL = 20" voorover buigen of een taakduur van 1 uur; MAL = taakduur van 4 uur nek: AL = 25" voorover buigen of een taakduur van I uur; MAL = taakduur van 4 uur. De belasting van de knieën valt in het groene gebied. Net als bij het straten met de stenen in het zandbed is er sprake van repeterend kracht uitoefenen (of tillen) bij het pakken en af en toe omdraaien van de stenen met de ene hand en bij het aantikken met de hamer met de andere hand. Ook hier worden de richtlijnen voor repeterend han- delen toegepast en niet die voor tillen. Omdat alle belastingsfactoren verder gelijk zijn aan die bij stenen in het zandbed (g 4. l), is ook de beoordeling gelijk (zie tabel 4.1).

16 Fhuur 42 De werkhouding bij geknield hamerstraten met de stenen voorop gestapeld Bij voorop geopperde stenen komt het voor dat de straatmaker de steen naar zich toe schuift voor- dat hij hem oppakt of dat hij de steen op de plaats van bestemming schuift zonder hem te tillen. Deze schuifkracht bedraagt gemiddeld + 2 kg voor een waalformaat steen (gewicht 1,9 kg). Aan- genomen wordt dat de schuifkracht ook voor de andere stenen ongeveer gelijk is aan het gewicht van de stenen. De AL, voor repeterend kracht uitoefenen bij het pakken van de stenen is l kg en de MAL 2,5 kg. Deze grenzen gelden voor een frequentie van krachtuitoefening van minimaal 5 keer per minuut. Bij deze frequentie wordt het pakken van de stenen tussen de l en 2,5 kg (waalformaat, dikformaat en platkeiformaat) geel beoordeeld en van de stenen boven de 2,5 kg (keiformaat) rood. De beoordeling bij schuiven van de stenen in plaats van tillen is gelijk aan die van tillen. Bij het aantikken van de stenen zijn de AL, en MAL ook respectievelijk l en 2,5 kg, zodat deze situatie vanwege het hamergewicht ook geel wordt beoordeeld. 4.3 Straten met de stenen voorop gestapeld met de opkar De houdingen, bewegingen en krachtuitoefeningen van de straatmaker bij het gebruik van de opkar zijn vergelijkbaar met die van de traditionele werkwijze met de stenen voorop geopperd, uitgaande van eenzelfde stapeling van de stenen. Een verschil is dat bij gebruik van de opkar ernaar wordt gestreefd de stenen zodanig aan te leveren dat ze niet meer omgedraaid hoeven worden, dus

17 met de goede kant boven en de kop voor. Omdat de daarvoor benodigde kracht klein is (zie g 4. l), heeft dit nauwelijks invloed op de fysieke belasting van de straatmaker. De belastingsduur (volgens de huidige werkwijze) is 6 uur. Het niet hoeven omdraaien van de stenen zou overigens kunnen leiden tot het verhogen van de productiesnelheid oftewel de frequentie waarmee krachten worden uitgeoefend. Omdat de opkar momenteel nog niet optimaal functioneert in de praktijk, is nog niet bekend of dit inderdaad het geval is. Gezien de nadelige effecten op de fysieke belasting van de straatmaker moet een toename van de productiesnelheid voorkomen worden. Zowel de rugbelasting als de nekbelasting vallen in het rode gebied. De grenswaarden voor deze belasting zijn: rug: AL = 20" voorover buigen of een taakduur van 1 uur; MAL = taakduur van 4 uur nek: AL = 25" voorover buigen of een taakduur van 1 uur; MAL = taakduur van 4 uur. De belasting van de knieën valt in het groene gebied, mits kniebeschermers worden gedragen om de druk op de knie te verdelen. De AL voor repeterend kracht uitoefenen bij het pakken van de stenen is l kg en de MAL 3 5 kg. Deze grenzen gelden voor een frequentie van krachtuitoefening van minimaal 5 keer per minuut. Bij deze frequentie wordt het pakken van de stenen tussen de l en 2,5 kg (waalformaat, dikformaat en platkeiformat) geel beoordeeld en van de stenen boven de 2,5 kg (keiformaat) rood. De beoordeling bij schuiven van de stenen in plaats van tillen is gelijk aan die van tillen. Bij het aantikken van de stenen zijn de AL en MAL ook respectievelijk l en 2,s kg, zodat deze situatie vanwege het hamergewicht ook geel wordt beoordeeld. 4.4 Geknield vlijen (zonder opkar) Bij het vlijen worden de stenen aangeleverd op het reeds geplaveide werk. De vlijer zit dwars op de nieuw geplaveide straat, tussen het zandbed en de te leggen stenen. Hij pakt een steen met 1 hand, geeft deze over in de andere hand en legt hem daarmee op zijn plaats. De werkhouding en lichamelijke belasting zijn vergelijkbaar met het hamerstraten met de stenen in het zandbed gestrooid, met de volgende verschillen: men kan niet afsteunen op de hamer; de belasting wordt dus niet af en toe onderbroken; de frequentie is hoger bij vlijen dan bij harnerstraten; dit heeft echter geen invloed op de beoordeling van repeterend handelen, die gelijk is voor alle frequenties boven de 5 krachtuitoefeningen per minuut; er wordt geen hamer gebruikt; echter de hamerhand legt nu de stenen zodat de beoordeling voor beide handen nu gelijk is. De houding van romp, hoofd en benen is ongeveer gelijk aan die bij harnerstraten. Omdat men sneller werkt, beweegt men zich wat sneller voort langs het werk, hetgeen op de knieën gebeurt. Dit heeft geen invloed op de beoordeling.

18 Zowel de rugbelasting als de nekbelasting vallen in het rode gebied. De grenswaarden voor deze belasting zijn: rug: AL = 20" voorover buigen of een taakduur van 1 uur; MAL = taakduur van 4 uur nek: AL = 25 " voorover buigen of een taakduur van 1 uur; MAL = taakduur van 4 uur. De belasting van de knieën valt in het groene gebied, mits kniebeschermers worden gedragen om de druk op de knie te verdelen. De AL voor repeterend kracht uitoefenen bij het pakken van de stenen is 1 kg en de MAL 2,5 kg. Deze grenzen gelden voor een frequentie van krachtuitoefening van minimaal 5 keer per minuut. Bij deze frequentie wordt het pakken van de stenen tussen de l en 2,5 kg (waavormaat, dikformaat en platkeiformaat) geel beoordeeld en van de stenen boven de 2,5 kg (keiformaat) rood. 4.5 Staand vlijen (zonder opkar) Bij staand vlijen staat de straatmaker dwars op de nieuw geplaveide straat, pakt de steen in 1 hand, geeft hem over aan de andere hand en legt hem daarmee op z'n plaats (zie figuur 4.3). Figuur 43 De werkhouding bij staand vlijen Net als bij de andere werkwijzen is er sprake van statische belasting van de rug en nek. De straatmaker staat bij deze werkwijze gedurende de gehele handelingencyclus met ongeveer 90" voorover gebogen romp en hoofd. De duur van de houdingsbelasting is ongeveer 6 uur per dag. Tevens is er sprake van repeterend kracht uitoefenen bij het pakken en af en toe omdraaien van de stenen. Ook hier wordt de richtlijn voor repeterend handelen toegepast en niet die voor tillen, omdat ondanks de staande houding vooral de armen worden gebruikt voor het pakken en leggen

19 van de stenen. Het gewicht van de meest gebruikte stenen ligt tussen de 2 en 4 kg. De frequentie van stenen leggen is hoger dan bij hamerstraten (> lolmin). De duur van de belasting is 6 uur. Zowel de rugbelasting als de nekbelasting vallen in het rode gebied. De grenswaarden voor deze belasting zijn: rug: AL = 20" voorover buigen of een taakduur van l uur; MAL = taakduur van 4 uur * nek: AL = 25 O voorover buigen of een taakduur van 1 uur; MAL = taakduur van 4 uur. De AL voor repeterend kracht uitoefenen bij het pakken van de stenen is l kg en de MAL 2,5 kg. Deze grenzen gelden voor een frequentie van krachtuitoefening van minimaal 5 keer per minuut. Bij deze fvequentie wordt het pakken van de stenen tussen de l en 2,5 kg (waalformaat, dikformaat en platkeiformaat) geel beoordeeld en van de stenen boven de 2,5 kg (keiformaat) rood. Bij de interpretatie van de resultaten moet worden meegewogen dat er sprake is van een cumulatie van fysieke belasting. Het repeterend kracht uitoefenen bij het pakken van stenen en het aantikken van de stenen vormt afzonderlijk een belasting van beide schouders maar ook nog een extra belasting van de rug die toch al te zwaar belast werd door de langdurig ongunstige romphouding. 4.6 Nadere analyse van het verschil in werkhouding op de belasting Uit de voorgaande paragrafen blijkt dat de verschillende werkwijzen nauwelijks invloed hebben op de beoordeling van de lichamelijke belasting aan de hand van de Arbouw-richtlijnen. In deze pa- ragraaf wordt weergegeven welk effect de geringe verschillen in houding hebben op de biomechanische belasting van de schouder en rug. Alleen de meest voorkomende werkwijze, het hamerstraten met de stenen in het zandbed en het hamerstraten met de stenen voorop geopperd zijn op deze wijze geanalyseerd. Omdat de houdingsgegevens gebaseerd zijn op een zeer gering aantal metingen, zijn de resultaten slechts indicatief. De analysemethode en gebruikte invoergegevens zijn beschreven in bijlage 1. Alleen de invloed van de houding tijdens het pakken van de stenen is beschreven. In tabel 4.2 staan de resultaten van de biomechanische analyse samengevat. De relatieve momenten op de schouder en lage rug geven aan welk percentage van hun maximale kracht de desbetreffende spieren moeten leveren. Daarnaast wordt aangegeven wat de resulterende compressiekracht op de wervelkolom is.

20 Tabel 4.2 De resultaten van de biomechanische analyse voor het traditionele straten met de stenen in het zandbed gestrooid en voor de werkwijze met de stenen voorop aangeleverd met de opkar srenen in zandbed steengewicht = 2 kg steengewicht = 4 kg relatief abductiemoment op relatief extensiemoment op compressiekracht op L51S1 'pak-schouder' L51S 1 * stenen voorop gestapeld lopkarl steengewicht = 2 kg 14%.24% 39%-41% steengewicht - 4 kg 21%-35% 43%45% * Resultaten gebaseerd op situatie zonder afsteunen op de hamer in de rechterhand, tenzij anders vermeld. De resultaten in tabel 4.2 laten zien dat bij het opperen van de stenen voorop zowel de rugbelasting als de (linker) schouderbelasting iets hoger is dan bij stenen in het zandbed. De verschillen zijn echter te klein om te leiden tot voorkeur voor één van de werkwijzen. Wel kan gesteld worden dat op grond van deze analyse niet wordt verwacht dat het pakken van de stenen voorop leidt tot belastingsvermindering.

21 5 CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Uit het onderzoek blijkt dat de verschillende werkwijzen bij het straten (traditioneel of bij gebruik van een opkar) tot een zelfde beoordeling van de fysieke belasting leiden, namelijk 1. vanwege de houding en statische belasting van romp en hoofd, gedurende 6 uur per dag, is de situatie bij alle werkwijzen rood (sterk verhoogd risico op gezondheidsschade). De grenswaar- de (MAL) is een taakduur van 4 uur. Door bijvoorbeeld taakroulatie kan de beoordeling van de statische belasting geel worden (verhoogd risico op gezondheidsschade), mits de licharnelij- ke belasting van de overige taken klein is; 2. het repeterend kracht uitoefenen bij het pakken van de stenen leidt tot een rode situatie voor het keiformaat stenen, uitgaande van een taakduur van 6 uur, en een gele situatie voor het waalformaat, dikformaat en platkeiformaat stenen. Ook hiervoor geldt dat bij een taakduurver- korting, bijvoorbeeld door taakroulatie, de situatie geel kan worden; 3. de kniebelasting bij alle werkwijzen waarbij men geknield werkt, is groen (geen verhoogd risico op gezondheidsschade). De belastende factoren bij punt 1 en 2 zorgen bovendien voor een cumulatie van de belasting op de rug, nek en schouders. Ook op grond van een biomechanische analyse kan geen voorkeur worden uitgesproken voor één van de bestudeerde werkzijen (het pakken van voorop aangeleverde stenen en het pakken van stenen uit het zandbed). Voor de opperman wordt wel een substantiële vermindering van fysieke belasting bij gebruik van de opkar verwacht. Dit is echter niet beoordeeld in dit onderzoek. Aanbevolen wordt om na te gaan welke maatregelen mogelijk zijn om bovenstaande belasting te verminderen. Gestart zou kunnen worden met het onderzoeken van het effect van taakverbreding of taakroulatie door het straten af te wisselen met andere taken. Randvoorwaarde is dat de nieuwe taken matig lichamelijk belastend zijn. Het gebruik van de opkar kan daar mogelijk aan bijdragen.

22 LITERATUUR Arbouw. A-blad Bestratingsmaterialen. Amsterdam: Stichting Arbouw, Arbouw. Arbouw-richtlijnen voor fysieke belasting in de bouwnijverheid. Amsterdam: Stichting Arbouw, Chaffin DB, Andersson GBJ. Occupational Biomechanics. New York: Joh Wiley and Sons, Kroon JCA, Knaap LPM van der. Mechanisch opperen van straatbaksteen bij hamerstraten. (Be- schrijving van een nieuwe werkmethode), Delft: TNO Bouw, Publ.nummer: 97-CON-R Swaab EJA. Onderzoek op de bouwplaats, Onderdeel van een samenwerkingsproject OBNIKNB in opdracht van TNO Bouw. Delft: TNO Bouw, Publ.nr. 96-CON-R0709.

23 BIJLAGE 1 Biomechanische analyse van de mg- en schouderbelasting bij het pakken van de stenen in het zandbed en de voorop gestapelde stenen De analyse is uitgevoerd met behulp van het 3DSSPP-model van de universiteit van Michigan (Chaffin & Andersson, 1984). Omdat in het model geen geknielde houding kan worden ingevoerd, is een staande houding geanalyseerd, waarbij de houding boven de knie gelijk is aan de bedoelde. Dit heeft geen consequenties voor de resultaten. Het roterend moment op de rug is klein en wordt daarom verder niet besproken. Tabel B7 De gebruikte gegevens. In figuur B1 wordt met de nummers uit de tabel aangegeven welke hoeken worden bedoeld standen van lichaamsdelen houding bij pakken van houding bij pakken van voorop stenen in zandbed (graden) gestapelde stenen (graden) 1. rechter bovenbeen t.o.v. horizontale vlak 2. rechter bovenarm t.o.v. horizontale vlak door schouder 3. rechter bovenarm t.o.v. verticale vlak door schouders 4. rechter onderarm t.o.v. horizontale vlak door elleboog 5. rechter onderarm t.o.v. verticale vlak 6. linker bovenbeen t.o.v. horizontale vlak 7. linker bovenarm t.o.v. horizontale vlak door schouder 8. linker bovenarm t.o.v. verticale vlak door schouders 9. linker onderarm t.o.v. horizontale vlak door elleboog 10. linker onderarm t.o.v. verticale vlak door schouders 11. voorwaartse rompbuiging t.o.v. horizontale vlak 12. romprotatie (t.o.v. lengte-as) 13. zijwaartse rompbuiging 14. kracht rechter arm (kg) 15. kracht linker arm (kg) O tot tot tot tot O O 1,5 2-4 I figuur B7 De lichaamshoeken die zijn ingevoerd in het biomechanisch model (de nummers verwijzen naar tabel BI)