Inventarisatie klimaat & energie

Transcriptie

1 Inventarisatie klimaat & energie Klimaatmaatregelen en financiën Aanleiding De energietransitie heeft een grote invloed op de leefomgeving en op ons leven. De identiteit van onze gemeente wordt voor een belangrijk deel bepaald door de kwaliteit van onze buitenruimte en landschappen. Het opwekken van duurzame energie met wind, zon of biomassa leidt onvermijdelijk tot een zichtbare nieuwe laag in het landschap, energiebesparing en opwek in onze dorpen tot een verandering van het aangezicht. Ingrepen in de ondergrond (bijvoorbeeld voor de aanleg van warmtenetten en het versterken van het elektriciteitsnet) zullen van invloed zijn op de inrichting van de buitenruimte. Daarbij komt dat voor de transitie naar een klimaatneutrale gemeente en aardgasvrije gebouwde omgeving ook inwoners, ondernemers en organisaties, achter de eigen voor- en bedrijfsdeur aanpassingen door moeten voeren. Niet al onze inwoners zijn in gelijke mate in staat om mee te doen en om te investeren in de benodigde energiemaatregelen. De klimaatopgave is daarmee ook een sociaal vraagstuk. Het is van belang om dit niet uit het oog te verliezen en zorg te dragen voor onze kwetsbare inwoners. Wij hebben veel te winnen en te verliezen bij een goede invulling van de klimaatopgave. Klimaataanpak Utrechtse Heuvelrug: klimaatroutekaart samen met de samenleving In onze gemeente hebben we samen met de samenleving een klimaataanpak opgesteld: de Routekaart Klimaatneutraal Grondgebied Concrete activiteiten uit de Routekaart zijn opgenomen in het programma Heuvelrug Duurzaam en Klimaatneutraal, het Gemeentelijk Verkeers en Vervoersplan en de Woonvisie. Deze klimaataanpak valt volledig binnen de beleidsvrijheid van de gemeente. De aanpak is met name gericht op het versterken en verbinden van initiatieven uit de samenleving met de gemeente als netwerkpartner en als verbinder en platform. En op het realiseren van de benodigde infrastructuur en publieke diensten (denk bijvoorbeeld aan de laad- en fietsinfrastructuur en verduurzaming van OV). Het is een aanpak van onderop. Daarnaast is in de klimaataanpak aangegeven dat we nog stappen moeten maken voor een aanpak aardgasvrij en de energiemix in het buitengebied (mogelijk in samenwerking met de regio). Zie figuur Routekaart. 1

2 Figuur 1 Routekaart Klimaatneutraal Grondgebied 2035 Motie inzichtelijk maken klimaatopgave ten behoeve van nieuwe gemeenteraad Bij het raadsvoorstel over de klimaataanpak ( ) en in de begroting 2018 wezen wij reeds op de mogelijkheid dat na 2018 extra middelen nodig zullen zijn. Enerzijds omdat ons eigen programma Heuvelrug Duurzaam en Klimaatneutraal steeds meer initiatieven in beweging brengt en daarmee de vraag naar facilitering en samenwerking doet toenemen. Anderzijds omdat de Rijksambitie om in 2050 van het aardgas af te zijn zeer grote extra inspanningen vraagt (proceskosten). Ook gaven wij in het raadsvoorstel en de begroting 2018 aan dat wij de Woonvisie actualiseren en dat deze Woonvisie met het onderdeel duurzaam wonen maar tot en met 2018 financieel gedekt is met incidentele middelen. Bij de vaststelling van de klimaataanpak op 12 oktober 2017, is vervolgens door de gemeenteraad de motie Heuvelrug duurzaam en klimaatneutraal aangenomen. In deze motie verzoekt de raad om in beeld te brengen wat de mogelijkheden, verwachte kosten en effecten zijn van een vijftal maatregelen, zodat bij aanvang van de nieuwe raadsperiode een afgewogen keuze kan worden gemaakt over wat effectieve en efficiënte maatregelen zijn om de doelen van het Programma Heuvelrug Duurzaam en Klimaatneutraal en de Routekaart klimaatneutraal grondgebied 2035 te realiseren. Overwegingen bij de motie zijn het gegeven dat overheid en samenleving van de Utrechtse Heuvelrug voor een enorme opgave staan om de gestelde doelen te realiseren en dat het mogelijk is dat na 2018 extra middelen nodig zullen zijn. De motie verzoekt tevens om bij het uitwerken van de opties de Duurzaamheidsraad en maatschappelijke organisaties en initiatieven te 2

3 betrekken en daarbij ruimte te laten voor het uitwerken van andere opties dan de in de motie genoemde. Regeerakkoord Vertrouwen in de toekomst en het Interbestuurlijk Programma Inmiddels is in het regeerakkoord Vertrouwen in de toekomst (10 oktober 2017) en in het interbestuurlijk programma (IBP 14 februari 2018) opgenomen dat het Rijk, gemeenten en andere overheden samen flinke niet vrijblijvende stappen op het gebied van klimaat (klimaatwet) gaan nemen. Dat betekent o.a. dat gemeenten een grote regierol krijgen op aardgasvrij 2050 (ruim woningen, alle bedrijven en instellingen in de Utrechtse Heuvelrug) en dat gemeenten in regioverband een Regionale Energie en Klimaatstrategie (REKS- duurzame energieopwekking met bijvoorbeeld grote windturbines, energiebesparing en klimaatadaptatie) moeten opstellen. Voor de aanpak aardgasvrij bekent dat naar verwachting o.a. dat gemeenten in 2020/2021 aan moeten geven welke wijken op welk moment van het gas af gaan 1. Voor de REKS betekent dat naar verwachting dat regio s eind 2018 een plan van aanpak voor de REKS moeten vaststellen en gemeenten dan aan moeten geven aan welke regio en plan van aanpak zij definitief deelnemen. Eind 2019 zullen gemeenten vervolgens een REKS moeten vaststellen. Als we alleen al de Rijksdoelen voor 2050 willen halen, moeten alle zeilen bij. Hier refereerden we ook reeds aan in het overdrachtsdossier voor de gemeenteraad. Doel notitie: antwoord op de motie inclusief de nieuwe opgaven vanuit het Rijk Als antwoord op de motie Heuvelrug Duurzaam en Klimaatneutraal is deze notitie opgesteld. Ten tijde van de uitwerking van de motie zijn de klimaatopgaven vanuit het Rijk voor gemeenten versneld op ons afgekomen. Deze landelijke opgaven zijn van invloed op de sturingsmogelijkheden die wij hebben op het tempo van invulling van onze eigen gemeentelijke opgaven in de routekaart. Omdat de landelijke klimaatopgaven een (tot op zekere hoogte) dwingend karakter hebben en financiële consequenties voor de gemeente, nemen we deze opgaven voor zover mogelijk - mee in deze notitie. Ondanks dat in het Interbestuurlijk Programma is afgesproken dat de gezamenlijke klimaatopgave de energieopgave, klimaatadaptatie en circulaire economie bevatten, gaat deze notitie alleen in op de energietransitie. Dit is in lijn met de motie en met onze met de samenleving opgestelde klimaataanpak. Omdat de energietransitie voor iedereen een nieuwe en dynamische opgave is, moet deze beantwoording van de motie gezien worden als de best haalbare raming voor nu. 1 De woningcorporaties roepen ons op om hierop reeds in 2018 al een duidelijke visie te hebben, omdat het Rijk de woningcorporaties vraagt om dit jaar al te komen met een plan voor het aardgasvrij maken van hun vastgoed. 3

4 2 Totstandkoming notitie Omdat de maatregelen in de motie zeer breed zijn opgeschreven, zijn de genoemde maatregelen uitgewerkt en aangevuld vanuit de bekende ontwikkelingen tot een eerste maatregelenlijst (zie bijlage 1). Deze lijst is per voorgelegd aan een aantal strategische partners (Heuvelrug Wonen, Rhenam Wonen, Woningbouwvereniging Maarn, Duurzaamheidsraad Utrechtse Heuvelrug, Heuvelrug Energie, Natuur en Milieufederatie Utrecht en de Federatie Groene Heuvelrug 2 ) en aan de diverse thema s binnen de ambtelijke organisatie. Dit heeft geleid tot aanvullingen op de maatregelenlijst en een indruk van hoe door onze partners tegen de maatregelen aangekeken wordt. Resultaten externe consultatie De meningen over prioriteiten en aanvullingen lopen uiteen. Wel laten de reacties vanuit de woningcorporaties een duidelijke lijn zien. Belangrijkste punt is voor de woningcorporaties het tempo in de transitie naar een aardgasvrije gebouwde omgeving. Zij wijzen de gemeente er op dat woningcorporaties dit jaar al moeten komen met een plan voor het aardgasvrij maken van hun vastgoed en dat zij daarbij afhankelijk zijn van de gemeentelijke warmtevisie en wijkaanpak. Een belangrijk deel van de door externen geleverde reflectie betreft deze wijze waarop volgens hen invulling gegeven moet worden aan de voorgestelde maatregelen: de hoe-vraag. Deze input zal in een volgend stadium opnieuw bekeken en met de partners besproken moeten worden. We hebben vervolgens in overweging genomen om een bureau opdracht te geven om deze maatregelen in detail door te rekenen en het CO2-effect van individuele maatregelen in beeld te brengen. Het doorrekenen hiervan is echter een kostbare aangelegenheid en dergelijke cijfers zijn met veel onzekerheid omgeven. Dit is ook de ervaring van andere partijen. We hebben er daarom voor gekozen hierin niet te investeren 3. In plaats daarvan hebben we bij diverse gemeenten gevraagd naar hun ramingen en ervaringscijfers en gekeken naar bestaande gemeentelijke klimaatprogramma s. Dit betreft o.a. gemeente Amersfoort, Nijmegen, Rheden, Deventer en Ede. We constateerden daarbij dat voor een aantal van de genoemde maatregelen een fasering in de raming nodig is. Bijvoorbeeld voor de maatregel het belonen van inwoners voor investeringen in energiebesparingen en duurzame energie dienen we eerst te komen tot een voorstel dat het doel, kaders en (wettelijk) mogelijke maatregelen inzichtelijk maakt (fase 1) pas daarna gaat het om de daadwerkelijke uitvoering van de gekozen maatregelen (fase 2). De kosten van deze tweede fase en hoe deze doorwerken in de begroting is zeer afhankelijk van de keuzen die gemaakt worden in de eerste fase: een lening / uitstel van leges (revolverend) of subsidie/ korting op leges (uitgave), de reikwijdte en de voorwaarden. In dergelijke situaties is een serieuze raming alleen mogelijk voor de eerste verkennende fase. 2 Van de Federatie Groene Heuvelrug hebben we geen inhoudelijke reactie ontvangen. 3 Overigens is de verwachting dat in het kader van het te sluiten klimaatakkoord een monitoringsystematiek / rekenregels worden opgezet om de verwachtte CO2-vermindering van REKS in te schatten en te monitoren. 4

5 We constateerden ook dat financiële ramingen voor taken voor de gemeente die nu vanuit het Rijk verlangd worden, zoals een regierol voor aardgasvrij en de samenwerking van gemeenten aan een regionale energiestrategie, ook bij andere partijen nog niet (op detailniveau) beschikbaar zijn en met veel onzekerheden omkleed zijn. De energietransitie is een complex veranderingsproces met veel partijen. Het behelst ook een complex financieringsvraagstuk. Het gaat daarbij zowel om de financiering van fysieke ingrepen als om de aanzienlijke proceskosten voor het begeleiden ervan. In Regeerakkoord, verder uitgewerkt in het Interbestuurlijk Programma (IBP), is duidelijk dat gemeenten een belangrijke rol krijgen. De rolverdeling, bevoegdheden en instrumenten worden op dit moment verder uitgewerkt in het Klimaatakkoord (dat eind van de zomer vastgesteld dient te zijn) en zullen ook daarna nog verdere uitwerkingen behoeven. Dit betekent ook dat de gesprekken over het financieringsvraagstuk tussen onder andere Rijk en gemeenten nog niet zijn afgerond en dat er nog veel onduidelijkheid bestaat over kosten en de verdeling van financiële lasten. Wel is duidelijk dat het Rijk verwacht dat de gemeenten hun aandeel in de klimaatopgave bekostigen vanuit de verruiming van het accress/ gemeentefonds vanaf 2019 en dat het Rijk een bedrag van 300 miljoen per jaar beschikbaar heeft voor bijvoorbeeld proeftuinen. Wij hebben op dit moment nog geen zicht op wat dit concreet voor onze gemeente betekent. Een eerste indicatie verwachten wij in de maart-circulaire. Ook constateerden wij dat de behoefte aan financiële middelen de komende jaren nog aanzienlijk zal toenemen. Dit komt ten eerste doordat de opgave stapsgewijs vergroot wordt. Zo wil het kabinet voor het eind van de kabinetsperiode landelijk circa tot bestaande woningen per jaar aardgasvrij maken, als eerste stap naar verduurzaming van woningen per jaar. De toenemende behoefte aan financiële middelen wordt ten tweede veroorzaak doordat in deze eerste fase van de opgave (de komende twee à drie jaar) de focus nog vooral zal liggen op onderzoek, voorbereiding en faciliteren, waarna het accent vanaf 2021 steeds meer op regievoering en uitvoering zal komen te liggen. We werken aan een goede verbeelding van deze verschuiving in onze rollen en inzet. De figuren op de volgende pagina zijn een eerste aanzet om dit, gekoppeld aan de vier sporen uit de klimaatroutekaart (klimaatneutraal wonen, klimaatneutrale bedrijven en organisaties, klimaatneutraal mobiel, duurzame energie buitengebied) inzichtelijk te maken. Samenvattend: de klimaatopgave is nu nog met veel onzekerheden omkleed. Naarmate de horizon verder naar achter schuift, is er meer onzekerheid over de exacte bedragen en wordt het moeilijker om individuele maatregelen te ramen en zullen de bedragen toenemen. We hebben daarom gekozen om een raming te maken voor 2019 en 2020 op basis van de ons nu bekende maatregelen en opgaven (vanuit het Rijk) en op basis onze rondgang bij andere gemeenten. Daarnaast hebben we opdracht gegeven om de investeringen te ramen om het gemeentelijk vastgoed aardgasvrij en energieneutraal (ready) te maken. De resultaten van het vastgoed onderzoek zijn op dit moment nog niet bekend. 5

6 6

7 3 Raming Op basis van inventarisatie van activiteiten en maatregelen en verkenning van inzet van andere gemeenten hebben we een raming gemaakt voor 2019 en We ramen kosten en capaciteit op energie en klimaat aanvullend op de huidige begroting voor de ons nu concreet bekende projecten en activiteiten. We maken daarbij een onderscheid tussen 1) aanpak aardgasvrij, 2) regionale energie strategie, 3) faciliteren van projecten en activiteiten van onderop, 4) faciliteren van projecten en activiteiten van onderop via fondsen en subsidies, en 5) eigen organisatie klimaatneutraal. De uitgaven voor deze vijf categorieën zijn uitgesplitst naar uitgaven voor activiteiten die nodig zijn om het basistempo in onze uitvoering te kunnen realiseren en uitgaven voor optionele activiteiten. De opgave heeft ook een beslag op de rest van de organisatie. Dit is in dit overzicht nog niet meegenomen. Ook zijn de uitkomsten van het onderzoek naar het energieneutraal maken van het vastgoed nog niet bekend en dus nog niet meegenomen in dit overzicht. 3.1 Uitgangspunten raming activiteiten basistempo In de periode zien wij als benodigde activiteiten voor het basistempo: Uitvoeren van eerder gemaakte afspraken met de samenleving en de regio (programma duurzaam wonen en programma Heuvelrug Duurzaam en Klimaatneutraal) 4 en uitvoeren van maatregelen voor duurzame mobiliteit in het Gemeentelijk Verkeers en Vervoersplan (GVVP). Activiteiten die vanuit het Rijk op ons afkomen zoals het in de steigers zetten van de programmatische aanpak aardgasvrij en duurzame energieopwekking (Regionale Energiestrategie Interbestuurlijk Programma IBP) 5 waaronder de verdeling van rollen lokaal en regionaal. Faciliteren van initiatieven uit de samenleving die bijdragen aan onze opgave op aardgasvrij en duurzame energieopwekking (zoals een verzoek van inwoners om medewerking aan hun initiatief voor het aardgasvrij maken van hun buurt met een gezamenlijke buurtwarmtepomp). Activiteiten die voorkomen dat de opgave groter wordt (op natuurlijke momenten meteen kiezen voor de goede invulling, m.n. aardgasvrije nieuwbouw, handhaving etc.). Het gaat onder andere om het opstellen van warmtevisies en plannen, het opstellen van een fasering voor het aardgasvrij maken van wijken, het faciliteren van aardgasvrij nieuwbouw, het aanpassen van onze ruimtelijke kaders om isolatie en aardgasvrij in de bestaande bouw te stimuleren, het uitvoeren van het deel duurzaam wonen van de woonvisie, energiehandhaving, het opstellen van 4 Het betreft hier no regret maatregelen op het gebied van energie, klimaatadaptatie en circulaire economie. Het gaat om activiteiten waarmee vanuit de samenleving bijgedragen wordt aan de doelen, zoals het blijven faciliteren van postcoderoosprojecten, het zonne-energieproject aan de A12 en Operatie Steenbreek in het kader van klimaatadaptie. Stoppen met faciliteren van dit soort initiatieven van de samenleving zal het draagvlak in de samenleving voor duurzame energie in het buitengebied of het in een latere fase zelf realiseren van maatregen om aardgasvrij te worden binnen de aanpak aardgasvrij ondermijnen. 5 Bijvoorbeeld onderzoeken naar de klimaatopgaven en de energiepotenties (ruimtelijk) in de regio en lokaal, overleg in de regio en het opstellen van een visie welke wijk wanneer aardgasvrij. 7

8 een regionale energie- en klimaatstrategie en een inventarisatie van mogelijkheden voor duurzame energieopwekking. 3.2 Uitgangspunten raming optionele activiteiten In de periode zien wij als optioneel alle andere activiteiten die genoemd zijn in de routekaart, door onze externe strategische partners en interne afdelingen en die direct bijdragen aan het realiseren van onze doelen en opgaven op het gebied van klimaat. Het gaat bijvoorbeeld om stimuleringsmaatregelen voor energiebesparing door inwoners, het aardgasvrij maken van scholen, het verkennen van de mogelijkheden voor gebouw-gebonden financiering, het realiseren van laadpalen voor een gemeentelijk elektrisch wagenpark of het faciliteren van elektrische deelauto s. Deze maatregelen versterken de ontwikkeling van onderop en passen bij een proactieve rol van de gemeente op klimaat en energie. 3.3 Resultaten raming De resultaten van de raming zijn opgenomen in onderstaande tabel. In de tabel is met bedragen tussen haakjes aangegeven welk deel van de raming betrekking heeft op maatregelen uit de motie Tabel 1: Raming uitgaven basistempo en optioneel Activiteit Uitgaven basistempo Uitgaven optioneel Aanpak Aardgasvrij Regionale Energie- en Klimaatstrategie Faciliteren projecten en activiteiten van onderop Faciliteren via fondsen en subsidies Eigen organisatie klimaatneutraal ,- (motie: ,-) ,- (motie: ,-) ,- (motie: ) , , ,- 0,- 0, ,- (motie: ,-) ,- (motie: ,-) ,- (motie: ,-) , , , ,- (motie: 5.000,-) 5.000,- (motie: 5.000,-) (motie: ,-) ,- (motie: ,-) ,- (motie: ,-) ,-* (motie: ,-) ,-** (motie: ,-) Totaal*** , , , ,- * Hiervan is ,- voor uitgestelde leges, ,- voor een fonds en ,- voor een subsidieregeling zonneenergieasbest. ** Hierin zijn de uitkomsten van het onderzoek naar het energieneutraal en aardgasvrij maken van vastgoed nog niet meegenomen. *** Naast de bovengenoemde bedragen, heeft de opgave ook een beslag op de rest van de organisatie. Dit is hierin nog niet meegenomen.

9 , 2022 en verder Uit de voorstellen voor de uitvoering aanpak aardgasvrij en de rol van onze gemeente daarin moet blijken wat de kosten hiervoor zijn in 2021 en verder. Het zelfde geldt voor de Regionale Energie en Klimaatstrategie. Onze activiteiten zullen dan verschuiven van onderzoek en faciliteren naar regisseren en uitvoeren. De verwachting is dat de structurele kosten dan flink toe zullen nemen. 4 Tot slot Het is aan de nieuwe gemeenteraad hoe hij omgaat met de nieuwe opgaven vanuit het Rijk en met de opgaven vanuit de Klimaatroutekaart Klimaatneutraalgrondgebied Wil de raad bij de opgaven vanuit het Rijk een constructieve rol of afwachtende houding innemen? Wil de raad meedoen en meesturen in het opstellen van een Regionale Energie en Klimaatstrategie (REKS) en daarmee zelf regie houden over zijn buitengebied? Of kiest hij er voor om de regie aan anderen te laten en zich de REKS te laten overkomen? Wil de raad het gesprek met de samenleving (tijdig) openen over de volgorde en het tempo waarin wijken aardgasvrij worden? En wil de raad inwoners, ondernemers en organisaties die al stappen zetten blijven faciliteren? 9