Spoorboek. Op weg naar een gezonde en bewegende wijk

Transcriptie

1 Spoorboek Op weg naar een gezonde en bewegende wijk Sportservice Overijssel Januari 2014

2 INHOUDSOPGAVE Inleiding De stappen: - Stap 1 Keuze voor deelname 2 - Stap 2 Draagvlak creëren 2 - Stap 3 Huidige stand van zaken 3 - Stap 4 Visie, doel en doelgroepen 4 - Stap 5 Organisatiestructuur 4 - Stap 6 Menukaart 5 - Stap 7 Implementatie en uitvoering 5 - Stap 8 Monitoring en evaluatie 5 - Stap 9 Verankering 6 Spoorboek Op weg naar een gezonde en bewegende wijk 2

3 Inleiding De wijk, buurt of dorp waar mensen wonen, leren, opgroeien en werken raakt direct de gezondheid van bewoners. Door in de wijk met de bewoners en professionals te werken aan gezondheid en welbevinden, verbeteren de kansen die mensen hebben om zichzelf te ontwikkelen en te participeren in de maatschappij. Het spoorboekje biedt een leidraad om in deze aanpak logische stappen te zetten. Stap 1 Keuze voor deelname Als eerste is het van belang om helder te hebben waarom de gemeente, de wijk meedoet aan deze aanpak? Wat is de achterliggende gedachte en motivatie? Wat betekent een gezonde en actieve leefstijl voor de wijk en waarom wil de gemeente hier beleid op maken? Regisseur, makelaar of trekker succesfactor voor samenwerken Samenwerken in een netwerk vraagt regie door één van de partijen of een door hen hiervoor aangesteld persoon. Deze regierol moet gegund worden. Een regisseur/makelaar moet kunnen schakelen tussen proces en inhoud en tussen resultaat en relaties. Het vergt competenties zoals relatiebeheer, overtuigingskracht, analytisch vermogen, omgevingsbewustzijn, empathie en de kunst om draagvlak te creëren. Verder heeft een regisseur een goed gevoel voor interne en politieke verhoudingen en zorgt deze voor onderling vertrouwen en gelijkwaardige inbreng van partijen. Naast leidinggeven en aanspreken, is ook durven loslaten en anderen laten schitteren belangrijk. Stap 2 Draagvlak creëren a. Draagvlak bij gemeente Politiek draagvlak bij de gemeente is een belangrijke voorwaarde voor het slagen van wijkgerichte gezondheidsbevordering. Ga bij de gemeenten met meerdere beleidsterreinen in gesprek over wijkgerichte gezondheidsbevordering. U heeft bij de gemeente vaak te maken met veel verschillende portefeuillehouders en beleidsmedewerkers. Bijvoorbeeld voor wijkenaanpak, publieke gezondheid, ruimtelijke ordening, welzijn, onderwijs, jeugd & gezin, sport & recreatie, werk en inkomen of de afdeling groenvoorziening. Zorg daarom voor regelmatig contact met deze portefeuillehouders. Argumenten meerwaarde van wijkgerichte gezondheidsbevordering de gemeente Tips voor politiek en bestuurlijk draagvlak voor wijkgerichte gezondheidsbevordering * Bekijk of wijkgerichte gezondheidsbevordering is opgenomen in het lokale gezondheidsbeleid en/of lokale jeugdbeleid, ouderenbeleid, sport- en beweegbeleid of onderwijsbeleid. * Sluit aan bij andere beleidsthema s. Bijvoorbeeld bij een wijkenaanpak, Gezonde School, CJG, uitvoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning of de aanpak van sociaaleconomische gezondheidsverschillen. Wijkgerichte gezondheidsbevordering kan bijdragen aan het verkleinen van sociaaleconomische gezondheidsverschillen en het versterken van de positie van bewoners van allochtone afkomst en met een lage sociaaleconomische status. De gemeente kan beter sturen op belangrijke activiteiten en thema s voor gezondheid in de wijk door aan te sluiten bij de activiteiten van de samenwerkende samenwerkingspartners. Door te sturen op samenhang in de wijk worden initiatieven en interventieaanbod onderling goed afgestemd en kunnen lokale partijen hun krachten bundelen. Daarmee kunnen ze de krachten bundelen, de kosten verdelen en is de kans op blijvend effect groter. Wijkgerichte gezondheidsbevordering geeft de mogelijkheid om bewoners actief te betrekken bij de uitvoering en ontwikkeling van het programma. De speerpunten van het gemeentelijk gezondheidsbeleid krijgen planmatig en structureel aandacht. Maak gebruik van onderzoeksresultaten. Bronnen: RIVM, Movisie, Loket Gezond leven, ZonMw. Spoorboek Op weg naar een gezonde en bewegende wijk 3

4 b. Draagvlak in de wijk Verken uw mogelijke samenwerkingspartners en de situatie in de wijk. Waarom en waarvoor kan samenwerken relevant zijn. Maak inzichtelijk wat iedereen al bijdraagt aan een Gezonde Wijk. Doorloop de stappen voor alle partijen. Voor reeds bekende partijen kunt u wellicht stappen overslaan. Zoek uit wie de belangrijkste partners zijn in de wijk, zowel binnen als buiten de eigen organisatie. Zoek uit hoe hun onderlinge krachtenveld is. In het algemeen zijn de volgende partijen relevant: gemeente, bewoners/wijkorganisatie, GGD, gemeente, thuiszorg, eerstelijnszorg (ROS), zorgverzekeraar, cjg, welzijn, maatschappelijk werk, onderwijs, kinderopvang, woningbouwcoöperatie, kerk-, sport-, cultuurorganisaties, ondernemers, enz. Er ontstaan de laatste jaren functies die specifiek zijn gericht op het stimuleren van samenwerking en afstemming tussen verschillende partijen: combinatiefunctionarissen of buurtsportcoaches, gezondheidsmakelaars of leefstijlmakelaars en wijkverpleegkundigen. 1. Informeer en enthousiasmeer a. Zorg voor een beknopte, maar concreet uitgewerkte omschrijving van de eerste ideeën of maak een probleemomschrijving. Cijfers en voorbeelden overtuigen, gebruik hierbij een wijkgezondheidsprofiel (bron: b. Besteed aandacht aan de voordelen voor elke partner. Zijn er al raakvlakken met bestaande activiteiten en doelen van de andere partners? Welke argumenten zullen hen aanspreken? Vraag om feedback op uw ideeën. Ontdek welke argumenten de ander kan hebben om mee te doen. Soms zijn deze zakelijk, maar zijn vaak persoonlijk (plezier in de samenwerking, nieuwe expertise, een interessant netwerk etc.). Zoek de win-win. c. Houd de kern van het plan wel overeind, anders haken anderen misschien weer af. 2. Breng in beweging a. Sluit aan bij waar energie zit. b. Laat de ander meedenken over invullingen en oplossingen. De mate waarin bewoners participeren kan verschillen, een handige leidraad hierbij is de participatieladder c. Belangen kennen: het is belangrijk om elkaars motieven en belangen voor samenwerking te begrijpen. Gezamenlijke ambitie: is het hart van iedere samenwerking. De betrokken partijen worden steeds duidelijker over wat ze willen halen en wat ze kunnen inbrengen. Partijen delen de opvattingen over koers en richting voor de samenwerking. Zoek de meerwaarde die betrokkenen samen kunnen behalen, maar ieder voor zich niet zullen bereiken. Dat vergt soms onderhandelen: de win-win-aanpak biedt de beste resultaten. d. Bied ook de mogelijkheid om later aan te haken. Tips voor draagvlak in de wijk Organiseer een startbijeenkomst, of sluit aan met een thema-onderdeel bij bestaande bijeenkomsten/activiteiten in de wijk. Geef vorm aan participatie door middel van een klankbordgroep, panel, focusgroep. Betrek bewoners bij veranderingen in de ruimtelijke ordening met teken- en ontwerpsessies. Gebruik social media: maak een facebookpagina voor de wijk of maak een twitteraccount aan. Spoorboek Op weg naar een gezonde en bewegende wijk 4

5 Stap 3: Huidige stand van zaken. Een wijkgezondheidsprofiel is gebaseerd op gegevens die beschikbaar zijn op wijk- of postcodeniveau of op cijfers die voor de wijk geschat kunnen worden. Het profiel bevat gegevens over gezondheid en hiermee samenhangende factoren, zoals: De lichamelijke en psychische gezondheid Leefstijl Sociale en fysieke leefomgeving van de burgers in de wijk Behoeften van bewoners Behoeften van professionals Voorzieningen in de buurt Zorggebruik Bestaande (gezondheidsbevorderende) formele en informele activiteiten in de wijk Demografische gegevens als leeftijdsopbouw, etniciteit en SES Het wijkgezondheidsprofiel kan een onderdeel zijn van een uitgebreider wijkprofiel dat ook informatie geeft over woningaanbod, socio-demografische variabelen (verdeling leeftijd, huishoudensituatie, inkomen, opleiding), werkgelegenheid, leefbaarheid, veiligheid en sociale samenhang. Maak gebruik van gevonden data bij reguliere lokale en regionale monitoring en onderzoek. Bestaande instrumenten om te komen tot een buurt/wijkprofiel: * Beweeg Vriendelijke Omgeving Scan (NISB.nl): Geeft op een snelle en simpele manier inzicht in de beweegvriendelijkheid van een buurt of wijk. Maar ook om het onderwerp ruimte voor bewegen op de agenda te zetten en hierover in discussie te gaan. * Wijkscan.nl: (t/m 2009) bevat informatie over inwoners naar leeftijd, herkomst en inkomen, voor heden verleden en toekomst, tot op pandniveau. Deze basisingrediënten worden doorvertaald naar de zorgvraag, zowel in de eerste lijn als voor de tweede lijn. * Buurtscan (NISB.nl): De buurtscan is een uitgebreide database met instrumenten, betaald, onbetaald, en ondersteunt bij het analyseren van het sport en beweegaanbod in een buurt. Bestaande databestanden: * Gezondheidsmonitor 2012 (CBS.nl): gezamenlijke data van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en GGD-en * Lokale gezondheidsmonitoren en toekomstverkenningen (o.a. predictiemodel) (GGD) * Rapportage Fit en Gezond (Sportservice Overijssel) * Website leefbaarometer: leefbaarheidsscores, zoals veiligheid, voorzieningenniveau en sociale samenhang, voor alle woongebieden in Nederland * Website Nationaal kompas volksgezondheid biedt onderbouwde informatie over de volksgezondheid Pak ook evaluaties van vergelijkbare trajecten en reeds eerder uitgevoerd beleid erbij op succes- en faalfactoren, op aanbevelingen. Op basis van het vastgestelde profiel stelt u prioriteiten. Samen met bewoners, professionals en partners uit de wijk maakt u keuzes over bij welke problemen inzet nodig is. Spoorboek Op weg naar een gezonde en bewegende wijk 5

6 Stap 4 Visie, doel en doelgroepen Formuleer een visie, een stip aan de horizon. Een visie heeft een verhalend en beeldend karakter en schetst een toekomstbeeld. Binnen de formulering van doelen en doelgroepen stelt u kaders en maakt u keuzes voor wie, wanneer en waar te beginnen. Kaderstelling gaat over bestuurlijke of ambtelijke opdracht beoogde doelstellingen en (SMART) resultaten. De doelgroep kan eventueel gespecificeerd worden met nadere kenmerken w.b. bijvoorbeeld leeftijd, kwetsbaarheid, beperking, etc. Hulpmiddel bij het formuleren van een doelstelling zijn de zes W-vragen: Waarom gaan we het doen? Wat gaan we doen en wat hebben we nodig? Wat is de beste aanpak? Wie gaan het doen? Wanneer gaan we het doen? Waar gaan we het doen? Stap 5 Organisatiestructuur Maak afspraken hoe je het project gedurende de looptijd organiseert en faciliteert. Sluit daarbij zoveel mogelijk aan bij bestaande netwerken en structuren. Maak afspraken over de verantwoordelijkheden, taken, tijdsbesteding en geld. Hiervoor zijn soms samenwerkingsovereenkomsten en convenanten nodig, zeker als het om afspraken gaat over de levering van producten of diensten tegen betaling. Denk ook aan hoe je op strategisch niveau mensen betrokken krijgt en houdt. Bijvoorbeeld door regelmatig terug te koppelen aan de verantwoordelijke bestuurders en sleutelfiguren in de wijk. Stap 6 Menukaart Wat gaan we doen? Op basis van de visie, doelstelling en doelgroep(-en) worden beleidsmaatregelen en activiteiten gekozen, die een bijdrage kunnen leveren aan hetgeen we in de wijk willen bereiken. Onder beleidsmaatregelen verstaan we acties die tot doel hebben het inpassen van een gezonde actieve leefstijl binnen het wijkbeleid. Het kan zijn dat je te maken krijgt met een beleidscyclus van verschillende beleidsafdelingen binnen de gemeente (gezondheid, welzijn, ruimtelijke ordening, wmo). Vervolgens worden activiteiten gekozen die uitvoering geven aan het beleid. Kies die activiteiten/programma s die passen bij de visie/doelstelling. Daarmee wordt het gemakkelijker om gefundeerd nee te zeggen tegen onaangekondigde aanbiedingen en acties. Wijkgerichte gezondheidsbevordering richt zich, naast gedragsverandering van individuen en groepen, ook op het verbeteren van de fysieke en sociale leefomgeving. De leefomgeving (wijk, buurt of dorp) is een aangrijpingspunt om mensen tot een gezonde(re) leefstijl te verleiden of om een gezond leefklimaat te creëren. Verschillende fysieke factoren van de leefomgeving beïnvloeden de gezondheid van bewoners. Denk bijvoorbeeld aan een groene omgeving en de indeling openbare ruimte, binnenmilieu van woningen en openbare gebouwen, geluid en verkeersveiligheid. Werving en toeleiding van deelnemers naar goede interventies is minstens zo belangrijk als een goede interventie zelf. De doelgroepen die nog niet bereikt worden zijn vaak ook de doelgroepen waar nog de meeste gezondheidswinst te behalen valt en voor wie extra inspanningen nodig zijn om op de juiste manier mee in contact te komen. De ervaring leert dat er veelal extra aandacht besteed moet worden om met name doelgroepen uit de lage SES en allochtonen en de interventie die voor hen behulpzaam kan zijn, beter met elkaar te matchen. De basis voor de keuze van een interventie is via interactie het begrijpen van de klant wat betreft levensstijl, emotionele noden en ervaringen uit het verleden die van invloed kunnen zijn bij toekomstige interventie. Wat motiveert hen en wat weerhoudt hen om hun doelen te realiseren. De klant is in hoge mate betrokken bij- en is co-creater van de interventie. Er worden geen interventies vóór maar met de klant ontwikkeld. Het ontwikkelen van een interventie begint met het in kaart brengen van een hele specifieke doelgroep. Het is van belang dat de organisatie die de interventie uitvoert (of die een rol speelt in de toeleiding) bij de doelgroep een Spoorboek Op weg naar een gezonde en bewegende wijk 6

7 goede, neutrale naam heeft. Bedenk dus wie de beste afzender is in de werving. Een goede naam in de wijk is overigens ook op te bouwen door bijvoorbeeld de resultaten van de activiteit terug te koppelen aan samenwerkingspartners en via de lokale media aan de wijkbewoners kenbaar te maken. Tips Op de website is een interventie-overzicht te vinden, waarbij gezocht kan worden op thema (voeding, bewegen, veiligheid, genotmiddelen, weerbaarheid etc) en doelgroep. Stap 7 Uitvoering en implementatie (incl. communicatie) Bij de vorige stap heeft u bepaald WAT u gaat doen. In deze stap bepaalt u HOE u het gaat doen. Dit legt u vast in een uitvoeringsplan waarin doelen, activiteiten, materialen en tijdsplanning staan beschreven. Aandachtspunten bij het opstellen van een uitvoeringsplan zijn: Beschrijf taken en verantwoordelijkheden Benoem de actiepunten Stel een communicatieplan op Behoud draagvlak bij partners, draagt iedereen nog bij? Staat iedereen er nog achter? Focus op dat wat goed gaat en versterk dat. Kijk niet alleen naar de problemen. Vier successen en laat de anderen delen in de eer. Communiceer! Kies een passende vorm; dat kan een nieuwsbrief zijn, persoonlijke gesprekken, een filmpje, of een gerichte bijeenkomst maar denk ook aan Facebook of Twitter. Evalueer het uitvoeringsplan en leg gegevens vast. Kijk of u voor de uitvoering van activiteiten lokaal logische coalities kunt sluiten. Oftewel, maak gebruik van kennis, kunde en mogelijkheden van buurtorganisaties, buurtbewoners, plaatselijke ondernemers en andere partijen. Stap 8 Monitoring en evaluatie Houd gedurende het traject bij of de geplande beleidsmaatregelen en activiteiten daadwerkelijk uitgevoerd worden. Ga na afloop van het project na in hoeverre de beleidsmaatregelen en activiteiten een bijdrage hebben geleverd aan de vooraf vastgestelde visie en doelstellingen en of de gewenste effecten behaald zijn. Op basis van de evaluatie kunnen visie, doelstellingen en activiteiten bijgesteld worden. Evalueer niet alleen de resultaten van beleidsmaatregelen en activiteiten, maar evalueer met de partijen en betrokkenen ook op het proces. Wat ging goed/minder goed? Hoe is de samenwerking verlopen? Hoe zijn de taken uitgevoerd? Hoe kan de samenwerking worden gecontinueerd? Vergeet niet ook leerkrachten, leerlingen en ouders bij de evaluatie te betrekken! Het uitvoeren van de evaluatie kan op verschillende manieren, denk aan gesprekken, aantallen bijhouden, vragenlijsten, fittesten, etc. Stap 9 Verankering Bij deze stap is het van belang om voor de lange termijn de randvoorwaarden te scheppen die enerzijds de continuïteit van de activiteiten waarborgen en anderzijds de daarvoor benodigde beleidsmaatregelen realiseren. Toon de resultaten en deel de successen t.b.v. een langdurige commitment. Breng mogelijkheden voor structurele financiering in kaart. Veranker de organisatie en aanpak binnen de structuren in de wijk. Betrek zoveel mogelijk betrokken en/of belanghebbende partijen/ personen bij het implementatieproces. Spoorboek Op weg naar een gezonde en bewegende wijk 7