Jubelpark 1a, 3. Noordpaviljoen Gebogen galerijen Vleugels rond het binnenhof Grote noordelijke hal

Transcriptie

1 PAGINA 1/16 Gezicht vanaf de triomfboog op het noordelijk paviljoen van 1880, waar vandaag het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht (foto 2009). BRUSSEL_UITBREIDING_OOST Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis Jubelpark 1a, 3 Brussels Hoofdstedelijk Gewest INVENTARIS VAN HET BOUWKUNDIG ERFGOED GÉDÉON BORDIAU CHARLES GIRAULT BEAUX-ARTSSTIJL NEOCLASSICISME ECLECTISME MUSEUM TENTOONSTELLINGSZAAL Geschiedenis Noordpaviljoen Gebogen galerijen Vleugels rond het binnenhof Grote noordelijke hal Het Koninklijk Legermuseum werd opgericht naar aanleiding van de Wereldtentoonstelling van Voor dit evenement verzamelde een jonge officier, Louis Leconte, meer dan 900 voorwerpen die het militaire verleden van België illustreerden. De officiële oprichting van het museum gebeurde door een K.B. van Aanvankelijk vond het museum een onderkomen in de abdij van Terkameren, in de oude lokalen van de Koninklijke Militaire School. Toen zijn collectie sterk toenam, verhuisde de instelling in 1923 naar het complex in het Jubelpark, waar geleidelijk verschillende gebouwen in het noordelijk deel werden ingenomen. Geschiedenis Naar aanleiding van de Nationale Tentoonstelling van 1880 ontwierp

2 PAGINA 2/16 architect Gédéon Bordiau voor de site een paleis bestaande uit een triomfboog die verbonden is met twee paviljoenen (A, B) via een halfcirkelvormige zuilengalerij (C) (zie notitie). Gebouwd in verschillende fasen en onder de bescherming van koning Leopold II werd dit geheel pas in 1905, na de dood van Bordiau, voltooid. In dat het jaar vond de bouw plaats van de triomfboog (D) naar een nieuw plan van architect Charles Girault. Vanaf het begin had Bordiau voorzien dat het complex zowel aan de kant van de Renaissancelaan als aan de kant van de Nerviërslaan zou worden vervolledigd met een vleugel die loodrecht zou staan op het paviljoen. Niettemin werden voor de Nationale Tentoonstelling van 1880 geen permanente maar tijdelijke hallen in ijzer en glas opgericht. In 1888 vond in het Jubelpark de Grote Internationale Wedstrijd voor Wetenschap en Nijverheid plaats. Voor die gelegenheid werd de halfcirkelvormige zuilengalerij (C) afgewerkt. Achter dit complex waren onder meer de nieuwe metalen hallen opgericht. Twee parallelle galerijen liepen evenwijdig met de benedenverdieping van de halfcirkelvormige zuilengalerij, terwijl zijwaarts andere hallen werden gebouwd rond twee vierkante tuinen; vandaag zijn enkel nog bepaalde constructies van het noordelijk deel van de site bewaard gebleven (E, G, I). Achteraan de triomfboog bevond zich de grootste van deze metalen hallen, de Internationale Hal van de Machines, gebouwd door de bedrijven van J. Cockerill en M. Rolin. Deze vernieuwende constructie bestond uit een metalen geraamte en was ontworpen met één enkele spanwijdte van 235 meter. Na de Wedstrijd hadden er tentoonstellingen over landbouw en industrie plaats. Voor de Wereldtentoonstelling van 1897 werd de grote hal achteraan in noordelijke richting verlengd met een honderdtal meter waardoor ze een lengte kreeg van 340 meter. De andere metalen hallen van 1888 werden behouden. Het jaar na de Wereldtentoonstelling werden op vraag van Leopold II vijf van de in de as van de triomfboog liggende traveeën van de grote hal gedemonteerd, waardoor het uitzicht in de richting van de Tervurenlaan werd vrijgemaakt. Op die manier werd de grote hal omgebouwd tot twee afzonderlijke hallen (L, Q). Het was in die periode dat Bordiau begon aan het definitieve ontwerp van de zijvleugels van de site. Toen hij in 1904 overleed, was slechts een deel van de uitvoeringsplannen van de zuidvleugel afgewerkt. De leiding van de werf werd overgenomen door Léopold Piron, die in 1905 de bouw van de zuidvleugel aanvatte en een ontwerp in Beaux-Artsstijl voor zijn noordelijke pendant voorstelde. Dit voorstel kreeg zoveel kritiek dat het nooit werd uitgevoerd (HENNAUT, E., 2003, p. 83). De gevel in de richting van de stad en de hallen die erachter lagen (G, I), bleven dus zoals ze waren gebouwd in 1888.

3 PAGINA 3/16 Op de dag van de inhuldiging van de triomfboog, in 1905, zag Leopold II dat ondanks de verwijdering van de vijf traveeën, de topgevels van de noordelijke en zuidelijke grote hal (L, Q) in de laterale bogen te zien waren. De koning droeg Girault dan ook op om het probleem op te lossen en dit onderdeel van de esplanade langs de kant van Tervuren (N) te verbeteren tegen de Wereldtentoonstelling van Vanaf 1899, na de afbraak van de vijf traveeën van de grote hal, had Bordiau al een ontwerp voor de gevels van de twee nieuwe gehelen getekend: tegenover de esplanade tot aan de triomfboog en in de richting van Tervuren moesten de gevels verfraaid worden met een Dorische zuilengalerij in hardsteen en voorzien van monumentale ingangen met fronton. In maart 1908 stelde Girault op zijn beurt een ambitieus plan voor dat het gladschaven van de hallen aan de kant van de esplanade omvatte, de verwijdering van de topgevels en de bouw van gewelfde daken. Hij tekende nieuwe stenen gevels in dezelfde stijl als de triomfboog. Ze liepen door tot aan laatstgenoemde en in de richting van Tervuren werden er twee grote paviljoenen aan gekoppeld. Uiteindelijk zou het meest bescheiden plan in mei 1908 door Girault getekend worden uitgevoerd in 1910: van elke hal werden drie traveeën verwijderd, hun topgevel werd naar achteren gebracht en vooraan kwam een monumentale portiek (M, P). In 1909 ontwierp de architect tussen het voorportaal en de triomfboog nog een verbindingsmuur met een doorgang (K, O). De in hardsteen uitgevoerde toevoegingen van Girault in Beaux-Artsstijl hadden tot doel het contrast tussen de triomfboog en het industriële uitzicht van de hallen te minimaliseren. De architect was echter nauwelijks aanwezig op de werf en liet de leiding van de werkzaamheden over aan architect Jean-Joseph Caluwaers (HENNAUT, E., 2003, p. 93). De inhuldiging van het nieuwe Koninklijk Legermuseum vond plaats op in aanwezigheid van koning Albert I. Het museum kreeg de beschikking over de gebogen galerijen van het noordelijke gedeelte van de halfcirkelvormige zuilengalerij (C, E) en over de metalen hallen in het westen en het zuiden van de binnentuin (G, I). Na het overlijden van Albert I in 1934 nam het Koninklijk Legermuseum een deel van het noordelijk paviljoen van 1880 in bezit (A), waar sinds 1886 de verzameling afgietsels van de toekomstige Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis was ondergebracht. Op opende Leopold III er een zaal gewijd aan zijn vader en de Grote Oorlog. Na de Tweede Wereldoorlog eigende het Koninklijk Legermuseum zich het volledige noordelijke paviljoen toe. Daar werd de afdeling over Leopold III en de Tweede Wereldoorlog ondergebracht. De inhuldiging vond plaats op door koning Boudewijn. Twee jaar daarvoor had het

4 PAGINA 4/16 museum zijn huidige officiële naam gekregen: Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis. In 1972 werd in de grote noordelijke hal (L) de Lucht- en Ruimtevaartafdeling geopend, waar in de loop der jaren diverse evenementen plaatsvonden (autosport, springconcoursen voor paarden, luchtvaarttentoonstellingen). In 1980 was het de beurt aan de Pantserafdeling die werd ondergebracht in de tot overdekte binnenplaats omgevormde binnentuin (H). Vanaf dat ogenblik ging het museum ook gebruikmaken van de ruimte die zich bovenaan de triomfboog (D), de zogenaamde Titeca-zaal, bevindt. Tussen 1985 en 1987 organiseerde de Regie der Gebouwen een grondige herinrichting van het noordelijk paviljoen (A) dat inmiddels was omgedoopt tot Bordiauhal. Vandaag is daar het Europees Forum van Hedendaagse Conflicten ondergebracht. In 1996 ten slotte werd in de driehoekige binnenplaats de nieuwe afdeling Marine gehuisvest (J). Noordpaviljoen (A) Het noordpaviljoen, dat werd gebouwd voor de Nationale Tentoonstelling van 1880 en net als zijn zuidelijke tegenhanger in 1946 door een brand werd verwoest, is het oudste gebouw van het Jubelpark. Het is een mengeling van steen en metaal en combineert op een geheel eigen manier klassieke strengheid en industriële vernieuwing. Het gebouw heeft een rechthoekig grondplan met op elke hoek een voorbouw. Zijn indrukwekkende, in een gemetselde structuur gevatte, stalen geraamte vormt een tongewelf met één grote spanwijdte, bestaande uit acht grote bogen. Deze worden langs de zijgevels geschraagd door gietijzeren steunbogen met arcades, rustend op gemetselde steunberen. Ze bestaan uit twee gebogen balken verbonden door middel van metalen stukken die een rooster vormen, een motief dat ook in de andere metalen constructies van Bordiau is terug te vinden. Op de top van het dak bevindt zich een zadeldakvormige daklantaarn waarvan alleen de smalle verticale zijwanden beglaasd zijn. In de oost- en westgevel bevinden zich twee grote glasramen in de vorm van een halve rozet. Ze zijn opgebouwd uit een elegant metalen netwerk versierd met rankwerk; de stralen bevatten de wapens van de negen Belgische provincies. Op de kruising van de belangrijkste stralen bevonden zich vroeger rozetten, die thans echter verdwenen zijn. Het brede ronde hoofdgestel rust op consoles met voluten en wordt onderaan belijnd door een fries met opengewerkte cirkels.

5 PAGINA 5/16 Beide glasramen zijn bijzonder verzorgd. Bordiau kon in 1879 niet voorzien dat latere gebouwen het oostelijke exemplaar vrijwel onzichtbaar zouden maken. Bij de renovatie in de jaren 1980 werd het westelijke glasraam volledig vernieuwd met uitzondering van de gietijzeren motieven. Het oostelijke glasraam werd ter plaatse gerestaureerd (HENNAUT, E., 2003, p. 26). De gemetselde gevels bestaan uit drie met stenen beklede bouwlagen die naar de hoogte toe geraffineerder worden. De hoge sokkel in hardsteen met rustica is kenmerkend voor vrijwel alle gebouwen van het Jubelpark. Dan volgt een lage bouwlaag in glad gepolijste hardsteen met smalle, door pilasters gescheiden vensters. Deze twee bouwlagen lopen door in de gevel van de halfcirkelvormige zuilengalerij, wat de homogeniteit van het geheel verzekert. De hoogste bouwlaag is bekleed met een klein verband van witsteen van Gobertange. In de westelijke gevel bevindt zich de voormalige hoofdingang van het paviljoen. Hij heeft de vorm van een portiek met Dorische zuilen en is bereikbaar via brede traptreden geflankeerd door sokkels. De zijgevels zijn geritmeerd door vierkante Dorische zuilen die de steunberen vormen van het dakgebinte. Ze zijn bovenaan onderling verbonden door dubbele liggers met traliewerk. De voorbouwen op de hoeken hebben aan beide kanten een groot rondboogvenster. Aan de zijkant wordt dit venster geflankeerd door brede pilasters en in het westen door zuilen onder een hoofdgestel. Het Korinthische decor van de gietijzeren kapitelen van de zuilen is thans verdwenen. Het schrijnwerk van de vensters is vervangen. Bordiau had op zijn plan voorzien om de top van beide beglaasde gevels, de voorbouwen en de steunberen met beelden te versieren. Op de sokkels van de toegangstrap tekende hij leeuwen en fonteinen en voor de blinde muurvakken van de zijgevels voorzag hij bas-reliëfs. Binnen is het gebinte zichtbaar. De glasramen zijn belijnd met een bepleisterde arcade met cassetten met een bloemmotief. Bij de renovatie van het paviljoen onder leiding van de architecten André Balériaux en Jacques Mortier, werden een souterrain en twee tussenverdiepingen gecreëerd; deze laatste doorbreken de eenheid van de oorspronkelijke ruimte van 30 meter hoog. Gebogen galerijen (C, E) De onderste bouwlaag van de halfcirkelvormige zuilengalerij (C), die werd voltooid voor de Wedstrijd van 1888, werd ingericht als tentoonstellingsruimte. Deze was oorspronkelijk achteraan open en voorzien van een Dorische zuilenrij die de achtergevel van de bovenste bouwlaag ondersteunde. De tussenruimte tussen de zuilen

6 PAGINA 6/16 werd voor 1923 dichtgemaakt. Achter de halfcirkelvormige zuilengalerij liggen de twee metalen galerijen van dezelfde tijd (E). Deze hebben een dakgebint bestaande uit dubbele liggers met roosterwerk en hebben een zadeldak dat onderbroken wordt door een daklantaarn. Ze zijn van elkaar gescheiden door eenvoudige pijlers waartussen wanden werden geplaatst. In de galerij van de halfcirkelvormige zuilengalerij bevindt zich sinds 1987 de collectie wapens en wapenrustingen van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, die vroeger in de Hallepoort was ondergebracht. De eerste metalen galerij, de zogenaamde technische zaal, is gewijd aan wapens van de 19de eeuw. De tweede, gewijd aan het Belgische leger uit diezelfde periode, is sinds 1923 nauwelijks veranderd. Aan de kant van de esplanade zijn de metalen galerijen gemaskeerd door een van de twee identieke verbindingsmuren (K) die Girault in 1909 tussen de triomfboog en de grote hallen liet bouwen. Door de schuine inplanting hiervan moesten de uiteinden van de galerijen worden afgebroken. De gevel in hardsteen en in Beaux-Artsstijl, is, net als de in dezelfde periode ontworpen portieken van de grote hallen (M, P), gekenmerkt door een centrale terugwijkende portiek, die de hoofdingang van het museum is geworden. Hij bestaat uit twee Dorische zuilen geflankeerd door pilasters onder een hoofdgestel met de naam van de instelling. De brede deur met metalen vleugels wordt bekroond door het monogram van Leopold II afgeboord met een guirlande. Laterale nissen bestemd voor beelden en een Griekse fries weerspiegelen het decor van het interieur van de portiek van de hallen. De gevel is bekroond met een attiekmuur met ovale motieven. Vleugels rond het binnenhof (G, I) De vierkante binnenplaats van het museum (H), waarin de Pantserafdeling is ondergebracht, wordt begrensd door een metalen galerij onder lessenaarsdak. In het oosten steunt dit op de zijbeuk van de grote hal (L). In het zuiden en het westen wordt de binnenplaats geflankeerd door twee kleinere in L-vorm geplaatste hallen (G, I). Deze werden ontworpen voor de Wedstrijd van 1888, samen met drie hallen ten noorden van de binnenplaats die loodrecht stonden op de Renaissancelaan. Ze werden in 1959 gesloopt voor de bouw van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (F). Bij diezelfde gelegenheid werd de westelijke hal (G) kleiner gemaakt. De in L-vorm opgestelde hallen (G, I), waarin de collecties betreffende de Eerste Wereldoorlog zijn ondergebracht, hebben net als de galerijen allebei een metalen structuur met gebinte met roosterwerk. Hun zadeldak wordt onderbroken door een hoge

7 PAGINA 7/16 daklantaarn van dezelfde vorm, waarvan alleen de zijkanten beglaasd zijn. De structuur van de muren is opgevuld met bakstenen. Aan de kant van de stad heeft de westelijke hal (G) een ondiepe voorbouw met de dienstingang van het museum. Deze werd in 1888 eveneens als tijdelijke constructie gebouwd en verloor op hetzelfde moment als de hal zijn linkeruiteinde. De gevel is thans in slechte staat. Hij bestaat eveneens uit een metalen structuur opgevuld met bakstenen, maar hij is bepleisterd. Deze bepleistering was oorspronkelijk beschilderd in een imitatie van witsteen en hardsteen. De gevel werd bovendien bekroond met een attiekbalustrade, die net als zijn zuidelijke tegenhanger, die van de Albert-Elisabethgalerij van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, in in steen werd gereconstrueerd. Het gebouw zelf is bekroond met een attiekmuur en heeft talrijke vensters: die van het rechtergedeelte zijn bewaard, die van het linkergedeelte dateren van tijdens het interbellum (HENNAUT, E., 2003, pp ). Het heeft een breed terras dat thans is verbouwd tot rijweg. De vleugel is bereikbaar via een indrukwekkende trappenpartij geflankeerd door sokkels met valse rustica, waarop in 1888 zuilen stonden, zoals nog te zien is op een foto van 1905 (KIK, iconografisch fonds, 2310A). Achter de halfcirkelvormige zuilengalerij bevindt zich tussen de gebogen galerijen een kleine driehoekige binnenplaats waar de schepen van de Marine zijn opgesteld (K). Grote noordelijke hal (L) Zoals zijn zuidelijke tegenhanger (Q), waar thans Autoworld is ondergebracht, resulteert de hal met de Afdeling Lucht- en Ruimtevaart uit de scheiding van de grote Machinegalerij die Bordiau in 1881 ontwierp voor de Wedstrijd van Het gebouw is 170 meter lang met een middenbeuk van 48 meter breed onder een zadeldak met een lange beglaasde daklantaarn. De middenbeuk met lichtjes spitsboogvormen metalen skelet, wordt geflankeerd door twee zijbeuken van 10 meter breed onder lessenaarsdak en met tussenverdieping. De hal heeft grote vensters met metalen schrijnwerk. Aan de kant van de esplanade bevindt zich een in 1908 door Girault ontworpen zuilengalerij (M) in Beaux-Artsstijl. Ze is versierd met decoratieve motieven geïnspireerd door modellen van de Parijse beeldhouwers Germain en Chatillon (HENNAUT, E., 2003, p. 93). Deze voorbouw is hoger en breder dan de zijbeuken en maskeert zo de drieledige structuur van het gebouw van Bordiau. Hij bestaat uit Dorische zuilen onder een hoofdgestel met een fries versierd met lauriertakken en een hoge attiekmuur met afwisselend panelen en

8 PAGINA 8/16 bloemguirlandes. Centraal, tussen gekoppelde zuilen, bevindt zich een hoog portaal met tongewelf. De zwikken zijn versierd met reliëfs van languit gestrekte vrouwenfiguren. Op de korte zijden is de zuilengalerij afgesloten door twee zuilen onder hoofdgestel geritmeerd door vazen. De vloer van de zuilengalerij is bekleed met twee soorten marmer en het plafond bestaat uit cassetten van gewapend beton met simili hardsteen (HENNAUT, E., 2003, p. 93). Op de achtermuur die oorspronkelijk bestond uit een structuur opgevuld met bakstenen, wisselen nissen en brede deuren met mooie beglaasde smeedijzeren vleugels elkaar af. Hij is tevens versierd met een meanderfries. Boven de zuilengalerij duikt zonder overgang de bovenkant op van de door Bordiau ontworpen topgevel. Hij is volledig beglaasd en heeft een zichtbare dakstoel. Hij wordt doorkruist door metalen posten en liggers met roosterwerk. De zijgevels van de hal worden gestructureerd door samengeklonken metalen posten. De hoge vensters van de middenbeuk vormen een doorlopend venster. De gevels van de zijbeuken zijn opgevuld met rode bakstenen en hebben vensterregisters met metalen roedeverdeling. Op halve hoogte is de metalen ligger te zien die de tussenverdieping ondersteunt. De gevel in de richting van Tervuren heeft, net als het noordelijke paviljoen, een sokkel in hardsteen met rustica. Aan de kant van de Renaissancelaan is de topgevel die Bordiau ontwierp toen hij de hal voor de Tentoonstelling van 1897 moest verlengen, minder verzorgd dan die aan de kant van de esplanade. Zijn onderste gedeelte is thans bekleed met golfplaat. De structuur van posten en liggers ligt hier aan de binnenkant, zodat aan straatzijde een vlakke glazen gevel te zien is. Het skelet is verborgen achter een bekleding van zinken platen. Aan de binnenkant bevinden de in gietijzeren sokkels verankerde bogen zich op tien meter van elkaar. De zwikken moesten oorspronkelijk versierd worden. Zowel de bogen als de liggers van het dak zijn voorzien van roosterwerk. De tussenverdieping is afgeboord met een metalen borstwering met een gelijkaardig motief. Beschermd op Archieven Archives d Architecture moderne. Archief Charles Girault, Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. Archief van het Koninklijk Paleis. Archives nationales de France.

9 PAGINA 9/16 Archief Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis. ARA/Ministerie van Openbare Werken, Administratie van Gebouwen, Kaarten en Plannen van Overheidsgebouwen, SAB/PP 408 (1879), K16 ( ). SAB/OW ( ), (1983). KIK, iconografisch fonds. Publicaties en studies / Bruxelles la Halle Bordiau Projet des aménagements. Brussel De Bordiauhal Ontwerp voor herinrichting, Musée royal de l Armée Koninklijk Legermuseum, Brussel, Section Air et Espace. Afdeling Lucht- en Ruimtevaart, Musée royal de l Armée et d Histoire militaire Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis, Album commémoratif de l Exposition nationale, DELTOUR-LEVIE, C., HANOSSET, Y., Het Jubelpark. Zijn gebouwen en musea, Reeks Brussel, stad van kunst en geschiedenis, 1, Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Directie Monumenten en Landschappen, Brussel, HENNAUT, E. (ed.), Parc du Cinquantenaire, le complexe architectural dans ses relations avec le parc, studie uitgevoerd voor de Koning Boudewijnstichting, Archives d Architecture moderne, Kroniek van het Jubelpark, , Koning Boudewijnstichting, Brussel, Le Musée royal de l Armée. Halle Bordiau. Het Koninklijk Legermuseum. Hall Bordiau, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel, [1987]. RANIERI, L., Léopold II urbaniste, Hayez, Brussel, 1973, p SNAET, J., De luchtvaarthal van het Koninklijk Museum van het Leger en van de Krijgsgschiedenis. Historische studie, Regie der Gebouwen, Tijdschriften Bruxelles Exposition 1897, officieel orgaan van de Internationale Tentoonstelling, Rossel, Brussel, VANDENBREEDEN, J., Le centenaire du Cinquantenaire. Le Palais des Arts Industriels de G. Bordiau, Crédit communal de Belgique, Bulletin trimestriel, 134, 1980, pp DE SCHOUTHEETE DE TERVARENT, I., Le Musée royal de l Armée et d Histoire militaire, Demeures Historiques et Jardins, 150, 2006, pp Constructions du Grand Concours international, Journal illustré de l Exposition universelle de Bruxelles 1888, pp Fêtes de 1880 Le Palais d Exposition des Arts industriels, L Émulation, 1879, kol Exposition nationale de 1880, L Émulation, 1881, kol. 23, pl L Illustration nationale des Fêtes et Cérémonies du 50e Anniversaire de l Indépendance de la Belgique, Brussel, Websites Afkortingen Onderzoek en redactie :

10 PAGINA 10/16 Luchtfoto van het Jubelparkcomplex met aanduiding in rood van de gebouwen waarin het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht, Brussel UrbIS Distributie: CIBG Kunstlaan 20, 1000 Brussel, foto Detail van het plan van de Nationale Tentoonstelling van 1880, getekend door Gédéon Bordiau. Enkel de paviljoenen in het noorden het toekomstige Legermuseum en die in het zuiden werden uiteindelijk gebouwd, L Émulation, 1881, pl. 1. Detail van het plan van de Grote Internationale Wedstrijd voor Wetenschappen en Nijverheid van 1888 in het Jubelpark (Verzameling AAM). Doorsnede van de metalen zijhallen ontworpen voor de Internationale Wedstrijd voor Wetenschappen en Nijverheid van 1888, Journal illustré de l Exposition universelle de Bruxelles 1888, p. 61 (Verzameling KBR, reproductie AAM). Gevel langs de kant van de stad die de metalen zijhallen verbergt, ontworpen voor de Internationale Wedstrijd voor Wetenschappen en Nijverheid van 1888, Journal illustré de l Exposition universelle de Bruxelles 1888, p. 63 (Verz. KBR, reprod. AAM). Detail van een plan voor de Wereldtentoonstelling van 1897 in het Jubelpark, Bruxelles Exposition 1897, Rossel, Brussel, 1897, p. 78 (Verzameling AAM). Gezicht op het Jubelpaleis tijdens de Wereldtentoonstelling van 1897, Bruxelles Exposition 1897, Rossel, Brussel, 1897, p. 385 (Verzameling AAM). Ontwerp voor de noordgevel van het Jubelpark, Léopold Piron, 1905, niet uitgevoerd (Verzameling Archief van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis, reproductie AAM). Gezicht op de triomfboog van het Jubelpark langs de kant van Tervuren, vóór de verwijdering van de drie traveeën van elk van de grote hallen in 1909 (Verzameling Dexia Bank, s.d.).

11 PAGINA 11/16 Ontwerp van de nieuwe gevels voor de grote hallen van het Jubelpark, G. Bordiau, 1899, niet uitgevoerd, gevels in de richting van Tervuren (ARA/Ministerie van Openbare Werken, Administratie van Gebouwen, Kaarten en Plannen van Overheidsgebouwen, 27-40). Ontwerp van de nieuwe gevels voor de grote hallen van het Jubelpark, Gédéon Bordiau, 1899, niet uitgevoerd, opstand in de richting van de esplanade (Verzameling AAM). Ontwerp van de nieuwe gevels voor de grote hallen van het Jubelpark, Charles Girault, maart 1908, niet uitgevoerd (Verzameling Archief van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, Tervuren, reproductie AAM). Ontwerp van een voorportaal van de grote hallen van het Jubelpark, Charles Girault, mei 1908 (Verzameling Archives nationales de France, reproductie AAM). Interieur van de zaal gewijd aan Albert I en aan de Grote Oorlog, in 1935 ingehuldigd in het noordelijk paviljoen van 1880, KIK-IRPA Brussel. Westgevel van het noordelijk paviljoen van 1880, waar vandaag het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht (foto 2010). Zuidgevel van het noordelijk paviljoen van 1880, waar vandaag het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht (foto 2007). Noordgevel van het noordelijk paviljoen van 1880, waar vandaag het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht, KIK-IRPA Brussel, Ontwerp van het noordelijk paviljoen, door Gédéon Bordiau voor de Nationale Tentoonstelling van 1880, zuidelijke opstand, L Émulation, 1881, pl. 5.

12 PAGINA 12/16 Detail van het glaswerk van de paviljoenen ontworpen door Gédéon Bordiau voor de Nationale Tentoonstelling van 1880, L Émulation, 1881, pl. 7. Opengewerkt perspectief van het skelet en plan van de paviljoenen ontworpen door Gédéon Bordiau in 1879, VIERENDEEL, A., La construction architecturale en fonte, fer, acier, éd. Lyon Claesen, s.d., pl. 60, AVB/FI. Dwarsdoorsnede van het Zuidpaviljoen van 1880 (vernietigd), in 1901 getekend door G. Bordiau voor de installatie van de verwarming (ARA/Ministerie van Openbare Werken, Administratie van Gebouwen, Kaarten en Plannen van Overheidsgebouwen, 27-40). Oprichting van een van twee paviljoenen ontworpen door Gédéon Bordiau voor de Nationale Tentoonstelling van 1880 (Verzameling AAM). La Galerie des Arts Rétrospectifs [De Galerie van de Retrospectieve Kunsten], in het noordelijk paviljoen, Album commémoratif de l Exposition nationale, , SAB/IF. Interieur van het noordelijk paviljoen van 1880, waar vandaag het Europees Forum van Hedendaagse Conflicten van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht (foto 2010). Gezicht op het westelijk glaswerk van het noordelijk paviljoen van 1880, waar vandaag het Europees Forum van Hedendaagse Conflicten van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht (foto 2010). Gezicht op de onderste bouwlaag van de halfcirkelvormige zuilengalerij van het Jubelpark waarin de collectie Wapens en Harnassen is ondergebracht (foto 2010). Gezicht op de twee gebogen galerijen die het noordelijke deel van de halfcirkelvormige zuilengalerij van het Jubelpark omzomen (foto 2010).

13 PAGINA 13/16 Gezicht op de gebogen galerij die grenst aan het noordelijk deel van de halfcirkelvormige zuilengalerij van het Jubelpark (foto 2010). Gezicht op de gebogen galerij die grenst aan het noordelijk deel van de halfcirkelvormige zuilengalerij van het Jubelpark (Verzameling Dexia Bank, s.d.). Buitenaanzicht van de gebogen galerij die grenst aan het noordelijk deel van de halfcirkelvormige zuilengalerij van het Jubelpark, Foto Ch. Bastin & J. Evrard MBHG. Buitenaanzicht van de gebogen galerij die grenst aan het noordelijk deel van de halfcirkelvormige zuilengalerij van het Jubelpark, SAB/CP Collections. Hoofdingang van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis, gevel in 1909 ontworpen door Charles Girault, aan de kant van de esplanade (foto 2007). Ontwerp van een verbindingsmuur tussen de triomfboog van het Jubelpark en de grote hallen, in 1909 ontworpen door Charles Girault (Verzameling Archives nationales de France, reproductie AAM). Opstand van een verbindingsmuur, ontworpen in 1909 door Charles Girault om de triomfboog van het Jubelpark te verbinden met de grote noordelijke hal, SAB/PP K16. Plan van een verbindingsmuur, in 1909 ontworpen door Charles Girault om de triomfboog van het Jubelpark te verbinden met de grote noordelijke hal, SAB/PP K16. Gezicht vanaf de top van de triomfboog van het Jubelpark op de gebogen galerijen en de hallen die grenzen aan de vierkante binnenplaats van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis (foto 2009).

14 PAGINA 14/16 Luchtfoto van het Jubelpaleis, voor de afbraak rond 1959 van de hallen die loodrecht staan op de Renaissancelaan; deze werden gesloopt voor de bouw van het Koninklijk Instituut van het Kunstpatrimonium (Verzameling AAM). Gezicht in 1957 op het noordelijk deel van het Jubelpaleis vanaf de Renaissancelaan, voor de afbraak rond 1959 van de hallen die loodrecht staan op die laan; deze werden gesloopt voor de bouw van het KIK, KIK-IRPA Brussel, Interieur van de zuidvleugel langs het vierkante binnenplein van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis (foto 2010). Gezicht op de vierkante binnenplaats van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis (foto 2010). Gevel van het hoofdgebouw parallel aan de westvleugel die grenst aan het binnenplein van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis (foto 2010). Gezicht vanaf de top van de triomfboog van het Jubelpark op de grote noordelijke hal waar de Lucht- en Ruimtevaartafdeling van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht (foto 2009). Gezicht vanaf de top van de triomfboog van het Jubelpark op de hoofdgevel van de grote noordelijke hal waar de Lucht- en Ruimtevaartafdeling van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht (foto 2009). Gevel van de grote noordelijke hal van het Jubelpark langs de kant van de esplanade, waar de Lucht- en Ruimtevaartafdeling van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht, Foto Ch. Bastin & J. Evrard MBHG. Detail van het portaal van de grote noordelijke hal van het Jubelpark, waar de Lucht- en Ruimtevaartafdeling van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht (foto 2010).

15 PAGINA 15/16 Interieur van het portaal van de grote noordelijke hal van het Jubelpark, waar de Lucht- en Ruimtevaartafdeling van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht (foto 2010). Gevel van de grote noordelijke hal van het Jubelpark langs de kant van de Tervurenlaan, waar de Lucht- en Ruimtevaartafdeling van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht (foto 2007). Topgevel van de grote noordelijke hal van het Jubelpark langs de kant van de Renaissancelaan, waar de Lucht- en Ruimtevaartafdeling van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht, KIK-IRPA Brussel, Ontwerp voor de grote hal van de Internationale Wedstrijd voor Wetenschappen en Nijverheid van 1888, doorsnede in 1881 getekend door Bordiau (ARA/Ministerie van Openbare Werken, Administratie van Gebouwen, Kaarten en Plannen van Overheidsgebouwen, 27-40). Ontwerp voor de grote hal van de Internationale Wedstrijd voor Wetenschappen en Nijverheid van 1888, topgevel in 1887 getekend door Bordiau (ARA/Ministerie van Openbare Werken, Administratie van Gebouwen, Kaarten en Plannen van Overheidsgebouwen, 27-40). Interieur van de grote hal van 1888, na de uitbreiding voor de Wereldtentoonstelling van 1897, Bruxelles Exposition 1897, Rossel, Brussel, 1897, p. 79 (Verzameling AAM). Gezicht in 1904 op de grote hallen van het Jubelpark langs de kant van de stad, voor de bouw van de definitieve triomfboog een jaar later en het gladschaven van zijn drie traveeën in 1909, KIK-IRPA Brussel. Ontwerp van een voorportaal voor de grote hallen van het Jubelpark, in maart 1909 ontworpen door Charles Girault, opstand van de gereconstrueerde topgevels, SAB/PP K16. Ontwerp van een voorportaal voor de grote hallen van het Jubelpark, in juni 1909 ontworpen door Charles Girault, plan van het dak, SAB/PP K16.

16 PAGINA 16/16 Interieur langs de zuidkant van de grote noordelijke hal van het Jubelpark, waar de Lucht- en Ruimtevaartafdeling van Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht (foto 2009). Binnenaanzicht vanaf de tussenverdieping langs de noordkant van de grote noordelijke hal van het Jubelpark, waar de Lucht- en Ruimtevaartafdeling van Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht (foto 2007). Binnenaanzicht vanaf de tussenverdieping langs de zuidkant van de grote noordelijke hal van het Jubelpark, waar de Lucht- en Ruimtevaartafdeling van Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis is ondergebracht (foto 2009).