Een architecturale vertaling van de eind 19ᵈᵉ-eeuwse Belgische context

Transcriptie

1 Het Jubelpark Een architecturale vertaling van de eind 19ᵈᵉ-eeuwse Belgische context 2 BIRA - Architectuurgeschiedenis Octave Oliviers Prof. Thomas Coomans en Hilde Heynen

2

3 Komaan, Brussel! Sta op! Word de hoofdstad van de wereld en moge Parijs in uw ogen niet meer zijn dan een provinciestad. Antoine Wiertz, Bruxelles capitale, Paris Province,

4 Een boeiende context voor Brussel en de Belgische industrie 2

5 Het Jubelpark bestaat uit een paleis omgeven door een park. Het geheel geeft zeer juist de internationale, Belgische en Brusselse context van het einde van de negentiende eeuw weer. Het is ten eerste gekenmerkt door de internationale trend om tentoonstellingen te houden die de eigen technologische vooruitgang verheerlijken. Ten tweede wenst de ambitieuze koning Léopold II het jonge België macht, prestige en eenheid te laten stralen. Ten derde moet Brussel worden uitgebreid om het drukke centrum te ventileren. Het Jubelpark is een directe architecturale vertaling van deze context. Het heeft als doel om de nationale industrie te boosten, Brussel te verfraaien en te openen naar haar randgemeenten. In dit document bespreken we eerst hoe het ontwerp van het Jubelpark beantwoordt aan de beschreven context met zijn locatie, de gekozen stijl en het programma. Vervolgens beschrijven we hoe het ontwerp wordt vertaald in het park en de drie hoofddelen van het paleis. Uiteindelijk stellen we een beknopte kritische analyse voor. 3

6 Een zorgvuldig gekozen locatie 4

7 Een ambitieus ontwerp Het ontwerp van het Jubelpark vertaalt de ambitie van het gebouw nauwkeurig. De locatie is zorgvuldig bepaald in een plan voor de coherente uitbreiding van Brussel. Hier bekroont het de Wetstraat en zorgt het voor een indrukwekkend oostelijke stadspoort. De klassieke stijl is voor de 19ᵈᵉ-eeuwse westerse mens symbool van tijdloze waardes. Het programma van tentoonstellingen en festiviteiten lokt nieuwe bewoners aan en bevordert de ontwikkeling van de Belgische industrie. Locatie - Premisse van urbanisme In 1866 tekent Victor Besme, als wegeninspecteur en verantwoordelijke voor de coherente stadsontwikkeling van Brussel, het Algemeen plan voor de uitbreiding en verfraaiing van de Brusselse agglomeratie. De Stad is immers op zoek naar oplossingen om de randwijken toegankelijker, bewoonbaar en aangenamer te maken. Het plan van Besme suggereert om het oefenterrein voor de Burgerwacht om te bouwen in een Nijverheidspaleis. Dit voorstel stemt overeen met de wens van Léopold II om Brussel aan te kleden opdat het zich kan meten aan andere prestigieuze steden van Europa. De koning geeft dus zijn goedkeuring om de Linthoutvlakte, een braakliggend gebied met vijvers, poelen en steile hellingen op te knappen. 5

8 Een europese en eigentijdse inspiratie 6

9 Stijl - Steunen op klassieke waardes Si vous n invitez pas de loin et grandement le public à pénétrer dans vos musées, il ne s y rendra pas Léopold II Léopold II kiest voor de Beaux-Artsstijl om de Belgische grandeur te belichamen. In 1875 neemt de Staat Gédéon Bordiau in dienst om het perceel te ontwerpen. Hij beheerst de klassieke esthetiek dankzij zijn betrekking tot Joseph Poelaert waaronder hij op het Justitiepaleis en de Congreskolom werkt. Zijn ontwerp is een klassiek-geïnspireerd paleis bestaand uit twee vleugels verbonden door een halfronde zuilengalerij met triomfboog. Deze opstelling is heel gelijkaardig aan eigentijdse europese paleizen, musea en hallen zoals het Palais Longchamp in Marseille (1862), het Hofburg in Wenen (1881), Crystal Palace in Londen (1851) en het Palais de l industrie in Parijs (1855). In 1904 sterft Gédéon Bordiau. De werf wordt verdeeld over twee architecten. Charles Girault is een Franse architect. Hij studeerde aan de École nationale supérieure des Beaux-Arts in Parijs en werkte op het Grand en het Petit Palais van de wereldtentoonstelling in Parijs van Hij krijgt de opdracht om de krachtlijnen van het ontwerp verder te trekken in de triomfboog. Léopold Piron, de belangrijkste medewerker van Gédéon Bordiau, werkt het ensemble af namelijk de Rotonde, de galerij en de kloostergang. Een veelbelovend programma Het Jubelpark is een plek die de Belgische trots moet uitstralen en de omgeving opwaarderen. Er worden er tentoonstellingen en festiviteiten gehouden. Tentoonstellingen geven de dynamiek van de Belgische nijverheid weer, terwijl festiviteiten mensen aantrekken. 7

10 Een recreatiepark 8

11 Een paleis in een park Het ensemble heeft een monumentaal karakter. Bordiau verzoent traditie en moderniteit dankzij het gebruik van steen, ijzer en glas. We bespreken vervolgens hoe het ontwerp is uitgevoerd in het park en de drie hoofddelen van het paleis namelijk de paviljoenen, de triomfboog en de expositiehallen. Het park Het 30 hectaren park bestaat uit twee delen. Het westen is aangelegd volgens strakke Franse assen in het verlengde van de Wetstraat. Het heeft pittoresque Engelse tuinen aan de zijkanten. Het oosten dat pas in 1900 ontworpen is bestaat uit een grote tuin met een fontein. Naar aanleiding van de opeenvolgende tentoonstellingen van 1880, 1888, 1897 en 1905 zijn er paviljoenen gebouwd in het park zoals de Toren van Doornik door Beyaert en het Paviljoen van de Menselijke driften door Horta. Later werden ook beeldhouwwerken toegevoegd zoals de Vier Seizoenen van Euville en een buste van Robert Schuman. Twee purperstenen zuilen versterken de centrale as aan de oostelijke kant. Ze zullen bij de bouw van de tunnel helaas worden gesloopt. 9

12 De onderdelen van het paleis 10

13 Het paleis Het paleis bestaat uit 2 paviljoenen verbonden door een zuilengalerij met centraal een triomfboog. Achter de paviljoenen zijn expositiehallen. De 2 paviljoenen zijn opgebouwd uit een ijzeren skelet bekleed met natuursteen. Technische innovatie en historische traditie fuseren hier in een architecturale opvatting die typisch is voor de 19ᵈᵉ eeuw. De visuele overgang van de grond naar het dak begint bij een sokkel uit zware blokken rustieke blauwe steen die naar het dak toe worden vervangen door fijner afgewerkte witte steen. De voorgevel bevat een zeer expressieve halve rozet die de draagstructuur herhaalt. De imposante triomfboog fungeert zowel als prestigemonument, stadspoort en herdenkingsmonument. In 1975 adviseert de koning Gédéon Bordiau om een triomfboog te ontwerpen met slechts een opening voor meer eenheid, eenvoud en grootheid. De boog geraakt meerdere malen niet op tijd af en moet voor de tentoonstellingen in hout en stuk worden opgetrokken. In 1904 neemt Charles Girault de werf over. Hij herziet het ontwerp en tekent 3 even grote openingen in overeenstemming met de proporties van de Tervurenlaan. De arcades zijn uit blauwe steen. De onderbouw in opera rustica draagt gekoppelde ionische zuilen gescheiden door tongewelven met een cassettenplafond. De Beaux-Artsstijl herkennen we in de klassieke vormentaal waaraan nieuwe elementen zijn toegevoegd zoals de monumentale beelden. Het vierspan bovenaan stelt Brabant voor die de nationale vlag hijst. Ze is omringd door allegorieën van kunst en industrie. De zuilengalerijen verbinden de boog aan beide paviljoenen. Ze bieden gedekte passage tussen de twee paviljoenen en zorgen voor tribunes bij publieke evenementen. De muren zijn er versierd met een mozaïek over de verheerlijking van het vredige en heroïsche België. Aangespoord door de hallen in Londen en Parijs bouwt Brussel zijn Hal van de Machines in Deze bevindt zich achter de triomfboog. Ze strekt zich over de volledige breedte van het park maar wordt in twee verdeeld om plaats te laten voor de toekomstige Tervurenlaan. In 1909 vraagt Léopold II aan Charles Girault om verbindingsmuren te ontwerpen die de hallen bekleden en verbinden aan de triomfboog. Het ontwerp van Charles Girault is een Beaux-Artsgevel met een zuilengang en satelietpaviljoenen. Door gebrek aan financiering is een eenvoudigere versie gebouwd. Het paleis bevat ook kleinere architecturale articulaties. Deze zijn na de dood van Bordiau door Léopold Piron toegevoegd. Zo is de Rotonde een peristylium met ionische zuilen. Ze is verbonden aan het zuidelijk paviljoen dankzij de Albert-Elisabethgalerij. Later is ook een klein neogotische kloostergang bij gekomen. 11

14 Plannen en sneden 12

15 Foto s van de bouw 13

16 Oprichting van een nieuwe stadswijk rond het Jubelpark in slechts 15 jaar 14

17 Het ontwerp in de kijker De locatie van het Jubelpark heeft veel invloed gehad op de stedelijke ontwikkeling van het oosten van Brussel. In slechts 15 jaar is er een nieuwe stadswijk opgericht rond het Jubelpark. Hier hebben de Art-Nouveau van Horta en de Wiener Werkstätte genoten van een leeg doek om zich te uiten bijvoorbeeld in het Cauchie-huis en het Stoclet paleis. De aanleg van de Tervurenlaan heeft ook gezorgd voor een lineaire expansie naar het oosten toe. We merken een ontsnappingsverschijnsel van de burgerij naar het rustige platteland om er te genieten van een herenhuis. De gewenste stijleenheid is helaas aangetast door het lange bouwproces, de interventie van verschillende architecten en latere aanpassingen. Vandaag vinden we er een Beaux-Artspaleis met een neogotische kloostergang en een moderner zuidelijk paviljoen. De tijd toont aan dat het ontwerp het programma gepast vertaalt. Het Jubelpark is ontworpen als een plaats voor tentoonstellingen en grote bijeenkomsten. Door de tijd heen heeft het zijn functie behouden. We vinden er vandaag de Koninklijke Musea van het Jubelpark en het park wordt gebruikt bij het irisfeest, de 20 km van Brussel en kleine concerten. 15

18 Hedendaagse vergelijking tussen het authentiek noordelijk paviljoen en het heropgebouwd zuidelijk paviljoen 16

19 Door de tijd heen behoudt het Jubelpark zijn sociale en culturele functie 17

20 Het Jubelpark als inspiratiebron voor hedendaagse artiesten 18

21 Het Jubelpark vervult zijn rol. Het zet het jonge en kleine België in de verf door haar identiteit te vertegenwoordigen met een monumentaal gebouw, door de Belgische expertise te prijzen op verscheidene tentoonstellingen en door de expansie van zijn hoofdstad, Brussel, te bevorderen. Van 1866 tot 1909, de samenwerking van een stedenbouwkundige, een koning en drie architecten transformeert een braakliggend terrein in een 30 ha complex van parken en gebouwen die het gezicht van Brussel en de identiteit van België vandaag nog draagt. Door de jaren heen blijft het Jubelpark een aantrekkelijke plek die prestige en cultuur uitstraalt. 19

22 Vandaag blijft het Jubelpark een hotspot van het Brusselse en Belgische leven 20

23 Bibliographie Boeken 1. Maurice Culot, , 100 jaar architectuur in Brussel, AAM, Collectieve boek, Architecturale gehelen in het Brussels gewest, Lanoo, Collectieve boek, Brussel, beschermde monumenten en landschappen, Kabinet van de staatssecretaris, Collectieve boek, Het Jubelpark zijn gebouwen en musea, de collectie Brussel, stad van kunst en geschiedenis, een initiatief van Staatssecretaris Didier van Eyll, verantwoordelijk voor het Brusselse erfgoed in samenwerking met uitgeverij Solibel Edition 5. Thierry DEMEY, Léopold II, La marque royale sur Bruxelles, Badeaux 6. Comité National du Monument de Léopold II, Léopold II, Les Monuments de Bruxelles et de Léopoldville, Vromant & C o, Liane Ranieri, Léopold II urbaniste, Hayez, Collectieve boek, Liber Memorialis, , Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel, David Watkin, De Westerse Architectuur, een geschiedenis, Sun, 2008 Tijschrift en Brochure 10. De Jubelparkkrant, Kroniek van het Jubelpark, , Koning Boudewijstichting, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis brochure Websites 11. International Database for Civil and Structural Engineering, Brusselse pictures, Inventaris van het bouwkundig erfgoed - Uitbreiding Oost - Jubelpark, Wikipedia - Jubelpark, Wikipedia - Victor Besme, Wikipedia - Gédéon Bordiau, Histoire de Wolluwé-Saint-Lambert, 21

24 22

25 Graag danken we hier nog Mvr. Christine Breugelmans, bibliothecaris van de Jubelparkmuseum en Mvr. Hilde Claes, bibliothecaris van de Bibliotheek Rozenberg voor hun onthaal en hun adviezen. 23