INVENTARIS VAN HET BOUWKUNDIG ERFGOED

Transcriptie

1 PAGINA 1/9 Gemeentehuis van Elsene, voorgevel (Françoise Waltéry MRBC - MBHG, 2011). ELSENE Voormalig pavillon Malibran, huidig gemeentehuis Brussels Hoofdstedelijk Gewest INVENTARIS VAN HET BOUWKUNDIG ERFGOED Elsensesteenweg a Collegestraat 1-3 Viaductstraat Tot 19e eeuw lag hier de herberg tulipant met een tuin die het huidige Fernand Cocqplein evenaarde. Eerste vermelding dateert uit 17e eeuw en verwijst naar de nabijgelegen plaatsnaam Tulpplant. CHARLES VANDERSTRAETEN MARIA MALIBRAN CHARLES DE BÉRIOT JULES BRUNFAUT MAURICE BISSCHOPS ALPHONSE BOELENS JOSEPH CALUWAERS EMPIRE BEAUX-ARTSSTIJL In 1768 werd het domein gekocht door Nicolas de Koraskeny, secretaris van Karel van Lorreinen, om er een fraai hof van plaisantie van te maken. De plannen werden echter nooit uitgevoerd. Het oude pand werd uiteindelijk gesloopt en in 1833 vervangen door buitenverblijf n.o.v. architect Charles Vanderstraeten (vader) voor Charles de Bériot (Leuven, 1802 Brussel, 1870), componist en befaamd violist. Het pavillon dankt haar naam aan de echtgenote van de Bériot, de beroemde operazangeres Maria Malibran (Parijs, 1808 Manchester, 1836), met wie hij in 1836 trouwde voor ze tragisch overleed. NEOCLASSICISME NEORENAISSANCE ECLECTISME ART NOUVEAU STADHUIS/GEMEENTEHUIS POLITIECOMMISSARIAAT Het buitengoed bestond toen uit een driehoekig park en een rechthoekig gebouw onder paviljoendak, met een rotonde aan de parkzijde en met achteraan een loodrechte dreef, tussen Elsensesteenweg en Collegestraat, met een centrale trappenpartij met toegang tot verhoogde benedenverdieping van het landhuis. Charles de Bériot verkocht het buitenverblijf in 1849 aan de gemeente Elsene die er haar gemeentehuis onder zou brengen. Een

2 PAGINA 2/9 eerder gemeentehuis bevond zich in rue de Trou-aux-Chiens (huidige Brouwerijstraat) en diende tevens als woning voor de gemeentesecretaris. Later, tussen 1831 en 1843, huurde de gemeente lokalen boven de herberg Le chasseur vert (zie Elsensesteenweg nr. 79), om vervolgens te verhuizen naar Fernand Cocqplein nr. 6 (zie dit nr.). Bij de verwerving van het pavillon Malibran werd een groot deel van de tuin herschapen tot een openbaar plein, het Leopoldplein (zie Fernand Cocqplein). Direct na de aankoop kende het nieuwe gemeentehuis haar eerste wijzigingen. Aan de voorgevel werd de rotonde beglaasd en in haar as, in het dak, een openbaar uurwerk aangebracht. De kelders werden deels verbouwd tot gevangenis. In de jaren verrees achter de dreef of allée communale een langgerekt neoclassicistisch gebouw om er verschillende administraties in onder te brengen. In 1880 werd de verhoogde tuin ommuurd langs de Collegestraat, het Fernand Cocqplein en de Elsensesteenweg. Een brede oprit en een brede trap leidde toen vanaf het Fernand Cocqplein naar de rotonde die als eretoegang dienst deed. Tien jaar later werd de administratieve vleugel uitgebreid met een politiecommissariaat. In 1892 werd de rotonde aanzienlijk vergroot. De voornaamste vernieuwing in het voormalige paviljoen betrof het ombouwen van de ontvangzaal tot Raadzaal met meubels in een neo-italiaanse renaissance stijl n.o.v. architect Jules Brunfaut uit Naar de eeuwwisseling toe werd het gemeentehuis te klein bevonden. Tussen 1903 en 1908 schetste architect Maurice Bisschops een drietal ontwerpen voor de vergroting van het gemeentehuis. Een voorstel stelde zelfs de totale afbraak van het pavillon Malibran voor. Architect Bisschops zou uiteindelijk het oorspronkelijk paviljoen aan de achterzijde uitbreiden met een risaliet van drie traveeën. Op die manier werd enerzijds de loodrechte allée communale tussen de Elsensesteenweg en de Collegestraat doorbroken, maar kwam anderzijds het gemeentehuis in directe verbinding te staan met de achterliggende administratieve vleugel. Hoewel bij de uitbreidingswerken het oorspronkelijk volume bewaard bleef, verdween het neoclassicistische uitzicht van het pavillon om plaats te ruimen voor een rijker versierde gevel in witte steen en simili. Ook de oorspronkelijke indeling van het pand werd drastisch gewijzigd door het vergroten van de Raadzaal en de toevoeging van een erezaal. Tijdens dezelfde uitbreidingswerken kwam ook het nieuwe neoclassicistische politiecommissariaat, op de hoek met de Collegestraat, tot stand. Een jaar later werd het omringend park heraangelegd door architect Joseph Caluwaerts. De tuinmuren werden verlengd langs de voormalige allée communale en het park werd terrasmatig verlaagd naar de pleinzijde. Het gemeentehuis werd in 1910 tevens vergroot

3 PAGINA 3/9 met een nieuwe lokettenvleugel n.o.v. gemeentearchitect Alphonse Boelens (verhoogd met één bouwlaag in 1911). Dezelfde architect ontwierp iets later het nieuwe brandweerarsenaal in de Viadukstraat (1913). Tijdens de rest van de 20e eeuw onderging het gemeentehuis geen noemenswaardige verbouwingen. Wel werden verschillende burgerhuizen in de Viaduktstraat (zie nr. 18, 20 en 22)en de Elsensesteenweg (zie nr. 170, 172 en 174) aangekocht om er diverse gemeentelijke diensten in onder te brengen. Pas vanaf 1991 werd een begin gemaakt met de sanering van een deel van het bouwblok tussen de Collegestraat en de Viaduktstraat. Naast de renovatie van het voormalige brandweerarsenaal en het politiecommissariaat, werd een deel van de bestaande huizen gesloopt en vervangen door ingetogen architectuur van architect Paul Becker. BESCHRIJVING Voormalige Pavillon Malibran (A) Grosso mode rechthoekig volume van twee bouwlagen onder schilddaken waarin volume van voormalige Pavillon Malibran nog herkenbaar is ondanks uniformiserende similibekleding met witstenen elementen. Voorgevel gekenmerkt door rotonde met vijfdelige rondboogarcade steunend op gekoppelde Ionische zuilen; op verdieping terras met balustrade en glasdeuren met pilastervormige stijlen en entablement, gescheiden door pilasters met composiet kapiteel, centraal venster als drielicht met centraal fronton, zijvensters onder medaillon met mannenprofiel; geheel bekroond door attiekmuurtje met vaasvormige bekroningen en centraal aedicula met uurwerk onder gebogen fronton doorbroken met bronzen wapenschild van de gemeente. Zijtraveeën met rondboogvormige vensters op benedenverdieping en vensters met balusterborstwering en entablement op consoles op verdieping. Nok van paviljoendak afgeboord door opengewerkte borstwering. Zijgevels identieke en bestaande uit drie bouwlagen, tweede als tussenverdieping, en acht traveeën op hoge onderbouw. Eerste vijf traveeën identiek met doorlopende pilasters over eerste twee bouwlagen en vensters onder entablement op tweede verdieping. Risaliet met vergelijkbare opstand doch rijker uitgevoerd: centrale vleugeldeur met witstenen omlijsting en fronton op consoles; op tweede verdieping vensters met balusterborstwering, centrale als glasdeur met balkon met dito borstwering en met gebogen fronton op consoles; oorspronkelijke stenen dakkapellen helaas verdwenen. Schrijnwerk uit 1909 bewaard. Gedenkplaten aan slachtoffers van beide Wereldoorlogen aan weerszijden van ingang via Elsensesteenweg.

4 PAGINA 4/9 Interieur. Op deel van kelders na is het interieur volledig verbouwd naar aanleiding van de uitbreidingswerken van Via zijingangen trappenpartij naar erezaal in neo-italiaanse renaissancestijl en met galerij op verdieping en geheel verlicht door lichtkoepel (glas-in-lood verdwenen); wanden geleed door deels vergulde Korinthische pilasters onder entablement met arabesken fries; galerij met balusterborstwering en zuilenportiek naar loketten; meerledige deels beglaasde deuren met églomisé. Aansluitende raadzaal met kenmerkende rotonde. Geheel in neo-italiaanse renaissancestijl, resulterend uit ingrijpende vergroting (1909) van oorspronkelijke ontvangstzaal, doch mits behoud van deuromlijstingen met Korinthische pilasters en fronton, Korinthische (half)zuilen en fraai cassettenplafond. Geraffineerde parketvloer helaas toen vervangen door meer eenvoudige parketvloer. Raadzaalmeubels in neo-italiaanse renaissancestijl n.o.v. architect Jules Brunfaut grotendeels ter plaatse bewaard, uitgezonderd oorspronkelijk podium met drieledige burgemeestersstoel en bustes van Leopold II en Maria-Hendrika door beeldhouwer Vinçotte. Deuren en fraaie luchters dateren dan weer uit Park (B). Hoger gelegen beboomd park omheind door muur bestaande uit witstenen panelen op hardstenen sokkel, tussen dito pijlers en bekroond door smeedijzeren borstwering tussen hardstenen postamenten. Terrasvormig verloop van park naar Fernand Cocqplein toe en lagere omheining met smeedijzeren hekwerk sinds 1910: centrale trappenpartij en hoekoplossingen in hardsteen en voorzien van balustrades, liggende consoles en postamenten met vaasbekroning of als voet voor lantaarn. Gedenkplaat aan Fernand Cocq op een van de postamenten. Zijvleugel in Collegestraat Lange bepleisterde vleugel in neoclassicistische stijl met drie te onderscheiden onderdelen. Collegestraat nr Uitbreiding van politiecommissariaat, 1909 (b>c). Hoekgebouw met drie bouwlagen en twee traveeën aan weerzijden van de hoek. Getoogde vensters met archivolt op benedenverdieping en verdiepingen met geriemde vensters tussen monumentale pilasters. Politiecommissariaat, 1890 (D). Twee bouwlagen en vijf traveeën. Getoogde vensters op benedenverdieping, rechthoekig op verdieping. Hoofdingang met centrale deur en zijvensters tussen hardstenen pilasters en onder dito entablement. Restant van administratieve vleugel in neoclassicistische stijl, jaren (). Twee bouwlagen en vijf traveeën; uitersten in risaliet. Rest van in oorsprong symmetrische gevel met twaalf traveeën werd opgeslorpt bij uitbreidingswerken van 1909.

5 PAGINA 5/9 Administratieve vleugel, parallel met Elsensesteenweg (F) Langgerekt volume onder platte daken tussen zijingang via Elsensesteenweg en Viaduktstraat. Simili-gevels van twee bouwlagen en respectievelijk één en drie, deels blinde, traveeën. Vensters per travee omlijst; vensters van onderbouw en eerste bouwlaag getralied. Toegangsdeur onder entablement. Bewaard schrijnwerk en kroonlijst op modillons. Zij- en achtergevel met drie bouwlagen. Getoogde vensters in zijgevel. Simili-gevel in Viadukstraat. Benedenverdieping met bossage, uitwaaierend boven rondboogvensters. Rechthoekige vensters op verdiepingen, per travee omlijst. Onterieur bestaande uit hal met granito-trap het smeedijzeren borstwering en langgerekte zalen met houten loketten op elke verdieping. Viaduktstraat nr Voormalig Brandweerarsenaal (G) Eclectisch pand met art-nouveau-invloed. Drie bouwlagen onder attiekverdieping. Vier traveeën, telkens binnen rondboogvormige nis. Bakstenen gevel met hardstenen elementen. Op benedenverdieping poorten tussen pijlers en onder I-balk op kussenblokken. Drielichten op verdiepingen en attiekverdieping. Keramiekfries ter hoogte van borstwering van tweede verdieping. Kroonlijst op korbelen. Archieven GAE/DS A; ; Publicaties en studies GUILLAUME, A., MEGANCK, M., et al., Atlas van de archeologische ondergrond van het gewest Brussel, 15 Elsene, Brussel, 2005, p. 47. GONTHIER, A., Histoire d'ixelles,le Folklore Brabançon, Impr. De Smedt, Brussel, 1960, pp HAINAUT, M., BOVY, Ph., De la place Fernand Cocq à la rue Saint-Boniface, Gemeente Elsene, Brussel, 1997 (À la découverte de l'histoire d'ixelles, 1), pp Tijdschriften «Le nouveau mobilier de la salle du conseil communal à Ixelles», L Émulation, 9, 1893, col «Œuvres publiées, Mobilier de la salle des séances du Conseil communal d'ixelles», L Émulation, 10, 1894, col BRUNFAUT, J., «Maison communale d'ixelles, Mobilier de la salle du Conseil (1894)», L Émulation, 10, 1894, pl Afkortingen Onderzoek en redactie :

6 PAGINA 6/9 Gemeentehuis van Elsene, onuitgevoerd ontwerp van de inrichting van het huis De Tulipant, 1769 ( AR, Kaarten en plattegronden, handgeschreven inventaris, 1103). Gemeentehuis van Elsene, opmetingsplan van de eigendom van Charles de Bériot, GAE/DS Hôtel communal. Pavillon Malibran. 10. Farde 101 AC (1849). Gemeentehuis van Elsene, opmetingsplan van voorgevel van Pavillon Malibran door architect Maurice Bisschops, GAE/DS Hôtel communal. Pavillon Malibran. 10. Farde 101 AC (1909). Gemeentehuis van Elsene, opmetingsplan van achtergevel van Pavillon Malibran door architect Maurice Bisschops, GAE/DS Hôtel communal. Pavillon Malibran. 10. Farde 101 AC (1909). Gemeentehuis van Elsene met hoge tuinmuur, vóór 1909 (Verzameling Dexia Bank). Gemeentehuis van Elsene, plan van omheiningsmuren, GAE/DS Hôtel communal. Pavillon Malibran. 10. Farde 101 AC (1880). Gemeentehuis van Elsene met hoge tuinmuur, vóór 1909 (Verzameling Dexia Bank). Gemeentehuis van Elsene, jaren 1920 (?) (Verzameling Dexia Bank). Gemeentehuis van Elsene, net na verfraaiingswerken van 1909 (Verzameling Dexia Bank).

7 PAGINA 7/9 Gemeentehuis van Elsene, zicht op de raadzaal in 1894 (L Émulation, 10, 1894, pl. 27). Gemeentehuis van Elsene, grondplan van het gemeentehuis en haar bijgebouwen, ACI/Urb. Hôtel communal. Pavillon Malibran. 10. Farde 101 AC (1890). Gemeentehuis van Elsene, opstand voorgevel door architect Maurice Bisschops, GAE/DS Hôtel communal. Pavillon Malibran. 10. Farde 101 AC (1909). Gemeentehuis van Elsene, opstand zijgevel door architect Maurice Bisschops, GAE/DS Hôtel communal. Pavillon Malibran. 10. Farde 101 AC (1909). Gemeentehuis van Elsene, doorsnede van het gemeentehuis door architect Maurice Bisschops, GAE/DS Hôtel communal. Pavillon Malibran. 10. Farde 101 AC (1909). Gemeentehuis van Elsene, doorsnede van de lokettenvleugel door gemeentearchitect Alphonse Boelens, GAE/DS Hôtel communal. Pavillon Malibran. 10. Farde 101 (1910). Luchtfoto van het gemeentehuis (Brussel UrbIS Verdeling: CIBG, Kunstlaan 20, 1000 Brussel). Gemeentehuis van Elsene, zijgevel langs Elsensesteenweg (foto 2011). Gemeentehuis van Elsene, plan voor de lichtkoepel van de erezaal, GAE/DS Hôtel communal. Pavillon Malibran. 10. Farde 101 AC (1909).

8 PAGINA 8/9 Gemeentehuis van Elsene, ontwerp van drieledige burgemeesterstoel n.o.v. architect Jules Brunfaut (L Émulation, 10, 1894, pl. 28). Gemeentehuis van Elsene, meubelontwerp voor Raadzaal n.o.v. architect Jules Brunfaut (L Émulation, 10, 1894, pl. 29). Gemeentehuis van Elsene, ontwerp voor luchter in Raadzaal, GAE/DS Hôtel communal. Pavillon Malibran. 10. Farde 101 AC (1909). Gemeentehuis van Elsene, verhoogde en ommuurde tuin langs Elsensesteenweg (foto 2011). Gemeentehuis van Elsene, hoekoplossing tussen hoge tuinmuur en verlaagde gedeelte (foto 2011). Gemeentehuis Elsene, verlaagde tuinomheining met centrale trappenpartij (foto 2011). Gemeentehuis Elsene, vleugel in de Collegestraat met o.a. politiecommissariaat (foto 2011). Viaduktstraat 24-26, brandweerarsenaal n.o.v. gemeentearchitect Alphonse Boelens, 1913 (Françoise Waltéry MRBC - MBHG, 2011). Gemeentehuis van Elsene, voorgevel, detail rotonde (Françoise Waltéry MRBC - MBHG, 2011).

9 PAGINA 9/9 Gemeentehuis van Elsene, voorgevel, detail van hoofdgestel met dakkapel (Françoise Waltéry MRBC - MBHG, 2011).