Institut de la Sainte-Famille d Helmet

Transcriptie

1 Institut de la Sainte-Famille d Helmet Kasteel gevel aan het park (Verzameling Dexia Bank-ARB-BHG). Onderzoek en redactie : APEB asbl,

2 Site van het Institut de la Sainte-Famille d Helmet, luchtfoto (Brussel UrbIS - Distributie : C.I.BG., Kunstlaan 20, 1000 Brussel). Plan van de site van het Institut de la Sainte-Famille d Helmet (BERCKMANS, C., BERCKMANS, O. (APEB asbl) en GAUTIER, P., Institut de la Sainte-Famille d Helmet. Historische studie (onuitgegven studie), april 2012, p. 7). 2

3 Geschiedenis Voor zover bekend gaat de geschiedenis van de site van het huidige Institut de la Sainte-Famille d Helmet terug tot eind 17de eeuw. Toen liet de familie de Saedeleer een landhuis bouwen op een groot domein dat zich tot aan het kanaal van Willebroek uitstrekte. In 1753 werd het eigendom gekocht door Jean-Baptiste Rol en Marie-Isabelle de Man, die de woning restaureerden. In 1765 werd het domein verworven door Adrien-Ange de Walckiers, die de woning tot kasteel omvormde en het domein uitbreidde en er een park in aanlegde. Na diens overlijden in 1799 deed zijn zoon Edouard afstand van zijn erfenis, en andere families volgden er elkaar op, waaronder de familie Plovits vanaf In 1824 werd het eigendom verkaveld en werd een groot deel van het park een weide. Tussen 1824 en 1826 werd het kasteel gesloopt door zijn nieuwe eigenaar, een zekere de Meeûs, met uitzondering van het oostelijke uiteinde. In 1861 werd het domein gekocht door Edouard Vandersmissen, die er vóór 1865 het huidige kasteel bouwde en het helemaal opnieuw liet aanleggen. Op basis van oude kaarten weerlegt deze stelling een andere, als zou het huidige kasteel nog altijd dat zijn dat Adrien- Ange de Walckiers had laten bouwen nadat hij het domein in 1765 had verworven. Het is echter mogelijk dat Vandersmissen een deel van de kelders en misschien de gevel van het deel van zijn woning dat nog na 1826 bestond, in zijn kasteel inwerkte. Detail uit Carte de Saint-Josse-ten- Noode et de Schaerbeek au 1er Janvier 1865, GAS/OW. 3

4 Detail uit Plan de la commune de Schaerbeek 1870, Nationaal Geografisch Instituut. In 1891 werd het domein gekocht door de congregatie van de Dames de la Sainte-Famille met het doel er een meisjespensionaat op te richten. Naast het kasteel bleven er ook verscheidene bijgebouwen bestaan, waaronder een grote serre, een oranjerie en een klein gebouw met puntgevels dat loodrecht op de Chaumontelstraat stond, tegenover het kruispunt met de huidige Lindestraat. Dit kruispunt werd vóór 1777 ontworpen en bevond zich tot tijdens het interbellum tegenover het hoofdgebouw van het pensionaat. Daarnaast kochten de Dames in 1898 een villa in klassieke stijl op nr. 114 van de huidige Zénobe Grammelaan, evenals op de hoek van de straten de boerderij die ervan afhing, allebei gebouwd tussen 1824 en Al deze gebouwen werden gesloopt naarmate het instituut zich uitbreidde, met uitzondering van de villa, die werd gerenoveerd volgens een plan uit 1930 en die nu niet meer tot het complex behoort. Nog in datzelfde jaar (1891) bouwde de congregatie de eerste zes traveeën van het pensionaatgebouw (B), een gebouw van drie bouwlagen met neoclassicistische inslag gevestigd tegen de zuidoostelijke hoek van het kasteel. Misschien waren die al van de hand van architect Emar Collès, medestichter van de Sint- 4

5 Lucasscholen in Brussel in 1882, die het gebouw enkele jaren later vergrootte. In 1893 ontwierp Collès langs de Chaumontelstraat een L-vormige galerij van één bouwlaag (C), blind aan de straatkant, ruim beglaasd aan de kant van het kasteel. De uitspringende vleugel met toegang aan de straat vormt een gang die naar de eerste travee van het pensionaatgebouw leidt. In datzelfde jaar verrees links van de galerij een neoclassicistisch huis met gevel aan de straat, waarvan de rooilijn toen op die plaats een lichte bocht maakte; dit huis werd in de jaren 1930 gesloopt. In 1895 vergrootte dezelfde architect het pensionaat (B) met vijf traveeën, waartegen hij een trappengebouw van vier bouwlagen (D) aanbouwde. In de as hiervan bouwde hij daarnaast een neogotische kapel (E), bestaande uit een schip en een veelhoekig koor, links geflankeerd door een sacristie. In 1903, ten slotte, ontwierp Collès twee zijbeuken in dezelfde stijl als het schip, klooster genoemd, rechts verlengd door een tweede sacristie, evenals twee soortgelijke traveeën voor het pensionaatgebouw (B), aangebouwd rechts van het trappengebouw. In 1904 werd een omheiningmuur (F) geplaatst tegenover het pensionaat aan de Chaumontelstraat, volgens haar nieuwe rooilijn. In de binnenplaats die aldus ontstond, werd een conciërgeloge tegen de galerij aangebouwd. In 1906 kreeg het trappengebouw (D) een toegangsvolume in de as, en langs de Walckiersstraat kwam er een recreatiezaal van één bouwlaag (H). Het jaar daarop lieten de Dames de la Sainte-Famille een woonhuis bouwen (G) op nr. 7 van deze straat, tegen de recreatiezaal. Tijdens het interbellum werden drie nieuwe vleugels op de site gebouwd. In 1922 werd in het verlengde van het pensionaatgebouw een vleugel van twee bouwlagen gebouwd (I), met klaslokalen en kamers, en in 1930 ontwierp architect J. De Roeck aan de kant van de Chaumontelstraat (nr. 9) een vleugel evenwijdig met de vorige, met een feestzaal (J). Tot slot bouwde aannemer Joseph De Knoop in 1934, recht op de Chaumontelstraat, een vleugel van één bouwlaag met klaslokalen (K) bestemd voor een huishoudschool. Aan de straatkant liet de congregatie, na afbraak van de bestaande gebouwen die buiten de nieuwe rooilijn lagen waaronder het neoclassicistische huis uit 1893 ook een woonhuis (L) met nr. 1 bouwen, evenals een gebouw met nr. 3, gelegen in het verlengde van de galerij uit 1893 (C). Van dit gebouw van één bouwlaag rest nu slechts het linkerdeel, waarin zich ook de toegang bevindt. Nog in 1934 ontwierp architect Pierre Van Kerkhoven een refter aan de voorplaats van het pensionaatgebouw (B) die werd aangebouwd tegen de galerij uit 1893 (C) en tegen de conciërgeloge uit 1904 (F). Het jaar daarop werd het schoolcomplex ook voor externen opengesteld. In 1941 werd het gebouwencomplex van het instituut door een hek van het park afgescheiden. In 1951 werd een bijgebouw van één bouwlaag aangebouwd tegen de oostgevel van het kasteel, in het verlengde van een kleine 5

6 hoekvestibule uit 1929; dit bijgebouw verbond het hoofdgebouw met het pensionaat (n.o.v. architect J. De Roeck). In 1961 werd een garage ontworpen op de hoek van de Chaumontelstraat en de Walckiersstraat, terwijl architect Paul Dhaeyer voor de huishoudschool (K) een bijkomende verdieping en een achterbouw ontwierp. In 1963 onteigende de Belgische staat de twee laagst gelegen derden van het eigendom in het kader van de aanleg van een autowegverbinding, een plan dat echter niet werd uitgevoerd (LEBLICQ, Y., 2004, p. 17). In 1965 ontwierpen architecten Paul en Stéphane Dhaeyer de verbouwing van de recreatiezaal aan de Walckiersstraat (H): ze kreeg een verdieping en de gevels werden gewijzigd, terwijl het sanitair aan het uiteinde van het gebouw door een bijgebouw werd vervangen. In 1980 ging het pensionaat dicht. Een jaar later werd een laatste vleugel met klaslokalen aan de Chaumontelstraat ontworpen (n.o.v. architect Stéphane Dhaeyer). Dit noodzaakte de afbraak van bijna de hele vleugel uit 1934 op nr. 3, evenals de verwijdering van het linkeruiteinde van de galerij uit 1893 (C) en van bijgebouwen uit diezelfde periode. In 1985 werd het beheer van het onteigende gedeelte van het domein, het Walckierspark, toevertrouwd aan het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, dat het overdroeg aan de vzw MOB (Milieucommissie Brussel en Omgeving). In 1991 werd deze zone opgenomen in de perimeter van natuurreservaat Het Moeraske, dat op als landschap werd beschermd. Op werden het kasteel en de kapel, samen met de gevels, de bedaking en het meubilair onroerend door bestemming van het pensionaatgebouw, als geheel beschermd. Beschrijving A. Kasteel (tussen 1862 en 1864) Buitenzijde Rechthoekig gebouw in neoclassicistische stijl, onder schilddak. Gecementeerde gevels met imitatievoegen op hardstenen plint aan de kant van de binnenplaats. Gezien niveauverschil uitgewerkte onderbouw in Gobertangesteen met centrale trappartij aan de parkzijde. Aan de binnenplaats en het park, gevels van met vijf symmetrische traveeën en met centrale toegang, twee bouwlagen onder hoog hoofdgestel. Laatstgenoemde in zijgevels ingevuld als attiekverdieping, en met elk vier traveeën, aan het park verspringend en gedeeltelijk blind. Muuropeningen met geprofileerde omlijsting, de meeste rechthoekig, sommige onder steekboog. Architraaf op de hoofdgevels. Houten kroonlijst op modillons, en aan de kant van het park op getande fries. De muren van het oostelijke deel ter hoogte van de kelders en de benedenverdieping zijn dikker, wellicht overblijfselen van het oude kasteel. 6

7 Aan het park, monumentale gevel geritmeerd door kolossale pilasters met Ionisch kapiteel; de pilasters rond de centrale risaliet leunen aan tegen die van de zijtraveeën. Centrale toegang achter trappenpartij in Gobertange met stenen borstweringen versierd met een vaas en bekroond door een entablement op consoles die de leuning vormt voor het venster op de verdieping, eveneens onder entablement. Attiekmuurtje, vroeger met balustrade met vazen, thans enkel versierd met vuurpotten, waarvan er een ontbreekt. Onderbouw voorzien van steekboogvormige keldervensters, thans gedeeltelijk dichtgemetseld. Lantaarns op smeedijzeren stang rond de toegang. Aan de binnenplaats, deur en vensters op de benedenverdieping onder steekboog met sleutel in Lodewijk XV-stijl. Toegang met stenen stijlen achter geprofileerde stenen treden en beschermd door een luifel bestaande uit een metalen lamberkijn op fijne schuine dragers, geplaatst vóór Vensters op de verdieping met borstwering met oren en knoppen, het centrale venster onder entablement, rechts blind. Op de westgevel, travee aan de parkzijde gewijzigd door de verplaatsing naar rechts van het venster van de benedenverdieping en verwijdering van het blinde venster op de eerste verdieping. Travee aan de straatkant blind in de eerste twee bouwlagen. Kasteel, gevel aan het park (foto s 2012). 7

8 Aangebouwd tegen de oostgevel, twee bijgebouwen van één bouwlaag onder plat dak: het eerste dateert uit 1929 (n.o.v. architect J. De Roeck) en is voorzien van een langwerpige muuropening en een venster; het tweede, met een terugwijkende toegangsportiek, werd in 1951 toegevoegd en neemt de rest van de gevel in. Schrijnwerk vervangen; oud raamwerk met roedeverdeling ter hoogte van het entablement op de westgevel. Op de benedenverdieping van de hoofdgevels, houten rolluikkasten aan de straatkant en vensterluiken met houten klapluiken met lamellen voor de deuren en vensters aan de parkzijde. Vensters van attiek in zijgevel voorzien van smeedijzeren leuningen. Kasteel, gevel aan de binnenplaats (foto 2012). Een sleutel (foto 2012). Interieur Kelders Overwelfde kelders onder korfboogvormig tongewelf onder het oostelijk gedeelte van het gebouw, wellicht overblijfselen van het oude kasteel. In de hoofdruimte, bakstenen schoorsteen met rechte rookvang op geprofileerde consoles. Aan de parkzijde, stenen trap die naar een thans afgesloten toegang leidt. Benedenverdieping De kamers liggen rond een centrale rotonde: drie naast elkaar aan de parkzijde, twee gescheiden door het trappenhuis aan de straatkant. Plafonds met sierlijsten. Deuren met panelen of beglaasd, met houten of metalen roedeverdeling. Schoorstenen in wit of rood marmer, waarvan drie in empirestijl, met stijlen met volute(s), sommige met leeuwenpoten. Kamer in de noordoostelijke hoek met lambrisering, deuromlijstingen en plafond in empirestijl met talrijke sierlijsten; in de hoek, schoorsteen in rood marmer in Lodewijk XV-stijl, misschien hergebruik, onder een schilderij, nu achter glas, met voorstelling van de Heilige Familie. 8

9 Kasteel, benedenverdieping, kamer langs de straat, schouwen (foto s 2012). Kamer in de noordoostelijke hoek (foto 2012). Kamer in de noordoostelijke hoek (Verzameling Dexia Bank-ARB- BHG). 9

10 Rotonde Vierkante hal met vier deuren, onder een ronde galerij langs de kamers op de verdieping, bekroond door een koepel met daklicht. De galerij heeft een borstwering met metalen wortelmotief; ze rust op een hoofdgestel dat in elke hoek wordt gedragen door drie vlakke zuilen met Ionisch kapiteel. Acht deuren onder entablement in Korintische orde met gecanneleerde pilasters. Koepel met caissons en daklicht met doorschijnend en geel glas-in-loodraam met geometrisch motief. Het decor is volledig van stucwerk; de zuilen zijn van wit imitatiemarmer, de deurlijst is voorzien van dwarsbalken, het entablement van de deuren op de galerij en de pilasters van de galerij zijn van geel imitatiemarmer. Kasteel, rotonde, zicht op de galerij (foto 2012). Zicht op de koepel met daklicht (foto 2012). Eretrap (foto 2012). Trappenhuis van de eretrap Centraal aan de binnenplaats, trappenhuis van de eretrap, een wenteltrap met twee gebogen bordessen. Leuning met metalen stijlen met wortelmotief, houten handlijsten en trappalen, die laatste bekroond door een bolvormige lamp. Zolder Onder het dak, ruimten verdeeld rond de koepel, met houten structuur. Houten gebinte, in het zuiden voorzien van een rechthoekig daklicht. 10

11 B. Pensionaatgebouw (1891, 1895, 1903) Buitenzijde Langwerpig gebouw met neoclassicistische inslag; drie bouwlagen, de laatste lager, onder schilddak in het westen. De lange zijden bevatten dertien traveeën, de eerste zes ontworpen in 1891, misschien al door architect Emar Collès, de vijf volgende in 1895, en de twee laatste, voorbij het trappengebouw, in 1903, alle zeven door dezelfde architect. Westelijke zijgevel van drie traveeën. In 1922 werd tegen de oostgevel een vleugel met klaslokalen (I) aangebouwd. Het gebouw is aan zijn noordwestelijke hoek met het kasteel verbonden. Pensionaatgebouw, opstand voorgevel 1891, GAS/DS (1891). Plan van 1891, GAS/DS (1891). Plan voor de uitbreiding van het pensionaatgebouw, trappenhuis en kapel, GAS/DS 45-3 (1895). 11

12 Bepleisterde gevels met imitatievoegen, deels met bossage op de benedenverdieping, doorkruist met stenen banden ter hoogte van de onderdorpels, soms boven de muuropeningen. Muuropeningen onder steekboog op de benedenverdieping aan de lange zijden, de andere rechthoekig, die in de laatste bouwlaag als tweelicht met moneel. Architraaf die een latei vormt voor de vensters in de laatste bouwlaag en kroonlijst met modillons. Schrijnwerk vervangen, met uitzondering van het raamwerk met roedeverdeling op de benedenverdieping aan de parkzijde. Langs de straat, toegang in de eerste travee, de tweede travee voorzien van verspringende vensters die het trappenhuis verlichten. Aan het park, drie traveeën in risaliet, de centrale voorzien van een deur achter een dubbel bordes en een deels verdwenen balustrade. Eerste travee volgens plan blind op de benedenverdieping, om de linkerzijbeuk van de kapel in te werken. Op de laatste travee, toegang tot het kasteel, risaliterend in de eerste twee bouwlagen. Op de zijgevel, centrale deur met trappenpartij. Derde travee blind. Pensionaatgebouw, gevel langs de koer (foto 2012). Pensionaatgebouw, gevel langs de koer (Verzameling Dexia Bank-ARB- BHG). 12

13 Pensionaatgebouw, gevel langs de koer (Verzameling Dexia Bank-ARB- BHG). Pensionaatgebouw, gevel langs het park (foto 2012). Pensionaatgebouw, gang met houten vitrinekasten (foto 2012). Interieur Op de benedenverdieping, zalen aan de straatkant, afgeboord door een gang aan de parkzijde. Vloer in cementtegels met bloemenmotief. Gang met plafond geritmeerd door liggers op consoles en versierd met grote houten vitrines (wellicht geplaatst in 1907) met rekken op smeedijzeren consoles met invloed van de art nouveau. Op de eerste twee traveeën, gang met plafond met modillons en trappenhuis met houten leuning met wortelmotief. Op de eerste verdieping, centrale gang met errond de vroegere individuele kamers van de pensionaires. Plafond met liggers op consoles. Deuren en impostvensters met metalen roedeverdeling, doorlopend aan één zijde, bewaard. 13

14 C. Galerij, nr. 5 Chaumontelstraat (1893) Buitenzijde In 1893 ontwierp architect Emar Collès een L-vormige galerij in eclectische stijl van één bouwlaag onder zadeldak, thans met zes traveeën op de vleugel aan de straatkant en drie traveeën op de uitspringende vleugel. Blinde straatgevel, bepleisterd en gescandeerd door pilasters. Uiterst rechts, deur die uitgeeft op de uitspringende vleugel, in 1928 in Beaux-Artsstijl vervangen door architect J. De Roeck, met een geprofileerde omlijsting met sleutel en gebogen kroonlijst, beglaasd en in smeedijzer; monogram S F in bovenlicht. Gevel aan de kant van het kasteel voorzien van brede glasdeuren tussen bepleisterde pilasters met bakstenen groeven. Terras met balustrade dat in de hoek toegankelijk is via een trap met bloktrede bekroond door een beeld van een lezende monnik. In 1934 werd het terras overdekt met een hellende luifel op zuilen. Oorspronkelijk schrijnwerk. Gevel van de uitspringende vleugel in baksteen en witsteen, eveneens geritmeerd door pilasters en voorzien van muuropeningen onder steekboog. Schrijnwerk vervangen. Galerij, gevel langs het park (foto 2012). 14

15 Zicht op de binnenplaats gevormd door het kasteel, het pensionaatgebouw en de galerij (Verzameling Dexia Bank-ARB- BHG). Interieur In de vleugel aan de straatkant bevonden zich de ontvangkamers. De uitspringende vleugel vormt een gang die toegang geeft tot de voormalige conciërgeloge (1904) en de refter (1934) aan de zijkant, en tot het pensionaatsgebouw (B) in het midden. Deze vleugel wordt geritmeerd door pilasters; hij is betegeld met cementtegels en is voorzien van een lambrisering in zwart marmer die misschien in 1928 is geplaatst. Galerij, opstanden van straatkant en parkzijde, GAS/DS 45-3 (1893). Galerij, toegangspoort in Beaux- Artsstijl uit 1928, opstand, GAS/DS 45-5 (1928). D. Trappengebouw (1895) Buitenzijde In 1895 ontwierp architect Emar Collès het trappengebouw in eclectische gotische-renaissancestijl. Dit rechthoekige volume van vier bouwlagen onder schilddak is loodrecht in het pensionaatsgebouw ingewerkt en dient ook als vestibule voor de kapel. 15

16 Aan de straatkant, opstand van drie gelijke traveeën, bepleisterd met imitatievoegen. Vensters onder steekboog in de eerste drie bouwlagen, in de derde hoger en met tussendorpel, in de laatste rechthoekig en met moneel. Volgens plan was er centraal een blinde benedenverdieping, die vóór 1903 van een deur werd voorzien. In 1906 werd vóór de deur een breed opengewerkte bakstenen toegangsvolume gebouwd. Interieur Bepleisterd trappenhuis met centrale rechthoekige muuropening, geritmeerd door pijlers, zuilen en pilasters waarop steekbogen en ribgewelven rusten; wenteltrap met rechte trapdelen, treden in zwart marmer en leuningen in bewerkt smeedijzer. Aan de voet van de bogen, blazoen met het geschilderde monogram S F. Vloer in cementtegels met bloemenmotief. Centrale gang naar de kapel. Trappengebouw, zicht naar de kapel (foto 2012). Trappengebouw (foto 2012). E. Kapel (1895, 1903) Buitenzijde De kapel bevindt zich centraal in het toegangsvolume, loodrecht op het pensionaatsgebouw. Deze kapel in neogotische stijl werd in 1895 door architect Emar Collès ontworpen. Ze bestaat uit een schip van 16

17 zeven traveeën onder zadeldak, geflankeerd door twee zijbeuken en een veelhoekig koor afgeboord door sacristieën. De eerste steen werd op gelegd. De zijbeuken, waarvan de rechtse breder zijn, en de grotere sacristie rechts werden pas in gebouwd. Bakstenen gevels met hardstenen elementen. Opstand gescandeerd door steunberen met insprongen. Op de zijbeuken, tweelichten onder steekboog in de onderbouw en vensters onder korfboog met maaswerk op de benedenverdieping. Stenen attiekbalustrades met maaswerk, gerestaureerd in 2007 n.o.v. architect Jacques Benoit. Kapel en koor voorzien van spitsboogvormige hoge vensters met maaswerk. Aan het uiteinde van het schip, aanzet van een veelhoekig torentje waarvan de hoge spits nooit werd gebouwd. Kleine dakkapellen onder puntgevel en met dakstoel. Sacristieën onder puntgevel, voorzien van vensters met tussendorpel, enkel of dubbel kruisraam, sommige onder gebroken ontlastingsboog. Kapel, gevel naar het kasteel (foto 2012). Kapel, gevel naar het kasteel (Verzameling Dexia Bank-ARB-BHG). 17

18 Interieur Muren in Gobertangesteen. Onderbouw in roodgeaderd Dinants marmer. Parketvloer gecombineerd met cementtegels in de kapel. Zuilen en bundelpijlers met kapiteel met bladdecor. Bakstenen kruisribgewelven. Vensters met non-figuratieve glas-in-loodramen, behalve die van het koor die profeten, apostelen, evangelisten en kerkleraars voorstellen. Deuren met briefpanelen, sommige met glasin-loodramen. In de kapel, decor van blinde arcades met maaswerk onder de hoge vensters. Tribune met balustrade met maaswerk, op drie arcades, aan de zijkant ingenomen door de biechtstoelen in bewerkt hout, uitgevoerd door de Antwerpse beeldhouwer De Ma(e)rtelaer(e). Orgel gemaakt in 1894 door Pierre Schyven en geplaatst in Koor voorzien van een altaar in zwart marmer van Namen en geflankeerd door witstenen beelden van Maria en de heilige Jozef gemaakt door Albert Desenfans, op een zuilvormige sokkel en onder baldakijn. De zijbeuken staan enkel in de eerste en de laatste travee met het schip in verbinding. Ontwerp voor de kapel, gevel naar het kasteel (L Émulation, jg. 26, 1899, pl. 15). Ontwerp voor de kapel, langsdoorsnede (L Émulation, jg. 26, 1899, pl. 16). 18

19 Kapel, zicht op het koor (foto 2012). Kapel, zicht op het koor (Verzameling Dexia Bank-ARB-BHG). Kapel, zicht naar het doksaal (foto 2012). Kapel, koor (foto 2012). Kapel, gewelven (foto 2012). 19

20 Kapel, beeld van Sint-Jozef door A. Desenfans (foto 2012). Kapel, blinde arcade met beschilderde versiering (foto 2012). Kapel, biechtstoel (foto 2012). Kapel, zicht in een van de zijbeuken (Verzameling Dexia Bank-ARB-BHG). 20

21 F. Afsluitmuur en conciërgeloge (1904) Bepleisterde en door pilasters geritmeerde afsluitmuur die de muur van de galerij verlengt, in 1904 tegenover het pensionaatgebouw ontworpen. Voorzien van een toegang (nr. 7 Chaumontelstraat) in het midden van het trappengebouw. In dezelfde periode werd een conciërgeloge van één bouwlaag rechts tegen de galerij aangebouwd. H. Vleugel Walckiersstraat (1906, 1965) Gebouwd langs de Walckiersstraat in 1906, vleugel van oorspronkelijk één bouwlaag met recreatiezaal; een blinde gevel aan de straatkant en langs de binnenplaats brede rechthoekige muuropeningen onder I-balk. Deze vleugel werd in 1965 verbouwd door de architecten Paul en Stéphane Dhaeyer: toevoeging van een verdieping met klaslokalen, vervanging van de bakstenen en plaatsing van muuropeningen op de gevel aan de straatkant, verbouwing van de gevel aan de binnenplaats. De architecten vervingen toen ook het L-vormige, aan het uiteinde gelegen sanitair door een bijgebouw dat even hoog is als de rest van het gebouw. Vleugel uit 1906 (Walckiersstraat, H), gevel naar de koer (Verzameling Dexia Bank-ARB-BHG). Vleugel uit 1906 en 1965 (Walckiersstraat, H), gevel naar de koer (foto 2012). I. Vleugel die het pensionaatgebouw verlengt (1922) Gebouwd in 1922, loodrecht op Walckiersstraat en in het verlengde van het pensionaatgebouw (B), vleugel met invloed van de Beaux- Artsstijl van twee bouwlagen onder zadeldak. Bakstenen gevels, aan de straatkant voorzien van talrijke vensters die niet uitgelijnd zijn op de traveeën, met negen traveeën aan de kant van het park, met elementen in simili. Houten dakkapellen, aan het park onder rondbogige bekroning. 21

22 Traveeën aan de kant van het park geflankeerd door pilasters. Brede korfboogvormige muuropeningen op de benedenverdieping, met drie deuren achter een trap. Per twee gekoppelde rechthoekige vensters op de verdieping. Verspringende muuropeningen op de eerste travee. Op de benedenverdieping, klaslokalen aan de straatkant, langs een gang aan de parkzijde. Op de verdieping, kamers van het pensionaat. Vleugel uit 1922 ter verlenging van het pensionaatgebouw (I), opstand voorgevel, GAS/DS (1922). J. Vleugel van de feestzaal, nr. 9 Chaumontelstraat (1930) Ontworpen aan de straatkant in 1930 door architect J. De Roeck, vleugel in art-decostijl van anderhalve bouwlaag onder plat dak. Wordt door lagere bijgebouwen geflankeerd en door twee overdekte doorgangen met de parallelle vleugel (I) verbonden. Langs de straatkant, symmetrische gevel van twaalf traveeën, in baksteen van Quenast met elementen in Euvillesteen. Geciseleerde hardstenen onderbouw. Op de benedenverdieping, grote vensters met borstwering versierd met pilasters. In de tussenlaag, smalle gekoppelde vensters, blind op de eerste negen traveeën. Aan de uiteinden, travee met uitsprongen, onder trapgevel; in de linkertravee bevindt zich de toegang met afgeschuinde tandlijst, onder entablement. Oorspronkelijke deur met traliewerk in art-decostijl en ingewerkt monogram S F. Raamwerk met glas-in-loodramen vervangen. De feestzaal neemt de eerste negen traveeën over hun hele hoogte in; decor in art-decostijl, met een balkon en een toneel. De daaropvolgende traveeën verlichten de leslokalen. Feestzaal uit 1930 (J), Chaumontelstraat 9, opstand voorgevel, GAS/DS 45-7 (1930). 22

23 K. Vleugel met klaslokalen (1934) Modernistische vleugel met klaslokalen, loodrecht op de Chaumontelstraat, oorspronkelijk van één bouwlaag en bestemd voor een huishoudschool, ontworpen in 1934 door aannemer Joseph De Knoop. In 1961 vergroot door architect Paul Dhaeyer: toevoeging van een bouwlaag en van een achtergebouw. Bakstenen gevels versierd met bepleisterde elementen en voorzien van grote muuropeningen met roedeverdeling. Toegankelijk aan de straatkant via de bewaarde travee van een gebouw (Chaumontelstraat nr. 3) dat in datzelfde jaar werd ontworpen door dezelfde aannemer en thans is vervangen door de vleugel uit Feestzaal van 1930 (J), Chaumontelstraat 9 (foto 2012). Feestzaal van 1930 (J), Chaumontelstraat 9, dwarsdoorsnede en scène, GAS/DS 45-7 (1930). Klaslokalen uit 1934 (K) (foto 2012). 23

24 L. Huis, nr. 1 Chaumontelstraat (1934) Ontworpen aan de straatkant in 1934 door aannemer Joseph De Knoop voor de Dames de la Sainte-Famille, woning in art-decostijl met bakstenen gevel. Twee bouwlagen onder plat dak en drie traveeën, de eerste verspringend en met tweelichten, de tweede met de terugwijkende toegang. Trapezoïdale erker op de derde travee. Oorspronkelijk schrijnwerk. Huis uit 1934 (L), Chaumontelstraat 1 (foto 2012). M. Refter (1934) Ontworpen door architect Pierre Van Kerkhoven, rechthoekig volume van één bouwlaag in 1934 met uitspringende vleugel van de galerij uit 1893, op de voorplaats van het pensionaatsgebouw. Q. Park Het park heeft in de loop der tijden talrijke wijzigingen ondergaan. Op de kaart van Ferraris uit 1777 is het afgebeeld in Franse stijl, voorzien van een rechthoekige waterpartij in de as van het kasteel. Op het plan dat landmeter Van Keerberghen in 1824 in het kader van de verkoop van het eigendom opstelde, is een vierhoekige vijver gelegen tussen weiden te zien. 24

25 Na 1865 werd het park grondig heringericht door Edouard Vandersmissen, tegelijkertijd met de heropbouw van het kasteel. Het Plan de la commune de Schaerbeek uit 1870 toont inderdaad een landschapspark in Engelse stijl met bochtige paadjes en een asymmetrische S-vormige waterpartij met twee eilanden. In 1891, toen de Dames de la Sainte-Famille het eigendom verwierven, beschrijft de verkoopakte het als een sierpark aangeplant met een groot aantal hoogstammige bomen, struiken en sierplanten, met twee vijvers, twee eilanden, twee grotten, een ruïne en landerijen, en een moestuin (LEBLICQ, Y., 2004, p. 8). Sommige van deze decoratieve elementen stenen sokkels en grotten zijn bewaard. Begin 20e eeuw moest het domein, als gevolg van de uitbreiding van de spoorweg Brussel-Mechelen, het lagergelegen gedeelte afstaan en werd de grote vijver gedempt. In 1963 werden de twee lagere derden van de site opgehoogd, nadat ze door de Belgische staat waren onteigend in het kader van de geplande aanleg van een autoweg. Toen het plan echter werd afgeblazen, werd de zone voor industriële activiteiten bestemd, tot in de jaren De natuur heroverde nadien beetje bij beetje haar rechten en het open uitzicht achter het kasteel werd geleidelijk afgesloten door nieuwe bomen voorbij de zone van het park die nog aan het Instituut toebehoorde. Zicht vanaf de grote vijver naar de schoolgebouwen (Verzameling Dexia Bank-ARB-BHG). De ruïnes in het park (Verzameling Dexia Bank-ARB- BHG). De grote vijver (Verzameling Dexia Bank-ARB-BHG). Dreef met borstbeelden (Verzameling Dexia Bank-ARB- BHG). 25

26 Zicht naar de gebouwen vanuit het park (foto 2012). Beschermd Archieven GAS/DS 45-3, , 45-5, , 45-7, , 325. Archief van het Kadaster van Brabant in Brussel, gemeente Schaarbeek. Publicaties BERCKMANS, C., BERCKMANS, O. (APEB vzw) en GAUTIER, P., Institut de la Sainte-Famille d Helmet. Historische studie (nietgepubliceerde studie), april LEBLICQ, Y., Le Domaine Walckiers sous Schaerbeek et Evere. XVIII e XX e siècles (niet-gepubliceerde studie AGORA), WAUTERS, A., Histoire des environs de Bruxelles, ou description historique des localités qui formaient autrefois l'ammanie de cette ville [1855], Boek acht A, Culture et Civilisation, Brussel, 1973, p Artikelen Chapelle de l Institut de la Sainte Famille à Helmet, L Émulation, jg. 24, 1899, pl VAN DEN HAUTE, R., Le Château Walckiers à Schaarbeek, Maisons d Hier et d Aujourd hui, 124, 1999, pp Kaarten/plannen DE FERRARIS, J. J. F., Carte de Cabinet des Pays-Bas autrichiens et de la Principauté de Liège, VAN KEERBERGHEN, Grond Kaert van het Kasteel en Omtrek, VANDERMAELEN, Ph., Plan parcellaire de la commune de Schaerbeek avec les mutations jusqu en Atlas des chemins vicinaux de Schaerbeek, begin jaren POPP, P. C., Atlas du Royaume de Belgique, plan parcellaire de la commune de Schaerbeek, ca HUVENNE, J., Carte topographique et hypsométrique de Bruxelles et ses environs, ca Carte de Saint-Josse-ten-Noode et de Schaerbeek au 1 er Janvier

27 Plan de la commune de Schaerbeek 1870, Nationaal Geografisch Instituut. HOUSSA, O., Plan nr. 3. Aménagement des quartiers Mon Plaisir et Helmet, (GAS/OW). Website Historique du Walckiers, CEBE-MOB vzw, Inventaris van de Opmerkelijke Bomen, Walckierspark, Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Orgels in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Romantisch orgel op de galerij (Schyven, 1894), Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 27