Armoedebestrijding op lokaal niveau: tussen droom en daad

Transcriptie

1 Armoedebestrijding op lokaal niveau: tussen droom en daad Prof. dr. Wim Van Lancker (CESO), KU Leuven Hasselt, 17 september 2018

2

3 3

4 Wie armoede wil aanpakken, moet kritisch zijn Armoedeprobleem is te belangrijk om onvoorzichtig om te springen met de interpretatie cijfers Correcte interpretatie van armoedecijfers noodzakelijk om: Een diagnose van het probleem te stellen Om beleid te maken Dat geldt voor alle actoren en partijen in het debat 4

5 Wat is armoede, en hoe meten we dat?

6 Great Smokey Mountains 6

7 Armoede is gebrek aan middelen Geldgebrek maakt het moeilijker om een goede ouder te zijn Geldgebrek maakt het moeilijker om voldoende te investeren in het materiële welzijn van kinderen Geldgebrek maakt het moeilijker om vooruit te plannen Armoede gaat om uitsluiting omwille van een gebrek aan middelen Wat die middelen zijn verschilt van lidstaat tot lidstaat en kan veranderen doorheen de tijd (armoede is relatief) Een gezinsinkomen op de armoedegrens voor een alleenstaande ouder met twee jonge kinderen bedraagt per maand. Dat betekent 40 per dag om rond te komen na aftrek van (gemiddelde) huur van

8 De armoede is stabiel Bevolking 8

9 Stabiliteit verhult beweging 23% % % 16 16% % 10 12% Bevolking Kinderen Actieve leeftijd Gepensioneerden 9

10 Armoede in Europa Aandeel van de bevolking dat leeft in een gezin met een inkomen onder de armoedegrens, %

11 Hoe snel raak je uit de armoede? 60 Exit rate out of poverty, children, IS UK AT DK LT NO CY CZ SI FI HR EE GR FR SE PL LU IT NL HU SK LV BE ES PT MT BG RO 11

12 Hoe meten we armoede? Probleem: Ruwe indicator, geen informatie op niveau van de stad of wijk. In 2013: Armste wijk van Vlaanderen ligt in Aalst? Aanvullen met secundaire indicatoren die min of meer kwetsbare factoren meten: Bijvoorbeeld: Aantal leefloners, mensen met schuldenlast, sociale huur, werklozen, etc Hoeveel armen zijn er in Hasselt volgens de relatieve armoedenorm? 12

13 Wat zeggen de secundaire indicatoren? Kansarmoede-indicator Kind en Gezin: % kinderen (0-3 jaar) geboren in kansarmoede 16% Vlaams Gewest 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Bron: Kind en Gezin 13

14 Stabiliteit verhult beweging Armoederisico naar scholingsgraad 14

15 Risico op armoede is niet gelijk verdeeld 5% van de werkende Belgen 16% van de Belgen 31% van de laaggeschoolden 36% van de huurders 40% van de alleenstaande ouders 49% van de werklozen 56% van de niet-eu migranten 86% van de kinderen die opgroeien in een gezin waar niemand werkt (cijfers EU-SILC 2017) 15

16 Kinderarmoede Voornamelijk bij gezinnen waar niet of amper wordt gewerkt Voornamelijk bij eenoudergezinnen enerzijds, en gezinnen met migratie-achtergrond anderzijds Laaggeschoolden Tekort aan middelen op gezinsniveau Speelt op meerdere dimensies (gezondheid, wonen, werk) Context voor lokaal armoedebeleid 16

17 Armoedebeleid is een tweesporenbeleid 17

18 Armoedebeleid is een tweesporenbeleid Om het armoedecijfer, zoals gemeten door het beleid, te laten dalen moet je een structureel beleid voeren dat gericht is op het verhogen van het gezinsinkomen van een grote groep mensen Structureel: Beleid dat de lage inkomens van een grote groep gezinnen kan beïnvloeden. Flankerend: Beleid om de gevolgen van leven in armoede te verzachten 18

19 Welvaartsstaat cruciaal voor structureel armoedebeleid Zonder stelsel van uitkeringen: 44% Met stelsel van uitkeringen: 16% Koude solidariteit 19

20 en voor de middenklasse Voor belastingen 35% 30% 25% 20% 15% 10% Na belastingen Na uitkeringen Factor income Gross income Net income 5% 0% Bottom Lower middle Middle Upper middle Top 20

21 maar dat kost centen

22 Flankerend beleid De beleidsinstrumenten (vaak op een lager beleidsniveau) waarmee de verdeling van inkomens niet wordt beïnvloed maar die tot doel hebben directe noden te ledigen Opvoedingsondersteuning, budgetbeheer, gratis maaltijden op school, (kinder)armoedeprojecten, Uitpas, voedselbanken, 1 euro maaltijden Noodzakelijk, maar dweilen met de kraan open indien niet ingebed in een structureel beleid 22

23

24 Wat doet het beleid? Liesbeth Homans: Ik stap af van de projectmatige aanpak. Hier een projectje van euro, daar eentje van euro. Ik wil structureel werken. (Interview in De Zondag, 25 januari 2015) Een eerste punt is inzetten op sociale restaurants, de 1- euro-maaltijden. Ten tweede gaan we de voedingsindustrie logistiek ondersteunen om hun voedseloverschotten gratis te verdelen. Ten derde wil ik meer middelen uittrekken voor participatie van kinderen aan sport- en jeugdactiviteiten.

25 Maar wat met sociale correcties? Overal in het beleid wordt sociaal gecorrigeerd E.g. afschaffing gratis hoeveelheid drinkwater, vervangen door sociaal tarief E.g. verhoging laagste tarief kinderopvang, vervangen door ad hoc sociaal tarief via OCMW Aartsmoeilijk om uit te voeren Leidt tot fouten Zorgt voor opdeling in goede en slechte armen Resultaat? 25

26 De beleidscontext is belangrijk Shift in verantwoordelijkheid: Van centrale overheid naar lokale beleidsniveau Van overheid naar individu Investeren in zelfredzaamheid, minder in het individu Voorbeelden: vermaatschappelijking van de zorg, stijging aantal mensen met een leefloon Rol lokaal bestuur en organisaties op het wijk- en lokale niveau wordt dus belangrijker maar kunnen de context niet zomaar veranderen

27 Rode draad Structureel kader bepaalt de handelingsvrijheid van lokale actoren Maar lokale actoren kunnen armoede erg moeilijk doen dalen Dat geldt a fortiori voor armoedeprojecten 27

28 Context van het armoedebeleid 28

29 Problemen met het structureel beleid 80 Participatie aan het hoger onderwijs naar onderwijsniveau vader, jarigen Laaggeschoold Middengeschoold Hooggeschoold Totaal 29

30 Problemen met het structureel beleid Nieuwe jobs komen vooral ten goede aan gezinnen waar al iemand aan het werk was (paradox van de tewerkstelling) Werkintensiteit = 0 Werkintensiteit tussen 0 en 1 Werkintensiteit = 1 Werkgelenheidgraad

31 Problemen met het structureel beleid Uitgaven voor nieuw beleid komen voornamelijk ten goede aan de midden- en hogere inkomensgroepen (Mattheuseffect) 100% Gebruik van formele kinderopvang, kinderen 0-2, België 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Gezinsinkomen 31

32 Problemen met het structureel beleid 32

33 Problemen met het structureel beleid Werken loont minder aan de onderkant van de arbeidsmarkt 33

34 Problemen met het structureel beleid en uitkeringen onder de armoedegrens Alle bijstandsuitkeringen, alle invaliditeitsuitkeringen en alle minimumwerkloosheidsuitkeringen zijn in België lager dan de armoedegrens Alleenstaand Koppel Bijstand 76% 68% Werkloosheid 91% 72% Invaliditeit 100% 83% 34

35 Het gevolg Armoederisico in België naar werkintensiteit van het huishouden 35

36 Mijn gedacht!? Mensen met vele noden omwille van ongeluk of pech kunnen op mijn steun rekenen. Maar voor anderen die misbruik hebben gemaakt van onze hoogconjunctuur heb ik niet het minste begrip. De tijd van het profitariaat is voorbij, dat mag duidelijk zijn. (Het Nieuwsblad, 07/11/2012) - Marijn Devalck, OCMW-voorzitter in Brakel

37 "Laten we leefloners, vluchtelingen inbegrepen, verplichten om gemeenschapsdienst te doen. Laten we het kindergeld koppelen aan deelname aan de kleuterklas. 37

38 Het gevolg

39 Aantal gesanctioneerden Ratio (%) Het gevolg Sancties RVA nemen toe, net als aantal leefloners % 90% % % 60% gemiddeld maandelijks aantal leefloners in België % 40% % 20% 10% % totaal ratio

40 Het is onmiskenbaar dat mensen in onze huidige netwerk- en informatiesamenleving mondiger en zelfstandiger zijn dan vroeger. Gecombineerd met de noodzaak om het tekort van de overheid terug te dringen, leidt dit ertoe dat de klassieke verzorgingsstaat langzaam maar zeker verandert in een participatiesamenleving. Van iedereen die dat kan, wordt gevraagd verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of haar eigen leven en omgeving. Willem-Alexander Troonrede

41 Context van vergrijzing 2,5 Evolutie sociale uitgaven, ,5 1 0,5 0-0,5-1 -1,5 41

42 Vlaanderen: vermaatschappelijking 42

43 En dus Veel heil zie ik in burgers die burgers in de wijk voorthelpen Vermaatschappelijking van zorg wil het enorme maatschappelijke kapitaal dat Vlaanderen rijk is, mobiliseren. Het beleid zal sociale netwerken, buurtwerking en het verenigingsleven aanmoedigen, zodat mensen zich met elkaar verbonden weten.

44 Warme solidariteit? Laenen, T. et al. (2016) De Vlaming over zijn sociale zekerheid: voor wat, hoort wat?, KULeuven 44

45 Warme solidariteit? 45

46 Zijn de rijken vanzelf solidair? 46

47 Lokaal beleid zal de armoede niet doen dalen Maar dat hoeft ons niet tot wanhoop te drijven 47

48 Lokale niveau zal de armoede niet doen dalen Schaalnadeel Hoe het gezinsinkomen van een grote groep mensen te verhogen? Weinig instrumenten van structureel beleid voorhanden Quid inkomensbescherming? Weinig mogelijkheden om het beleid te evalueren Armoedemeting op Vlaams of federaal niveau Lokale indicatoren zijn secundaire indicatoren Wat is de impact van het beleid? 48

49 Beleidsevaluatie 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Vlaams Gewest Antwerpen Gent Hasselt Genk 49

50 Kansarmoede-index (%) Beleidsevaluatie Kansarmoedecijfers op lokaal niveau worden gedreven door structurele factoren Oostende Antwerpen Gent Genk Turnhout Kortrijk Sint-Niklaas Roeselare Leuven Mechelen 10 5 Brugge Hasselt Aalst Aandeel kinderen in gezinnen met lage werkintensiteit (%) 50

51 Beleidsevaluatie Tewerkstellingsgraad niet-eu migranten, 2017, %

52 Beleidsevaluatie 52

53 Het belang van indicatoren Voor een goed lokaal beleid zijn goede statistieken onontbeerlijk Up-to-date, op regelmatige basis aangevuld, vergelijkbaar over de tijd heen Heikel om lokale indicatoren te gebruiken om aan beleidsevaluatie te doen Zijn zeer bruikbaar om een goede diagnose te stellen van de sociale problemen en om op basis daarvan de dienstverlening vorm te geven

54 Wat te doen op het lokale niveau? 54

55 Lokaal beleid speelt een belangrijke rol Op lokaal niveau vooral flankerende maatregelen te nemen die de effecten van leven in armoede kunnen verzachten Coördineren Vb. Huizen van het kind Ondersteunen Vb. Wijkgezondheidscentra, sociale economie Remediëren Vb. Schoolfacturen, woonomgeving Structureel werken op lange termijn is mogelijk Vb. Kinderopvang, signaalfunctie naar hogere overheden Vb. Tegen de stroom in zwemmen Principe van progressief universalisme kan leidraad zijn 55

56 aantal plaatsen tekort voor 50% SDG Aantal plaatsen tekort voor 50% SDG Kinderopvang en lokaal beleid Tekort nog steeds erg groot, voornamelijk in kansarme wijken. Gent Antwerpen ,5 1 1,5 2 kansarmoede-index kansarmoedeindex 56

57 stedelijke dekkingsgraad Stedelijke dekkingsgraad Kinderopvang en lokaal beleid 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Gent 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 0 0,5 1 1,5 2 kansarmoede-index Antwerpen 0 0,5 1 1,5 2 Kansarmoede-index 57

58 Proportioneel universalisme als leidraad voor dienstverlening Belang van fysieke aanwezigheid Belang van proactief werken Vermijden van stigma Toekennen van rechten Vermijden van complexiteit Belang van goede indicatoren

59 Concrete voorbeelden Fysieke aanwezigheid organiseren op basis van indicatoren CentreLink in Australië Stigma vermijden, dienstverlening uitbreiden Opportuniteit van inkanteling OCMW in gemeente? Holistische houding : toekennen van rechten als neveneffect Hulp bij toekennen van verhoogde tegemoetkoming als neveneffect van ander beleid Hou rekening met het volledige plaatje (budget, indicatoren) De tragedie van de gesloten deur Het moet van twee kanten komen

60 Concrete voorbeelden Belang proactieve houding Veel mensen vinden de weg niet Voorbeeld van Kortrijk Toekennen van rechten via Huizen van het Kind of verpleegkundigen Kind en Gezin? Sociale toeslagen bij de kinderbijslag Informatiedoorstroming Het is onze taak niet Verhoogde kinderbijslag voor kinderen met een handicap Rol voor alle actoren in het veld

61 Wat met projecten? Projecten (zoals kinderarmoedeprojecten) kunnen nuttig en effectief zijn Maar het is zaak een langetermijnvisie te ontwikkelen Op voorhand na te denken over evaluatie En de continuïteit te verzekeren 61

62 Er zijn limieten aan wat kan Handelen van lokale dienstverleners en maatschappelijk werkers wordt in grote mate bepaald door de grenzen die worden opgelegd door het structurele beleid E.g. Als de inkomensbescherming niet afdoende is, dan is het heel moeilijk om blijvend resultaat te boeken E.g. Als effectieve interventies stuk lopen op een wachtlijst, dan houdt het op E.g. Als de energieprijzen stijgen met schulden tot gevolg, is budgetbeheer dan het juiste antwoord?

63 en beleidsevaluatie blijft heikel! Als de opname van verhoogde tegemoetkoming stijgt dankzij het lokaal beleid, dan zullen de secundaire indicatoren een stijging noteren Meer kwetsbaarheid kan dus een gevolg zijn van goed beleid Indicatoren niet blind gebruiken om beleid te evalueren, maar als hulpmiddel om het beleid te optimaliseren Wees realistisch en pragmatisch Leg duidelijke doelstelling vast op voorhand Vergeet het budget niet! Probeer zélf het proces en de uitkomsten te evalueren 63

64 Afsluitende overwegingen Het lokale beleidsniveau heeft heel wat troefkaarten in handen om een effectief armoedebeleid te voeren Maar zal de armoede niet doen dalen (toch niet op korte termijn) Daarvoor is koude solidariteit via herverdeling nodig: een grote verantwoordelijkheid rust bij het Vlaamse en federale beleid Zowel structureel beleid als flankerend beleid zijn noodzakelijk Goede indicatoren om de werkelijkheid te kennen zijn daarbij onontbeerlijk Progressief universalisme kan een leidraad voor de vormgeving van het lokale beleid zijn Maar onthoud: beleidsevaluatie op lokale niveau is erg moeilijk 64

65 Wees realistisch in wat je kan bereiken, maar ambitieus in hoe je dat wil doen