Universitaire archivarissenopleiding in Vlaanderen De Master na master in de Archivistiek: Erfgoedbeheer en Hedendaags Documentbeheer.

Transcriptie

1 Opleiding Universitaire archivarissenopleiding in Vlaanderen De Master na master in de Archivistiek: Erfgoedbeheer en Hedendaags Documentbeheer De tijd dat de Vlaamse archivaris zijn vak al doende leerde, is lang voorbij. Daar zorgde de interuniversitaire specialisatieopleiding Archivistiek en Hedendaags Documentbeheer voor. Ter gelegenheid van de Bolognahervormingen voor het Universitair Onderwijs kreeg de Vlaamse universitaire archivarissenopleiding een eigen plaats in het universitaire landschap. Het is een master na master. Het academiejaar luidde aan de Vlaamse universiteiten een nieuw tijdperk in. In september 2004 begonnen de abituriënten immers aan een eerste jaar dat niet meer Eerste Kandidatuur, maar Eerste Bachelor heette. Het is in de humane wetenschappen het eerste jaar van een driejarige bacheloropleiding. Daarmee werd een opleiding met twee kandidaturen gevolgd door twee licentiaatsjaren geleidelijk afgebouwd. Dit curriculum was voor de Belgische letterenfaculteiten krachtens de wet van 21 mei 1929 met ingang van het academiejaar ingevoerd. In juli 1934 studeerden er dan ook voor het eerst licentiaten af en was het gedaan met de doctoraten oude stijl 1. Gustaaf JANSSENS Werkleider-Afdelingshoofd Archief van het Koninklijk Paleis. Deeltijds hoofddocent Archivistiek KU Leuven en ManaMa Archivistiek (Brussel). In het nieuwe curriculum is de student na drie jaar een bachelor, waarna hij nog een eenjarige masteropleiding kan volgen. Na het behalen van dit masterdiploma kan hij nog een master na master (ManaMa) volgen. De Vlaamse interuniversitaire opleiding Archivistiek werd erkend als een ManaMa en heet offi cieel Master na master in de Archivistiek: Erfgoedbeheer en Hedendaags Documentbeheer. De Vlaamse interuniversitaire archivarissenopleiding De interuniversitaire opleiding in de Archivistiek wordt gezamenlijk aangeboden door de Vlaamse universiteiten die een Master in de Geschiedenis organiseren. Het is een interuniversitair initiatief met een docenteninbreng door de universiteit Gent, door de KULeuven en uiteraard ook door de Vrije Universiteit Brussel, die opleiding huisvest. De Vlaamse universitaire opleiding in de Archivistiek bestaat sinds 1992 als Gemeenschappelijke Gespecialiseerde Studie (GGS). Zij is het resultaat van het samenvoegen van de twee bijzondere licenties in de Archivistiek, die aan de Vrije Universiteit Brussel en aan de KULeuven respectievelijk in 1988 en in 1989 waren ingericht. In 1992 besloten Brussel en Leuven tot samenwerking en stapte ook de Universiteit Gent mee in het project. De eerste gediplomeerden van deze gemeenschappelijke opleiding studeerden af in Gaandeweg evolueerde het studieaanbod, dat op het einde van de jaren 1990 tot een evenwichtig pakket is uitgegroeid. In die periode had ook een afl ossing van de wacht plaats. De pioniers van het eerste uur gingen met emeritaat of gaven de fakkel door, maar aan de Vrije Universiteit Brussel belichaamde archivaris en docent Frank Scheelings de continuïteit. Hij is nu de opleidingscoördinator 2. In 2001 stelde Jan Roegiers, gewoon hoogleraar aan de KULeuven, zijn leeropdracht bij de interuniversitaire opleiding Archivistiek ter beschikking. Deze vacature werd, zoals afgesproken, door de KULeuven ingevuld. De rijksarchivaris- 41

2 sen dr. Eddy Put (RA Leuven) en dr. Gustaaf Janssens (AR Brussel - Afdelingshoofd Archief Koninklijk Paleis), die beiden met ingang van het academiejaar in Leuven tot co-titularis van het keuzevak Inleiding tot de Archivistiek (licenties geschiedenis) waren benoemd, werden vanaf het academiejaar tot co-titularis van het vak Geschiedenis, principes en terminologie van de Archivistiek aangesteld. Op die manier is het Belgische Rijksarchief, na het emeritaat (2000) van dr. Juul Verhelst, opnieuw in het docentenkorps aanwezig. Vanaf het academiejaar werd deze aanwezigheid nog versterkt door de aanstelling van dr. Maurice Vandermaesen (RA Brugge), die namens de Universiteit Gent het college Archieforganisatie, archiefwetgeving en archiefopleiding toegewezen kreeg. Het curriculum is dus het resultaat van ruim vijftien jaar ervaring. Het wordt geregeld aangepast, rekening houdend met de veranderingen in het archiefveld, de mogelijkheden van de participerende universiteiten en de behoeften van de studenten. Opleiding en toelatingsvoorwaarden 1. Archivistiek: theorie en methodologie (5 studiepunten) G. Janssens & E. Put 2. Hedendaags Documentbeheer (5 studiepunten) B. Ballaux [docent-specialist Records Management, nieuw aangesteld in 2007] 3. Werkcollege archivistiek (met inbegrip van mate riële bewaring) (8 studiepunten) F. Scheelings 4. Archiefrecht (5 studiepunten) M. Vandermaesen 5. Bedrijfsinformatica (4 studiepunten) E. Vandijck 6. Management voor dienstverlenende organisaties (4 studiepunten) R. S Jegers 7. Keuzevakken [universiteit naar keuze] (5 studiepunten) 8. Stage + eindwerk (24 studiepunten) Dat de master in de Archivistiek een master na master is die interuniversitair door de vakgroepen Geschiedenis wordt aangeboden, heeft gevolgen voor de toelatingsvoorwaarden. Om rechtstreeks tot de opleiding te worden toegelaten moet de student in het bezit zijn van een diploma van master in de Geschiedenis (tot 2007 een diploma van licentiaat in de Geschiedenis) of een daaraan gelijkgesteld diploma. Wie dat niet kan voorleggen, moet een voorbereidingsprogramma volgen dat de studenten zonder historische vorming voldoende vertrouwd maakt met het vakgebied geschiedenis en met de geschiedenis van instellingen en organisatievormen. Essentieel is ook dat toekomstige archivarissen de nodige historische vorming hebben, zodat ze bij archiefselectie de juiste beslissingen kunnen nemen. Het voorbereidingsprogramma kan momenteel zowel aan de VUB als aan de KULeuven worden gevolgd. Vanaf het academiejaar zal dit waarschijnlijk ook aan de Universiteit Gent mogelijk zijn. Het programma van de ManaMa-Archivistiek is stilaan tot een evenwichtig geheel uitgegroeid maar zal nog evolueren. Een schema geeft een overzicht van het programma voor , met voor elk programmaonderdeel het aantal studiepunten. De ManaMa-Archivistiek omvat 60 studiepunten en kan in een eenjarig voltijds of in een tweejarig deeltijds programma worden gevolgd 3. Op de website van de ManaMa-Archivistiek ( is over elk opleidingsonderdeel meer informatie te vinden. De stage van elke student impliceert werk in een archiefdienst of een administratie en duurt minstens 300 uur of ongeveer drie maanden. In die periode bereidt de student zijn eindwerk voor. Dat moet een origineel archivistisch onderwerp behandelen en kan bestaan uit een theoretischarchivistische studie, een wetenschappelijke inventaris van een middelgroot archiefbestand, een brontypologisch onderzoek of de analyse van de werking van een archiefvormende instelling. Dit laatste kan dan bijvoorbeeld resulteren in een archiefbeheersplan met adviezen voor archiefselectie. De student kiest bij voorkeur een stageplaats waar een gevormd archivaris aanwezig is. De stads- en rijksarchieven in Vlaanderen en in Brussel, de door de Vlaamse overheid erkende privaatrechtelijke archieven, archieven van universiteiten, van musea en van tal van andere instellingen bieden jaar na jaar een brede waaier van stageprojecten aan. Door de aanwezigheid van de studenten op de stageplaatsen houdt de opleiding contact met het veld en is datzelfde veld nauw betrokken bij de opleiding. De verhandeling komt tot stand onder supervisie (promotorschap) van één van de docenten-archivarissen van de opleiding. De meeste eindwerken hebben betrekking op de 20ste eeuw, al is ook het archief van het ancien régime nog steeds in trek 4. De wetenschappelijke inventaris was in 2005 goed voor 11 van de 21 eindwerken. In 2006 was de verhouding 13 op 14. De kwaliteit van de eindwerken ligt doorgaans erg hoog. In de voorbije jaren werden er 42

3 enkele met de Ger Schmookprijs van de VVBAD onderscheiden. Om de resultaten van het onderzoek niet in de vak bibliotheken te begraven, worden goede studenten aangezet om hun eindwerk geheel of gedeeltelijk te publiceren. Zeer onlangs nam ook het Forum Afgestudeerden Archivistiek & Hedendaags Documentbeheer (FAAD) het initiatief om publicaties op de forumwebsite ( be) op te nemen. Tussen 1990 en 2006 studeerden 212 studenten af. Tot circa 2000 waren het er 10 tot 15 per jaar, de voorbije drie jaren steeg het aantal naar 15 tot 25. Enkele vaststellingen en een blik op de toekomst Een afgeronde studie in de Geschiedenis is een zeer goede voorbereiding voor een opleiding tot archivaris. Een archivaris moet een specialist van instellingen zijn. Hij/zij moet voldoende historisch-kritisch geschoold zijn en moet de nodige historische vaardigheden bezitten. De traditie dat de archivaris in de mate van het mogelijke aan het historische bedrijf participeert of er ten minste voeling mee houdt, is in Vlaanderen zeer sterk. Nu vele archivarissen ook een gespecialiseerde opleiding in de archivistiek hebben gevolgd, profi leren de meesten zich duidelijk als wetenschappelijke archivarissen die hun functie uitoefenen met de kennis en de kunde die de archivistiek vereist. Zij zijn dan ook de ideale personen om de archiefdienst te leiden, de bronnen volgens de regels van de archivistiek te ontsluiten en om mee te werken aan de dynamiek die rond erfgoed en erfgoeddenken op gang gekomen is. De archivaris is een informatiedeskundige. Men zou dan ook de vraag kunnen stellen waarom men geen informatici of communicatiewetenschappers aantrekt, die na hun master dadelijk zonder een voorbereidingsprogramma in de ManaMa in de Archivistiek zouden kunnen stappen. De kennis van de moderne informaticatechnologie, van de informatiewetenschap en van de informatieprocessen is voor een archivaris inderdaad noodzakelijk, maar een historischkritisch inzicht en een gedegen historische kennis zijn even onontbeerlijk. Een historicus die zijn vak kent en die zich op het vlak van de informatiewetenschap én in de informatica bekwaamt, kan door het volgen van een opleiding in de archivistiek en met een optie voor Hedendaags Documentbeheer (records management) zo goed als altijd onmiddellijk aan de slag. Zulke masters in de Archivistiek worden zowel door bedrijven als door de overheid zeer gewaardeerd. De bevestiging van de bestaande universitaire archiefopleiding en de omvorming ervan tot een master na master is een niet te onderschatten feit. Het is de erkenning door de overheid van de unieke en leidinggevende rol die deze opleiding voor de Archivistiek in Vlaanderen heeft gespeeld. Vergeten we immers niet dat de universitaire en professionele vorming van archivarissen in België erg laat is gestart in vergelijking met andere landen. Vele generaties archivarissen hebben er het vak al doende sur le tas zoals men in het Frans zegt moeten leren. Het hoeft niet herhaald dat dit geen gunstige situatie was. Nu de GGS-Archivistiek tot een ManaMa is omgevormd, is de basis gelegd voor de verdere ontwikkeling van het archiefwezen in Vlaanderen. Momenteel bekleden de overgrote meerderheid van de afgestudeerden in de Archivistiek binnen de sector zo niet leidinggevende, dan toch gewaardeerde functies. Hun aanwezigheid bij stads- en gemeentearchieven en bij provinciale archiefdiensten valt op. Het is een generatie jonge, dynamische archivarissen die ook in de sectie Archief en Hedendaags Documentbeheer van de Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek-, Archiefen Documentatiewezen een toonaangevende inbreng heeft. Meer en meer wordt bij de aanwerving van archivarissen in Vlaanderen het diploma van de gespecialiseerde opleiding in de Archivistiek vereist. Op federaal vlak, bij de aanwerving van Vlaamse rijksarchivarissen, strekt het diploma tot aanbeveling. Ook dat is een gunstige evolutie, waaraan het feit dat de nieuwe Algemene Rijksarchivaris van nabij bij de ontwikkeling van de opleiding betrokken is zeker niet vreemd is. Ter vergelijking Over de taalgrens, bij de Franse Gemeenschap in België, bestond er tot voor kort geen volwaardige archivarissenopleiding op universitair niveau. Daar komt dankzij de hervorming van het hoge onderwijs nu wel verandering in, al is er niet voor een specifi eke ManaMa in de Archivistiek, maar voor een master in de Geschiedenis met fi naliteit Archivistiek gekozen 5. Een interuniversitaire samenwerking tussen alle Franstalige Belgische universiteiten is blijkbaar nog een brug te ver. Op internationaal vlak wordt er de laatste jaren veel nagedacht en gerapporteerd over de universitaire opleiding van archivarissen 6. In vergelijking met andere opleidingen kan men de Vlaamse ManaMa in de Archivistiek het best vergelijken met de Máster en Archivística van de Universidad Carlos III (Madrid), die eveneens 60 studiepunten telt. Aan de stage en aan het eindwerk worden 22 studiepunten toegekend 7. Ook de Máster en Archivística aan de Universidad de Sevilla biedt een vergelijkbaar programma, maar oogt traditioneler wat betreft het lessenpakket. Wel wordt veel aandacht besteed aan praktijkoefening en aan de praktijkstages. Er is een numerus clausus van 45 inschrijvingen, met een minimum van Het grote verschil tussen de Vlaamse master en de beide Spaanse universitaire masters is dat er in Spanje geen vooropleiding in de Geschiedenis wordt gevraagd, dat daarom in de Máster van Sevilla 43

4 specifi eke historische instellingsvakken in het curriculum voorkomen en dat er veel aandacht wordt gegeven aan paleografi e en diplomatiek. Een vergelijkbare opleiding is ook de Master of Archives and Records Management van de University of Liverpool (Liverpool University Center for Archive Studies - LUCAS) 9. Ook aan de School of Library, Archive and Information Studies (SLAIS) van het University College Londen kan men op universitair niveau archivistiek studeren. Het gaat om een Master, een Postgraduate Diploma en een Postgraduate Certifi cate in Archives and Records Management voor Britten die in de regel al één of meerdere jaren in een archiefdienst werken, en een vergelijkbaar aanbod voor niet-britten, die in hun land in de regel ook al minstens één jaar in een archiefdienst werkzaam zijn. Het verschil tussen de drie diploma s is dat enkel voor het masterdiploma een verhandeling wordt geëist. De masteropleiding duurt één kalenderjaar, de twee andere opleidingen één academiejaar. Ook het vakkenpakket verschilt. Voor het master en het postgraduate diploma zijn er zeven verplichte vakken en één vak uit een ruim aanbod van keuzevakken, voor het postgraduate certifi cate is het volgen van vijf vakken voldoende. Het masterprogramma is goed vergelijkbaar met de Vlaamse ManaMa Archivistiek 10. Een verschil met de Vlaamse master is ook dat zowel de twee Spaanse Másters als de opleiding in Liverpool de studenten pas na selectie aanvaarden. In Liverpool en in Londen wordt bovendien werkervaring in een archiefdienst gevraagd. In de Archiefschool van Amsterdam is er een selectieproef. Daar moet iedereen die niet in het bezit is van een universitair bachelordiploma Documentaire Informatiewetenschap een aansluitprogramma Archiefwetenschap volgen om toegelaten te worden. De nadruk ligt op de informatiewetenschap. Een expliciete band met de geschiedenisopleiding is er niet 11. Besluit De Vlaamse Master na Master in de Archivistiek: Erfgoedbeheer en Hedendaags Documentbeheer verenigt traditie en vernieuwing in zich. Met deze opleiding is de toekomst van het archiefwezen in Vlaanderen in goede handen. Met relatief weinig middelen, met een klein team van gemotiveerde docenten en dankzij de inzet van de studenten die zich jaar na jaar aanbieden, wordt de basis gelegd voor een steeds verder doorgedreven professionalisering van het archiefwezen in Vlaanderen. De inbreng van professionele archivarissen in het docentencorps, de aanwezigheid van de afgestudeerden in de diverse geledingen van het archiefwezen in Vlaanderen en de ondersteuning die de VVBAD met publicaties en vormingsactiviteiten aan de Vlaamse archivarissen biedt, staan garant voor een goede wisselwerking tussen theorie en praktijk. Deze wisselwerking, dit evenwicht tussen archieftheorie en archiefpraktijk, is kenmerkend voor de Vlaamse Master na Master in de Archivistiek. Daarom krijgen de stageperiode en het eindwerk een zo groot gewicht: niemand kan het diploma behalen zonder met archief gewerkt te hebben. Gezien de unieke situatie van de opleiding en de duidelijke meerwaarde vooral op de arbeidsmarkt die de opleiding aan afgestudeerden in de geschiedenis biedt, is het wenselijk dat de Vlaamse overheid deze opleiding blijft steunen en dat de fi nanciering gewaarborgd blijft. Het is evident dat men aan de studenten in hoofdzaak jonge afgestudeerden in de geschiedenis of in de humane wetenschappen geen hoog inschrijvingsgeld kan vragen. Noten Met dank aan de collega s Eddy Put en Frank Scheelings voor hun opmerkingen en commentaar bij een eerdere versie van deze tekst. 1. Van Buyten, L., Licentiaatsverhandelingen en doctoraatsproefschriften aangeboden aan de Groep Moderne geschiedenis ( ) en het Departement Geschiedenis ( /80). - Leuven, 1980; p (Historica Lovaniensia; 100). 2. Verhelst, J., The postgraduate inter-university training programme in archival science and records management in Flanders, in: Bibliotheek- & archiefgids, 74 (1998); p ; Idem, De interuniversitaire specialisatieopleiding archivistiek en hedendaags documentbeheer in Vlaanderen ( ), in: Archief- en Bibliotheekwezen in België, 71 (2000); p Zie ook Scheelings, F., De Bijzondere Licentie Archiveringstechnieken op nieuwe wegen, in: Baerten, J., Scheelings, F. & Verhelst, J. (red.), Stadsarchieven en bedrijfsarchieven. - Brussel, 1993, p (Archiefi nitiatie(f); 2). De Vlaamse archivarissenopleiding kwam op het Belgisch-Nederlands-Duits archivarissenoverleg van 26 mei 2004 te Arnhem aan bod in de lezing van collega Eddy Put: Janssens, G., Samenwerking tussen archiefdiensten. Archiefrecht. Opleiding van archivarissen. Arnhem, 25 en 26 mei 2004, in: Bibliotheek- & archiefgids, 80 (2005) 5; p Zie de webpagina van de opleiding: archivistiek en Scheelings, F., Les formations universitaires. Vers une amélioration de la qualité, in: Vandevoorde, E. (red.), La formation des archivistes : pour relever les défi s de la société de l information. Actes de la Cinquième Journée des Archives organisée les 9 et 10 mai 2005 par le service des Archives de l Université catholique de Louvain. - Louvain -la-neuve, 2006, p (Publications des Archives de l Université catholique de Louvain; 13). 4. Een lijst met de verrhandelingen van alle afgestudeerden is te vinden op: 5. Zie in dit verband : Yante, J.-M., La formation en archivistique à l Université catholique de Louvain. Offre actuelle et projets, in: La formation des archivistes. - P Voor de Master en histoire à fi nalité archives van de Université libre de Bruxelles: ac.be/catalogue/philo/hist4c.html (geraadpleegd op 26 april 2007). Voor de Master en Histoire, à fi nalité approfondie - Option: Archivistique van de Université de Liège: (geraadpleegd op 26 april 2007). 6. Een Europees overzicht vindt men in het - nu helaas al een beetje verouderde - overzicht van Verhelst, J. & Scheelings, F., La formation archivistique traditionnelle en Europe, in: Archivum, (2000); p Meer actueel zijn Cruz Mundet, J.R., Towards a European Common Curriculum at the University Level in Archival Science (lezing op het ICA/CIA-Archiefcongres, Wenen 2004): SAE01(2).pdf (geraadpleegd op 26 april 2007) en H. Scheurkogel, Whose Master s voice? : org/imagesupload/pres_234_scheurkogel_sae01(2)pdf (geraadpleegd op 26 april 2007). Voor Canada en de Verenigde Staten: Bastian, J.A. en Yakel, E., Towards the Development of an Archival Core Curriculum: the United States and Canada: TIAN_TAKEL_SAE01(2).pdf (geraadpleegd op 26 april 2007). 44

5 7. Zie de website van de opleiding: es/archivistica/ (geraadpleegd op 24 april 2007). 8. Zie de website van de opleiding: (geraadpleegd op 24 april 2007). 9. Zie de website van de opleiding: lucas/marm.htm.htm (geraadpleegd op 24 april 2007). 10. Zie het programma in UCL Graduate School. School of Library, Archive and Information Studies. Information for Prospective Draduate Students 2007/2008, [Londen, 2007], p in pdf-formaat binnen te halen via de website van het University College: prospective-students/graduate-degrees/arts-and-humanities/library-archive-and-information-studies/ (geraadpleegd op 8 mei 2007). 11. Scheurkogel, H., La maîtrise en archivistique à l Université d Amsterdam, in: La formation des archivistes, p Zie ook de website van de Archiefschool - Nederlands Instituut voor archiefonderwijs en -onderzoek: archiefschool.nl (geraadpleegd op 24 april 2007) en Ketelaar, E., Archiefwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam, in: Archievenblad, 110 (2006) 10; p SAMENVATTING De Master na Master in de Archivistiek: Erfgoedbeheer en Hedendaags Documentbeheer is de enige universitaire archivarissenopleiding in Vlaanderen. Zij wordt gezamelijk aangeboden door de Vlaamse universiteiten die een Master in de Geschiedenis aanbieden en is toegankelijk voor studenten met een diploma van Master in de Geschiedenis. Studenten met een ander diploma dienen een voorbereidingprogramma te volgen. De opleiding probeert traditie en vernieuwing te verenigen en hecht veel belang aan de stageperiode (minimum 300 uur) en het eindwerk. ABSTRACT The 'Master of Archival Science: Cultural heritage Management and Records Management' is a Master after Master programme (ManaMa) and provides a one year professional training at university level for archivists in Flanders. This Master after Master is the only academic training for archivists in Flanders and is organised as an interuniversitary Master by those Flemish universities offering a master's degree in History. The normal requirements are indeed a master's degree in History. Students having another master's degree should follow a preliminary programme. The training combines tradition and modernity and attaches great importance to fi eldwork (a work placement of minimum 300 h.) and to the Master Dissertation.