Protocollenboek Voorbehouden en Risicovolle en Overige handelingen. Hoofdstuk Zuurstof toedienen

Transcriptie

1 Protocollenboek Voorbehouden en Risicovolle en Overige handelingen Hoofdstuk Zuurstof toedienen

2 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen Inhoudsopgave Zuurstoftekort en saturatiemeting... 3 Zuurstofbehandeling... 6 Zuurstofapparatuur... 8 Bijwerkingen, complicaties en aandachtspunten... 2 Toedieningswijzen van zuurstof... 4 Veiligheidsaspecten zuurstof in thuissituatie... 8 Uitzuigen luchtwegen Materialen voor zuurstoftoediening Uitzuigkatheters Uitzuigen hygiene... 3 Vilans

3 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 3 Saturatie meten Het doel van saturatie meten is het meten en bewaken van het zuurstofpercentage in de lichaamsweefsels. Wat is Saturatie? In het bloed zitten rode bloedcellen die zorgen voor het transport van zuurstof naar de weefsels. In deze rode bloedcellen zit hemoglobine (Hb) die de zuurstof aan zich bindt in de longen en in de weefsels de zuurstof loslaat. De arteriële zuurstofsaturatie, kortweg saturatie, is een graadmeter voor de hoeveelheid zuurstof die aan de hemoglobine in de rode bloedcellen in de arteriën (slagaders) gebonden is. De saturatie wordt uitgedrukt als een percentage en is bij gezonde personen meer dan 96% SpO2. Zuurstofsaturatie is het percentage hemoglobine (Hb) dat volledig is verzadigd met zuurstof. De maximale verzadiging is 00%. Optimaal zuurstofpercentage Wat de optimale waarde van de saturatie is bij niet gezonde personen kan variëren. Cliënten met chronische longaandoeningen zoals Astma en COPD kunnen een lage zuurstofstofsaturatie hebben (soms minder dan 90%) zonder acute benauwdheidsklachten. Dit komt omdat het lichaam zich geleidelijk aanpast aan het zuurstoftekort. Oudere mensen hebben over het algemeen ook lagere zuurstofsaturaties. Stel daarom per cliënt die behandeld wordt met zuurstof, i.o.m. de arts vast wat het optimale zuurstofpercentage is voor de cliënt en bij welke (onder)waarde er overleg dient plaats te vinden met de arts. Leg dit vast in het dossier van de cliënt. De zuurstofpercentages hieronder geven een indicatie: zuurstofpercentage tussen 96% - 00%: acceptabel bij gezonde mensen; zuurstofpercentage tussen 92% - 00%: acceptabel bij COPD en hartfalen (i.o.m. arts); zuurstofpercentage < 95%: toediening van zuurstof overwegen (i.o.m. arts); zuurstofpercentage < 90%: desaturatie, zuurstof toedienen (i.o.m. arts) 2. Wat is desaturatie? Men spreekt van desaturatie als de saturatie minder is dan 90%. De cliënt ademt onvoldoende zuurstof in of de zuurstofuitwisseling tussen de longen en het bloed functioneert niet naar behoren. De cliënt is cyanotisch (de huid kleurt blauw) en heeft een heel langzame of juist heel snelle pols en/of ademhaling. Oorzaken van desaturatie Desaturatie komt voor bij: Ademhalingsziekten, zoals astma en COPD. Hartproblemen. Bij hartproblemen treden vaak vochtophopingen in de longen op, waardoor de zuurstofuitwisseling minder goed kan plaatsvinden. Slaapapneu. Een vaak voorkomende vorm van desaturatie is nachtelijke desaturatie. Dit komt door slaapapneu. Cliënten stoppen gedurende de nacht verschillende malen met ademen. Dit duurt tientallen seconden tot zelfs enkele minuten. Verpleegkundige intensive care protocollen, VenVN, Praktijkgids vroege herkenning en behandeling van de vitaal bedreigde patiënt, Vilans Achtergrondinformatie Zuurstoftekort en saturatiemeting: (van 3)

4 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 4 Saturatie meten met een saturatiemeter Meet de saturatie bij volwassenen ter hoogte van de vinger (komt het meeste voor), de teen of het oor. Bij kleine kinderen ter hoogte van de hele hand of voet. De waarde van de saturatie en de polsslag verschijnt enkele seconden na het plaatsen van de clip op het afleesvenster. Controleer de polsfrequentie ook altijd handmatig. De frequentie van de polsslag op het afleesvenster van de saturatiemeter geeft geen informatie over de regelmaat, de vulling en mogelijk andere observaties van de polsslag! Saturatiemeters meten de saturatie van hemoglobine in het bloed door een lichtbundel door de huid en het capillaire vaatbed (heel dunne bloedvaatjes waar het bloed traag doorheen stroomt) te laten schijnen. De clip voor het meten bevat de lichtbron en een sensor. Er zijn meters met het afleesvenster op de clip, bij andere modellen is de clip via een snoer verbonden met een los apparaatje waarop de meting wordt afgelezen. Er zijn losse apparaatjes voor in de hand of voor om de pols. Saturatiemeters werken op (oplaadbare) batterijen. Afbeelding: clip voor het meten van de saturatie, het afleesvenster zit op de clip. Het meten van de saturatie kan ook door arteriële bloedgasanalyse. Bij deze methode wordt bloed afgenomen uit de arteriën (slagaders), de saturatie wordt gemeten in het laboratorium. Dit is ook de manier om een saturatiemeter te ijken. Het is onvoldoende op basis van meting met een vingersaturatiemeter de diagnose hypoxemie vast te stellen. Hiervoor is aanvullend onderzoek nodig 2. Indicaties voor het meten van de saturatie Ontwennen / afbouwen beademing of zuurstof; benauwdheidsklachten; cyanose (van de huid, vingers, nagelbed, lippen); heel langzame of heel snelle ademhaling; heel langzame of heel snelle pols; veranderingen in het bewustzijn van de cliënt. Aandachtspunten bij saturatiemeting Om tot een betrouwbare uitslag van de meting te komen is het belangrijk te zorgen voor 3 : Warme handen. Overweeg bij cliënten die steeds te koude handen hebben voor een betrouwbare meting, de meting te doen met een speciale voor meting aan de oorlel gemaakte clip. Schone handen. Geen nagellak of kunstnagels. Gebruik bij voorkeur de wijsvinger om te meten. Meet altijd aan dezelfde vinger. Geen felle lichtbron in de buurt van het apparaat. Houd de hand, vinger stil bij het meten van de saturatie. Gebruik de saturatiemeter niet in MRI- of CT-omgeving 4. Zuurstoftherapie, praktische gids voor zorgverleners, C. Lodewijkckx et al., Richtlijn diagnostiek en behandeling COPD, 200 (ingezien september 203). 3 (geraadpleegd september 203; externe link). 4 Handleiding vingersaturatiemeter, Oxycure, 200 (geraadpleegd september 203). Vilans Achtergrondinformatie Zuurstoftekort en saturatiemeting: 2 (van 3)

5 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 5 Plaats de saturatiemeter niet op een lichaamsdeel met bloeddrukmanchet of een infuus, dit kan tot onnauwkeurige metingen leiden. Reiniging en onderhoud van de saturatiemeter Reinig de saturatiemeter volgens de gebruiksinstructie van de fabrikant. Reinig het rubber van de clip, voordat het in aanraking komt met een andere cliënt, met alcohol 70%. De saturatiemeter gaat automatisch uit: ongeveer 0 seconden nadat de vinger uit de meter is gehaald of nadat er 2 minuten onvoldoende signalen zijn opgevangen. Het afleesvenster knippert eenmaal per seconde als de batterijen bijna leeg zijn. Vervang de batterijen dan zo snel mogelijk. Vervang de batterij zodra de waarschuwing verschijnt dat de batterij bijna leeg is. Verwijder de batterijen als de saturatiemeter lang niet wordt gebruikt. Bewaar de saturatiemeter op een droge plaats. (geraadpleegd september 203; externe link). Vilans Achtergrondinformatie Zuurstoftekort en saturatiemeting: 3 (van 3)

6 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 6 Zuurstofbehandeling Met zuurstofbehandeling wordt een toename van de hoeveelheid zuurstof in het arteriële bloed beoogd. Hierdoor vermindert een aanwezig zuurstoftekort in het bloed en de zuurstoflevering aan de weefsels verbetert. Zuurstofbehandeling heeft alleen effect als er sprake is van een goede gasuitwisseling in de longen, als er een goede circulatie aanwezig is en als het hemoglobinegehalte in het bloed op peil is. De dosering van de zuurstof wordt vastgesteld op geleide van de arteriële bloedgaswaarden. Bij zuurstofbehandeling onderscheiden we: langdurige toediening (onderhoudsbehandeling); kortdurende toediening (uren, dagen), meestal in een acute fase van een ziekte. Zuurstoftekort Bij een zuurstoftekort van het lichaam stagneert de stofwisseling en kunnen cellen en weefsels sterven. Het leven en welzijn van de cliënt worden bedreigd. Symptomen van zuurstoftekort De volgende signalen kunnen op een tekort aan zuurstof wijzen: kortademigheid in rust en bij lichte inspanning; sufheid; vergeetachtigheid; verwardheid; gevoel van zwakte en krachteloosheid; blauwe huidskleur, vooral de vingers, nagels en lippen; hoge pols- en ademhalingsfrequentie; angst. Oorzaken van zuurstoftekort Zuurstoftekort kan ontstaan door: daling van zuurstofspanning in de omgevingslucht; respiratoire insufficiëntie, onder te verdelen in: hypoventilatie: het bloed wordt onvoldoende van zuurstof voorzien en er wordt onvoldoende koolzuur uit het bloed verwijderd; diffusiestoornis: het transport van zuurstof, door de alveolaire-capillaire membraan in de longen naar het bloed, is verstoord; onvoldoende zuurstoftransport door het bloed; niet verwerken van de aangevoerde zuurstof door de cellen. De factoren staan niet los van elkaar; de ene factor kan de andere beïnvloeden. Indicaties zuurstofbehandeling Langdurige (thuis)toediening is geïndiceerd bij : volwassenen met overdag in rust een ernstige chronische hypoxemie (zuurstoftekort in het bloed) zoals cliënten met COPD, CF (cystic fibrosis) of andere chronische longaandoeningen; volwassenen met vasculaire aandoeningen, hartfalen of spierziekten. Richtlijn zuurstofbehandeling thuis, Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO, 2000 (ingezien augustus 203). Vilans Achtergrondinformatie Zuurstofbehandeling: (van 2)

7 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 7 Zuurstofbehandeling van ten minste 5 uur per dag verbetert bij cliënten met COPD en chronische hypoxemie (en bepaalde arteriële bloedgaswaarden) de levensverwachting en de kwaliteit van leven. Als zuurstof goed gedoseerd wordt toegediend, blijkt een aantal cliënten na verloop van tijd minder zuurstof nodig te hebben, omdat ze meer energie krijgen en hun ademhaling kunnen trainen. Langdurig zuurstofgebruik is belastend voor de cliënt. Het belemmert het dagelijks functioneren. Langdurige zuurstofbehandeling dient daarom bij voorkeur s nachts plaats te vinden. Kortdurende behandeling is geïndiceerd bij: verergering van COPD (binnen 3 maanden dient de behandeling geëvalueerd te worden); nachtelijk zuurstoftekort (onder bepaalde voorwaarden); als palliatieve (is verzachtende of verlichtende) maatregel. Zuurstofbehandeling wordt ook gegeven aan cliënten met clusterhoofdpijn. Dit is een zeldzame aan migraine verwante vorm van hoofdpijn met korte en zeer hevige aanvallen aan één zijde van het hoofd. Veel cliënten met clusterhoofdpijn, 60 tot 70%, hebben baat bij een toediening van zuurstof. Contra-indicaties zuurstofbehandeling Er zijn geen contra-indicaties voor zuurstofbehandeling. Wel is van belang dat de cliënt 2 : optimaal behandeld is voor zijn / haar aandoening; gemotiveerd is; in staat is de zuurstofvoorziening goed te gebruiken; gestopt is met roken. Deze contra-indicaties gelden niet bij zuurstofbehandeling voor palliatie (verlichting van klachten bij terminale cliënten) en aandoeningen die niet gepaard gaan met hypoxie zoals bij clusterhoofdpijn. Brochure Clusterhoofdpijn. Nederlandse Vereniging van hoofdpijnpatiënten, 2007 (ingezien augustus 203). 2 Richtlijn zuurstofbehandeling thuis, Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO, 2000 (ingezien augustus 203). Vilans Achtergrondinformatie Zuurstofbehandeling: 2 (van 2)

8 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 8 Zuurstofapparatuur Er zijn verschillende apparaten waarin de zuurstof wordt opgeslagen: cilinders met zuurstof in gasvorm (cilinderzuurstof); zuurstofconcentrators; tanks met zuurstof in vloeibare vorm (vloeibare zuurstof). Welke vorm ook gekozen wordt, de zuurstof wordt op dezelfde manier toegediend, namelijk in gasvorm via een zuurstoftoevoerslang (slang tussen zuurstofcilinder/centraal zuurstofsysteem en zuurstofkatheter, -bril, -masker). A stationaire cilinder met drukregulator en flowmeter; B draagset; C zuurstofconcentrator; D moedervat van het vloeibare-zuurstofsysteem; E draagvat van het vloeibare-zuurstofsysteem. Foto: P. Rothengatter, Academisch Ziekenhuis Utrecht. Zuurstofcilinder Zuurstof in cilinders is samengeperst tot een druk van 200 bar. Via een zuurstofklok (drukregelaar) wordt dit teruggebracht tot 3-5 bar in de zuurstoftoevoerslang en, afhankelijk van de lengte van de slang, -2 bar ter plaatse van het uitstroompunt. Er zijn: grote cilinders voor stationair gebruik (meestal met een inhoud van 0 liter); kleine draagbare cilinders voor ambulant gebruik (meestal met een inhoud van 2 liter); kleine draagbare cilinders met een on demand -systeem. De draagbare cilinder bevat bij een dosering van liter per minuut, zuurstof voor ongeveer 6 uur en weegt (geheel gevuld) ongeveer 5 kilo. De draagbare cilinder wordt vaak gemonteerd aan een rollator of aan een rolstoel. Het verwisselen van een zuurstofcilinder wordt over het algemeen door de gebruiker of door de leverancier uitgevoerd. Reservecilinders dienen in een aparte ruimte te worden opgeslagen. Zuurstofklok Uit: Richtlijn Zuurstofbehandeling thuis 2000, NVALT/Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO Utrecht (ingezien sept 203). Vilans Achtergrondinformatie Zuurstofapparatuur: (van 4)

9 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 9 Er zijn zuurstofcilinders met een ingebouwde zuurstofklok (bv. de LIV) en cilinders waar je zelf de zuurstofklok aan moet bevestigen. Een zuurstofklok vermindert de druk waarmee de zuurstof aan de cliënt wordt toegediend. Het aantal liters zuurstof wordt ingesteld met een regelknop op de zuurstofklok of op een aparte flowmeter. Beide zijn doorgaans in te stellen op een hoeveelheid van 0,25 tot 5 liter zuurstof per minuut. Afbeelding zuurstofklok met regelknop. Afbeelding flowmeter 2. Op bovenstaande (linker) afbeelding zit links het aansluitpunt voor de zuurstofcilinder. Rechts de regelknop waarmee het aantal toe te dienen liters zuurstof wordt ingesteld. De manometer aan de bovenkant geeft de druk weer (uitgedrukt in bar) waaronder de zuurstof in de cilinder zit. Aan de onderkant zit het uitstroompunt voor de zuurstoftoevoerslang of zuurstofbevochtiger. Een cilinder met ingebouwde zuurstofklok bevat dezelfde onderdelen. De zuurstof klok is onder een beschermkap op de cilinder geplaatst. Afbeelding cilinder met ingebouwde zuurstofklok 3. Regelknop, 2 Cilinderkraan, 3 Manometer, 4 Uitstroompunt, 5 Ophangsysteem. Berekenen van de inhoud van de zuurstofcilinder De druk in een cilinder wordt uitgedrukt in bar. De druk, het aantal bar, lees je af op een manometer op de drukregelaar. Op een zuurstofcilinder is druk aangebracht zodat de zuurstof eruit kan stromen bij opening. Daardoor bevat een cilinder meer zuurstof dan het volume van de cilinder zou doen vermoeden, Website medidisequipment.nl. 2 Website southernaquaculturesupply.com. 3 Website linde.nl. Vilans Achtergrondinformatie Zuurstofapparatuur: 2 (van 4)

10 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 0 Heb je een cilinder met een volume van 2 liter met een druk van 200 bar (op de manometer af te lezen), dan bestaat de inhoud van de cilinder 200 bar x 2 liter = 400 liter zuurstof. Wanneer je het aantal liter zuurstof dat nog in de cilinder zit kent, is ook te bereken hoelang iemand met de zuurstofcilinder toe kan. Rekenvoorbeeld Een cliënt krijgt,5 liter zuurstof per minuut uit een 2 liter-cilinder met een druk van 200 bar. Op de volgende wijze is te berekenen hoe lang de cliënt nog met de cilinder toe kan. Hoeveelheid zuurstof: 2 x 200 = 400 liter zuurstof (dit is de totale hoeveelheid zuurstof die er beschikbaar is). 400 liter gedeeld door,5 liter per minuut = 266,67 minuten (de totale hoeveelheid beschikbare zuurstof deel je door de hoeveelheid zuurstof die een cliënt per minuut moet krijgen, je weet dan voor hoeveel minuten er nog zuurstof beschikbaar is). 266,67 minuten gedeeld door 60 = 4,44 uur = 4 uur en 26 minuten (het aantal minuten deel je door 60, zo weet je voor hoeveel uur er nog zuurstof beschikbaar is. In dit voorbeeld heeft de cliënt nog voor 4 uur en 26 minuten zuurstof). Zuurstofconcentrator Een zuurstofconcentrator is een elektrisch apparaat dat uit de omgevingslucht zuurstof concentreert. Een concentrator heeft lucht nodig om zuurstof te kunnen produceren. De ruimte waarin de concentrator wordt gebruikt moet dus goed geventileerd worden, zodat voldoende verse buitenlucht aangevoerd wordt. Er zijn meerdere soorten. Een vaste (stationaire) concentrator, ongeveer zo groot als een nachtkastje. Een cilinder (meestal een 0 liter-cilinder) met toebehoren wordt standaard meegeleverd. Buitenshuis kan gebruik gemaakt worden van transportabele (lichtere) concentrator, die in een rugzak gedragen kan worden. Een zelfvulsysteem is een concentrator waarmee de cliënt tegelijkertijd (lichtgewicht)cilinders kan vullen en zuurstofbehandeling ondergaan. Vloeibare zuurstof Vloeibare zuurstof (zoals Ambulox en Helios) is zuurstof in de meest geconcentreerde vorm. Voor vloeibare zuurstof wordt een moedertank bij het huis van de cliënt geplaatst. Er hoort een kleine draagbare tank bij, waaruit de cliënt bij een dosering van 2 liter per minuut ongeveer 8 uur zuurstof kan halen. Er zijn ook draagbare tanks met een on demand -systeem. Er wordt alleen zuurstof afgegeven indien noodzakelijk. De draagbare tank weegt vol ongeveer 3,5 kilo en wordt steeds uit de moedertank bijgevuld. De moedertank bevat 3, 4 of 46 liter zuurstof. De draagbare tankjes bestaan uit dubbelwandige vacuümgeïsoleerde houders die lijken op een thermosfles. De vloeibare zuurstof verdampt langzaam en continu tot gas en deze gasvormige zuurstof wordt via een buizenstelsel in de tank gereguleerd en op temperatuur gebracht. Via de flowregelaar en een zuurstoftoevoerslang wordt de (gasvormige) zuurstof aan de cliënt toegediend. De zuurstof in de verbindingsslang is dus van dezelfde aard als zuurstof uit een cilinder of een concentrator. Vloeibare zuurstof is zeer koud (-83 C). On demand -systeem Tegenwoordig is er ook een zogenaamd on demand -systeem. On demand wil zeggen dat de zuurstof alleen afgegeven wordt bij iedere inademing door de neus. Bij de andere vormen van Website Linde (ingezien september 203; externe link). Vilans Achtergrondinformatie Zuurstofapparatuur: 3 (van 4)

11 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen zuurstoftoediening stroomt de zuurstof continu door. Met het on demand -systeem gebruikt men dus minder zuurstof. Het systeem bestaat zowel voor de draagset van vloeibare zuurstof als voor de draagset van de cilinder. Het on demand -systeem is echter niet geschikt voor iedere cliënt. Overleg hierover met de behandelende arts is noodzakelijk. Keuze zuurstofapparaat Verschillende factoren spelen een rol bij de keuze voor een bepaald zuurstofapparaat. Wensen van de cliënt. Zoals de frequentie van opladen van de concentrator, het gewicht van het zuurstofapparaat, de gebruiksduur en het geluidsniveau. Het Longfonds heeft een document waarin verschillende soorten zuurstofapparaten vergeleken worden op deze punten. Overwegingen behandelend arts. Commerciële en logistieke argumenten van de zuurstofleverancier. Financiële beperkingen door zorgverzekeraar. Nieuwe ontwikkelingen en uitkomsten onderzoek. Longfonds, informatie over zuurstof 203, bijlage (externe link). Vilans Achtergrondinformatie Zuurstofapparatuur: 4 (van 4)

12 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 2 Bijwerkingen en complicaties bij zuurstofbehandeling Het gebruik van zuurstof geeft weinig bijwerkingen. De pure zuurstof uit de toedieningsvorm wordt tijdens het inademen zo vermengd met de buitenlucht die men inademt, dat het mengsel dat in de longen terechtkomt, slechts een paar procent meer zuurstof bevat. Aandachtspunten bij zuurstofbehandeling De volgende aspecten zijn van belang: observatie van de cliënt; observatie slijmvliezen en huid; ineffectieve zuurstoftoediening; een te hoge of te lage dosering. Zorg dat er altijd voldoende zuurstof aanwezig is. Zorg voor een reserve-opvang (bv. een cilinder) voor noodgevallen. Observatie van de cliënt Let op de volgende aspecten: frequentie, diepte en manier van ademhalen, zoals snelle, oppervlakkige ademhaling, neusvleugelen, gebruik van hulpademhalingsspieren; kleur van huid en weefsels (cyanose); tekenen van angst of onrust. Controleer bij afwijkingen: of er nog zuurstof in de cilinder of tank zit; of zuurstof wordt toegediend volgens voorschrift; of de dosering juist is ingesteld; of eventuele medicatie volgens voorschrift is ingenomen; of de neusbril, zuurstofmasker of zuurstofkatheter goed geplaatst zijn; of de toevoerslang nergens wordt afgekneld en goed doorgankelijk is; meet vitale functies (de (frequentie) van de pols en ademhaling, de saturatie en de bloeddruk) zoals afgesproken, overleg met de arts. Observatie van de slijmvliezen en huid Toegediende zuurstof is extreem droog en kan gemakkelijk aanleiding geven tot uitdroging en irritatie, en dus tot ontsteking van de slijmvliezen van de luchtwegen en indroging van daarin aanwezige secretie. Zorg voor een goede neus- en mondverzorging. Reinig de neusgaten dagelijks door te snuiten of met behulp van een wattenstokje. Zorg, bij een zuurstofflow > 5 liter per minuut 2, voor bevochtiging van de toegediende zuurstof en zorg voor een goede verzorging van de mond-, neus-, en keelholte. De druk van zuurstofbril, zuurstofkatheter of zuurstofmasker kan decubitus veroorzaken. Zorg voor een goede huidverzorging en gebruik zo mogelijk de neusgaten afwisselend. Eventueel kan een dunne huidplak gebruikt worden ter bescherming. Richtlijn zuurstof behandeling thuis, Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO, 2000 (ingezien sept. 203). 2 Bij zuurstoftoediening standaard lucht bevochtigen? Nursing, mei 20. Vilans Achtergrondinformatie Bijwerkingen, complicaties en aandachtspunten: (van 2)

13 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 3 Bij mensen met een gevoelige huid kan de zuurstofslang plaatselijke irritatie geven. Bij een neusbril zijn speciale manchetten ter bescherming van de oren verkrijgbaar. Gebruik bij irritatie van de huid bij de neus een vetvrije crème zoals cetomacrogol crème of Nisita crème. Beide zijn zonder recept bij de apotheek verkrijgbaar. Gebruik geen crème op vet- of oliebasis vanwege brandgevaar. Ineffectieve zuurstoftoediening Bij toediening van zuurstof kan het gebeuren dat de aangeleverde zuurstof niet in de longen terecht komt, maar ongebruikt naar buiten weglekt. Oorzaken kunnen zijn: verstopping door ingedroogd slijm of secreet; zwelling van het neusslijmvlies; onjuiste plaatsing van bril, katheter of masker; door de mond in plaats van door de neus ademhalen. Een te hoge of lage dosering Een te hoge of te lage dosering zuurstof geeft klachten zoals: hoofdpijn; sufheid; snelle pols; hoge bloeddruk; zweten; speekselvloed; bewustzijnsstoornissen. Overleg met de arts. Aan de hand van een bloedgasanalyse wordt de dosering toe te dienen zuurstof opnieuw bepaald. Het kan bij COPD-cliënten gebeuren dat de ademhalingsprikkel wegvalt door een te hoge zuurstofsaturatie. Er treedt dan een depressie van het ademcentrum op waardoor de natuurlijke diepte en frequentie van de ademhaling vermindert (hypoventilatie). Daarom wordt bij deze cliënten meestal niet meer dan 2 liter per minuut gegeven. Vilans Achtergrondinformatie Bijwerkingen, complicaties en aandachtspunten: 2 (van 2)

14 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 4 Toedieningswijzen zuurstof Zuurstof wordt via de neus en/of mond of direct via de luchtpijp toegediend. Zuurstof wordt via de neus en/ of mond toegediend met een zuurstofbril, een (nasofaryngeale) zuurstofkatheter of een zuurstofmasker. Zuurstof kan ook direct in de trachea worden toegediend met een tracheotomiemasker of een speciale zuurstofconnector. Bij cliënten die last hebben van zuurstoftoediening via de neus of hiervan onvoldoende effect hebben, kan een transtracheale microkatheter, een dun slangetje dat direct in de luchtpijp wordt ingebracht, uitkomst bieden. Keuze toedieningswijze Bij toediening van zuurstof moet steeds beoordeeld worden welke dosis en welk toedieningsmateriaal het meest effectief en comfortabel is voor de cliënt. Het percentage zuurstof wat de cliënt binnen krijgt is afhankelijk van : het aantal liters zuurstof dat toegediend wordt; het ademhalingspatroon van de cliënt; het zuurstofreservoir of de dode ruimte. Dit is o.a. de mond- en keelholte van de cliënt en de inhoud van het zuurstofmasker (als dit gebruikt wordt). Hier vindt geen zuurstofopname plaats. Zuurstofbril De zuurstofbril, ook wel neusvorkje genoemd, is een slang met twee uitstekende stukjes. Stop de korte uitstekende stukjes in beide neusgaten. Fixeer de slang met een stropje op het achterhoofd of onder de kin van de cliënt. Bij kinderen wordt de zuurstofbril vaak gefixeerd met huidpleister en/ of huidplak. Afbeelding zuurstofbril met stropje onder kin 2. Een zuurstofbril is geschikt voor zuurstoftoediening tot 8 liter per minuut 3. Andere bronnen geven aan dat meer dan 6 liter zuurstof per minuut toedienen met een zuurstofbril weinig effectief is 4. Voordeel van de zuurstofbril is dat de cliënt geen last heeft van een vóór hem/haar hangende zuurstofslang. Aandachtspunten Let op irritatie (neusbloedingen) en uitdrogen van het neusslijmvlies (zie ook document bijwerkingen en complicaties). Zuurstoftherapie, praktische gids voor zorgverleners, C Lodwijks et al., Website copdlongemfyseem.yourbb.nl. 3 Richtlijn zuurstofbehandeling thuis, CBO, Zuurstoftherapie, praktische gids voor zorgverleners, C Lodwijks et al., Vilans Achtergrondinformatie Toedieningswijzen van zuurstof: (van 4)

15 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 5 Span de zuurstofbril niet te strak achter de oren of onder de kin vanwege risico op decubitus; Een vochtige, warme omgeving met veel ziektekiemen verhoogt het risico op infectie. Vervang in het ziekenhuis en/ of bij bevochtiging van de zuurstof de zuurstofbril eens per week. Leveranciers doen verschillende aanbevelingen voor vervanging van de zuurstofbril buiten het ziekenhuis, het verschilt van één keer per 3 tot één keer per 5 weken. Vervang de bril wanneer het materiaal van de zuurstofbril hard wordt. Dit kan beschadiging van het slijmvlies veroorzaken. Zuurstofkatheter Breng de zuurstofkatheter in via een neusgat. De maximale lengte bij volwassenen komt overeen met de afstand van de punt van het neusgat tot de oorlel. Afbeelding lengte zuurstofkatheter bij inbrengen. Breng bij kinderen de helft van deze lengte in de neus 2. Plak de zuurstofkatheter vast op de neus met huidpleister of een speciale neusfixatiepleister. De katheter kan ook gefixeerd worden op de wang of het voorhoofd. De zuurstofkatheter is geschikt voor zuurstoftoediening tot 8 liter per minuut 3. Andere bronnen adviseren om niet meer dan 6 liter zuurstof per minuut toe te dienen. Het voordeel van de zuurstofkatheter in vergelijking met de zuurstofbril is dat meer zuurstof naar de longen wordt getransporteerd. Dit komt doordat de punt van de zuurstofkatheter in de neus- of keelholte (de nasofarynx) ligt. Soms ervaren cliënten de ligging van de katheter als onaangenaam; het inbrengen van de katheter door de neus en de ervaring dat men de zuurstofkatheter in de keelholte voelt zitten. Aandachtspunten Let op irritatie (neusbloedingen) en uitdrogen van het neusslijmvlies (zie ook document bijwerkingen en complicaties). Observeer de cliënt na plaatsing. Onjuiste plaatsing (in de slokdarm) kan misselijkheid, braken en oprispen van lucht veroorzaken 4. Haal de zuurstofkatheter dagelijks uit de neus, reinig de neus of laat de cliënt de neus goed snuiten. Dit voorkomt verstopping. De zuurstofkatheter kan in de thuissituatie, mits niet te vuil, na afspoelen onder de kraan met lauw water in het andere neusgat worden ingebracht. In het ziekenhuis wordt de zuurstofkatheter dagelijks vervangen. Vervang de katheter wanneer het materiaal van de katheter hard wordt. Dit kan beschadiging van het slijmvlies veroorzaken. Controleer zo nodig verstopping van de zuurstofkatheter door de tip van de zuurstofkatheter in een bakje water te houden terwijl de zuurstofflow nog aan staat. Als het water borrelt, is de zuurstofkatheter doorgankelijk. Bij een toediening 4 liter/minuut of meer is de zuurstofflow ook gewoon te voelen op de wang of hand. Workshop zuurstoftherapie, BVPV, Sophia kinderziekenhuis, Richtlijn zuurstofbehandeling thuis, CBO, Zuurstoftherapie, praktische gids voor zorgverleners, C Lodwijks et al., Vilans Achtergrondinformatie Toedieningswijzen van zuurstof: 2 (van 4)

16 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 6 Zuurstofmaskers Er zijn verschillende soorten zuurstofmaskers, zoals een gewoon zuurstofmasker, een venturimasker en een tracheotomiemasker. Zuurstofmasker Het zuurstofmasker bedekt de neus en de mond van de cliënt. Plaats het elastiekje van het masker over het achterhoofd van de cliënt om het masker te fixeren. Sluit het masker aan op de zuurstoftoevoerslang. Een zuurstofmasker is geschikt voor toediening van 5-0 liter per minuut Om rebreathing (het opnieuw inademen van de uitademinglucht) te voorkomen, is een minimum flow van 5 liter zuurstof/min. noodzakelijk. Een masker biedt ten opzichte van de neusbril of katheter nauwelijks voordelen. Sommige cliënten ervaren een beklemmend gevoel bij het dragen van een masker. Een zuurstofkatheter is een goed alternatief. Venturimasker Met een venturimasker kan een cliënt zuurstof in een constante zuurstofconcentratie toegediend krijgen, onafhankelijk van het ademhalingspatroon. De zuurstofconcentratie wordt geregeld door de grootte van de jetvernauwing te wijzigen. Hierdoor wordt meer of minder omgevingslucht aangezogen. Het teveel aan kamerlucht verlaat samen met de uitgeademde lucht het masker door de geperforeerde openingen. Een venturimasker wordt op dezelfde manier geplaatst als een gewoon zuurstofmasker. Aandachtspunten Let op irritatie (neusbloedingen) en uitdrogen van het neusslijmvlies (zie ook document bijwerkingen en complicaties). Vervang het masker wanneer het materiaal van het zuurstofmasker hard wordt. Dit kan beschadiging van de huid veroorzaken. Zorg dat het masker goed aansluit op het gezicht van de cliënt. Zuurstof toedienen direct via de trachea Zuurstof kan direct via de trachea worden toegediend: via een (tracheacanule in) een eindstandige tracheotomie, de trachea eindigt in de hals en er is geen verbinding meer met de bovenste luchtwegen; via een tracheacanule waarbij er nog wel een verbinding is met de bovenste luchtwegen (de trachea is intact, er is een verbinding met de bovenste luchtwegen). Tracheotomiemasker Het tracheotomiemasker bedekt de tracheotomie, de plaats waar de luchtpijp (trachea) in de hals is gehecht of, als de cliënt een canule heeft, de plaats waar de canule in de hals zit. Bevestig het masker met een elastisch koortje om de hals van de cliënt. Op het tracheotomiemasker past een zuurstofconnector waar de zuurstoftoevoerslang op wordt aangesloten. De connector kan ook geïntegreerd zijn in het masker. Zuurstofconnector voor tracheacanule Voor het toedienen van zuurstof bij cliënten met een kunststof tracheacanule zijn speciale verbindingstukjes (connectoren) in de handel. Kunststof canules steken wat verder uit in de hals, wat zuurstof toedienen via een tracheotomiemasker minder effectief kan maken. Plaats de Zuurstoftherapie, informatie voor patiënten, werkgroep Belgische Vereniging van Pneumologie Verpleegkundigen (BVPV), 200 (ingezien september 203). Vilans Achtergrondinformatie Toedieningswijzen van zuurstof: 3 (van 4)

17 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 7 ene opening van de connector op de tracheacanule, het andere uiteinde dient voor de uitademing. De connector heeft aan de zijkant een aansluitpunt voor de zuurstoftoevoerslang. Aandachtspunten Ga na of de ademweg voldoende vrij is voor zuurstofopname. Laat de cliënt zo nodig eerst sputum ophoesten of zuig uit. Van belang is dat de cliënt kan uitademen via de opening(en) in het tracheotomiemasker of in de zuurstofconnector. Cliënten met een eindstandige tracheotomie kunnen immers niet ademen via de mond en/ of neus!! Dit geldt ook wanneer de trachea nog wel intact is. Vaak hebben cliënten met een tracheacanule een obstructie van de bovenste luchtwegen. Let op irritatie en uitdrogen van het slijmvlies van de luchtweg (zie ook document bijwerkingen en complicaties). Vervang het masker wanneer het materiaal van het zuurstofmasker hard wordt. De kan beschadiging van de huid veroorzaken. Zorg dat het masker goed aansluit op de hals van de cliënt. Vilans Achtergrondinformatie Toedieningswijzen van zuurstof: 4 (van 4)

18 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 8 Veiligheidsaspecten zuurstof in thuissituatie De risico s bij zuurstofgebruik zijn brand, explosie en bevriezing. Zuurstof heeft een brandbevorderend effect wanneer het in contact komt met een warmtebron, vuur of met een brandbare stof. Huidcontact met vloeibare zuurstof kan brandwonden veroorzaken. Maatregelen ter voorkoming van brand en brandwonden Rook nooit tijdens zuurstofgebruik, dat geldt ook voor derden. Vloeibare zuurstof is erg koud (-83 graden Celsius). Aanraken kan leiden tot bevriezingsverschijnselen. Voorkom aanraken van de vulaansluiting. Plaats de zuurstofbron nooit in de omgeving van een warmtebron zoals zon, open vuur, fornuis, kachel, haardroger; of ontstekingsbron zoals microgolven, stopcontact, tv; of in de buurt van brandbare materialen zoals gordijnen, vitrages of vloerbedekking. Gebruik nooit vet, olie, of alcohol aan de zuurstofbron, de zuurstofbril/-katheter/-masker. Gebruik geen verstuivers (parfum, haarspray, deodorant) in de buurt van de zuurstofbron. Zorg voor goede ventilatie op de plek waar de zuurstofbron staat, dit voorkomt een verhoging van de zuurstofconcentratie in de lucht. Laat kleding en beddengoed dat langdurig in contact is geweest met zuurstof goed luchten. Stel de brandweer op de hoogte van het adres en de plaats(en) in huis waar de zuurstofcilinder of basistank vloeibare zuurstof zich bevindt. Een aanbeveling is aan de deur van de opslagruimte van zuurstof een niet roken -aanduiding te hangen. Hang aan de buitendeur van het huis een aanduiding van zuurstofopslag. Aanduiding brandgevaarlijke stoffen Aanduiding open vlam en roken verboden Aandachtspunten en onderhoud per zuurstofbron Zuurstofconcentrator Zorg voor een gevulde reservecilinder voor calamiteiten zoals een stroomstoornis of een defect aan de zuurstofconcentrator. Schakel het apparaat uit als het niet gebruikt wordt. Vervang of reinig de filters volgens de gebruiksinstructie van de fabrikant. Reinig het apparaat volgens gebruiksinstructie van de fabrikant. Haal tevoren de stekker uit stopcontact. Neem de buitenzijde af met vochtige doek, droog af met een droge doek. Plaats de zuurstofconcentrator in een stofvrije omgeving. Zorg dat de onderkant van het apparaat vrij staat, zodat ventilatieopeningen vrij blijven. Zuurstofcilinder Zet een zuurstofcilinder vast aan de muur maar bij voorkeur in een cilinderwagen. Plaats de cilinder op een elektrisch geleidende mat wegens gevaar van elektrostatische ontlading, wanneer dat niet kan. Westfalen medical (ingezien september 203; externe link). Vilans Achtergrondinformatie Veiligheidsaspecten zuurstof in thuissituatie: (van 2)

19 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 9 De toegestane hoeveelheid samengeperste zuurstof die een cliënt thuis mag hebben, varieert van 2-04 liter of 2 cilinders. Vloeibare zuurstof Mocht tijdens het vullen veel zuurstof ontsnapt zijn, klop je kleding af. Er kan zuurstof in kleding kruipen waardoor die sneller vlam kan vatten. Draag bij vloeibare zuurstof de draagbare eenheid niet onder de kleding. Reinig het apparaat volgens gebruiksinstructie van de fabrikant. Neem de buitenzijde af met vochtige doek, droog af met een droge doek. De toegestane hoeveelheid vloeibare zuurstof die een cliënt thuis mag hebben varieert van liter (basistank). Taken en verantwoordelijkheden Ga na of de huisarts / verpleegkundig specialist de risico s van zuurstof thuis met de cliënt heeft besproken. Evalueer met de cliënt de naleving van de veiligheidsvoorschriften. De zuurstofleverancier geeft technische informatie en is voor acute (technische) problemen 24 uur telefonisch bereikbaar. Ook levert de leverancier een instructiekaart met aanwijzingen voor de veiligheid en een handleiding met daarin de gegevens van het zuurstofapparaat. Bronnen Zuurstoftherapie, Praktische gids voor zorgverleners, Cathy Lodewijckx, Johan de Bent en Daniel Scheurmans, Richtlijn zuurstofbehandeling thuis 2000, kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO. Nederlands tijdschrift voor Geneeskunde, artikel CBO richtlijn zuurstof thuis M.J. Kampelmacher 200 (ingezien december 203). Zuurstof thuis St. Antoniusziekenhuis, Patiëntenfolder (ingezien december 203). Gebruikershandleiding zuurstof medisch westfalen (ingezien december 203). Website allesvoordeaannemer.nl. Vilans Achtergrondinformatie Veiligheidsaspecten zuurstof in thuissituatie: 2 (van 2)

20 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 20 Uitzuigen luchtwegen Met een uitzuigkatheter die via de neus, mond, tracheacanule of een eindstandig tracheostoma wordt ingebracht, wordt slijm (sputum) verwijderd. Sluit de uitzuigkatheter aan op een zuigpomp met opvangfles of op een centraal uitzuigsysteem. Uitzuigen voorkomt dat slijm zich ophoopt in de luchtwegen en/ of in de tracheacanule. Ophoping van slijm in de luchtwegen belemmert de ademhaling en geeft risico op longontsteking. Met oppervlakkig uitzuigen wordt het slijm uit de neus-, mond-, en keelholte (bovenste luchtwegen) verwijderd. Met diep uitzuigen via de neus of mond wordt het slijm uit de trachea en een deel van de onderste luchtwegen verwijderd. Bij cliënten met een tracheotomie met tracheacanule en bij cliënten met een eindstandig tracheostoma wordt het slijm ook uit de neus-, mond-, en keelholte verwijderd. Daarnaast wordt ook slijm uit de tracheacanule en de onderste luchtwegen verwijderd. Indicaties uitzuigen Aan reutelgeluiden (rhonchi) is vaak te horen dat zich sputum heeft verzameld in de luchtwegen. De aanwezigheid van sputum kan ook voelbaar zijn door je hand op de borstkas (thorax) van de cliënt te leggen. Zuig uit bij cliënten: die zelf niet in staat sputum (te leren) ophoesten door onvoldoende hoestprikkel of hoestkracht. Bijvoorbeeld comateuze cliënten, ernstig verzwakte cliënten of cliënten met spierziekten; om een hoestprikkel teweeg te brengen (als ondersteunen bij ophoesten of als druppelen met NaCl 0,9% in de canule of het eindstandig tracheostoma niet werken), zodat sputum uit de onderste luchtwegen omhoog wordt gewerkt. Contra-indicaties uitzuigen Zuig niet uit bij cliënten met: spataderen in de slokdarm (oesophagus varices); stollingsstoornissen; klachten van misselijkheid; kramp in de spieren van de luchtwegen (laryngospasmen). Overleg met de arts wat de beste oplossing is. Oppervlakkig uitzuigen bovenste luchtwegen Oppervlakkig uitzuigen vindt plaats via de neus en/ of mond. Dit geldt zowel voor gewoon uitzuigen als voor uitzuigen via een tracheacanule of een eindstandig tracheostoma. Oppervlakkig uitzuigen via de neus Breng de uitzuigkatheter zo ver in als de gemeten lengte tussen het neusgat en de ooringang. Het inbrengen wordt vergemakkelijkt door de katheter iets naar beneden te richten en de cliënt te vragen langzaam en diep door de mond adem te halen. Wissel het linker- en rechterneusgat af om de kans op beschadiging van (de slijmvliezen van) de neusgaten te beperken. Oppervlakkig uitzuigen via de mond Vilans Achtergrondinformatie Uitzuigen luchtwegen: (van 4)

21 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 2 Breng de uitzuigkatheter in tot het strotteklepje (je voelt dat de uitzuigkatheter niet verder kan), bij een cliënt met een tracheostoma tot achter in de keelholte. Het inbrengen wordt vergemakkelijkt door de tong met een spatel naar beneden te drukken. Hierdoor is de keel beter zichtbaar en wordt voorkomen dat de cliënt op de uitzuigkatheter bijt. Diep uitzuigen via neus, mond, via tracheostoma Breng bij diep uitzuigen via de neus, mond de uitzuigkatheter bij voorkeur in via de neus, dat geeft minder braakneigingen. Gebruik een Mayo-tube wanneer het via de neus niet lukt. Breng de Mayo-tube als een lepel in en draai hem vervolgens in de mond. Breng de uitzuigkatheter vervolgens in via de mayo-tube. Breng bij diep uitzuigen van een eindstandig tracheosotma de uitzuigkatheter in via het stoma. Bradycardie Soms treedt tijdens het uitzuigen een verlaging van de hartslag (bradycardie) op. De hartslag is lager dan 60 slagen per minuut. Oorzaak is prikkeling van de Nervus Vagus, die zowel de luchtwegen als het hart innerveren. Dit is normaal en heeft verder geen ernstige gevolgen. Voel de pols wanneer de client tijdens het uitzuigen wit wegtrekt of plotseling transpireert. Laat de cliënt dan even liggen. Neem zonodig extra voorzorgsmaatregelen (volgens afspraak): de aanwezigheid van benodigdheden om zo nodig snel zuurstof toe te kunnen dienen; de aanwezigheid van een bloeddrukmeter en een saturatiemeter om de toestand van de cliënt te observeren en monitoren; afspraken in het zorgleefplan wanneer en hoe de arts ingeschakeld wordt. Uitzuigen via tracheacanule Zuig de trachea uit vóór of nadat de binnencanule is schoongemaakt (zie verzorging tracheotomie en tracheostoma). Breng de uitzuigkatheter in via de binnencanule. Wanneer met uitzuigen een prop slijm in de binnencanule komt, kan de binnencanule verwijderd worden zodat de ademweg weer vrij is. Wanneer een cliënt een eendelige canule heeft kan dat niet. Zorg in dat geval dat er altijd een reservecanule (met voerder) bij de cliënt aanwezig is. In geval van nood, een slijmprop verstopt de canule, kan de reservecanule ingebracht worden. Via tracheacanule met cuff Zuig vóór dat de cuff wordt ontlucht eerst de mond- en keelholte zodat er geen speeksel, sputum of voedselresten in de trachea kunnen komen. Ontlucht de cuff vóór het uitzuigen van de trachea zodat eerst evt. op de cuff aanwezig sputum opgehoest of weggezogen kan worden. Dit laatste is ook van toepassing bij een gecuffte canule in een tracheostoma. Aandachtspunten: meet de lengte waarmee de uitzuigkatheter ingebracht kan worden af aan de lengte van de canule. Breng de tip van de uitzuigkatheter 0,5 cm verder in; er blijft wel eens sputum vlak onder de canule zitten; gebruik een uitzuigkatheter die maximaal 2/3 van de diameter van de canule heeft; neem een nieuwe uitzuigkatheter wanneer eerst de mond-keelholte en dan de trachea wordt uitgezogen; wanneer eerst de trachea wordt uitgezogen en daarna de mond-keelholte, mag dezelfde uitzuigkatheter worden gebruikt. Verzorging van de luchtwegen, sept 2008, Werkgroep Infectie Preventie: Revalidatiecentra. (ingezien juni 20) (externe link). Vilans Achtergrondinformatie Uitzuigen luchtwegen: 2 (van 4)

22 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 22 Algemene aandachtspunten uitzuigen De volgende aandachtspunten gelden voor gewoon uitzuigen en voor uitzuigen via een tracheacanule of een tracheostoma. Draag handschoenen en gebruik andere persoonlijke beschermingsmiddelen, zoals een schort, een bril en een mondneusmasker of een face-shield, wanneer er risico is op contact met excreta; Uitzuigen kan voor een cliënt een benauwde en soms angstige ervaring zijn. Spreek een stopteken af met de cliënt; Breng de uitzuigkatheter niet- zuigend, tijdens een inademing in; Trek de uitzuigkatheter, met een draaiende beweging, met de vinger op de vacuümbreker terug zodra er luchtverplaatsing is in de uitzuigkatheter of als de cliënt een hoestprikkel krijgt; Zuig bij voorkeur uit voor het eten of voor het toedienen van sondevoeding; Zuig ook niet uit vlak nadat de cliënt gegeten heeft en stop sondevoeding bij risico op misselijkheid en aspiratie (pneumonie); Gebruik een zo laag mogelijke druk om het sputum te verwijderen, mm Hg bij volwassenen. Drukken van 50 mmhg worden aanbevolen bij kinderen 2 ; De totale zuigduur mag niet langer zijn dan 5 seconden: zuigduur 3 seconden zuigen, 2 seconden rust, maximaal 3 keer herhalen 3 ; Let tijdens het uitzuigen op reacties van de cliënt: klinisch beeld, hartritme, saturatie, bloeddruk, het mogelijke optreden van bronchospasmen of braakneigingen; Trek bij het voelen van weerstand bij het inbrengen van de uitzuigkatheter, de uitzuigkatheter iets terug en oefen een lichte naar beneden gerichte druk uit bij het opnieuw inbrengen van de uitzuigkatheter; Wees alert op verschijnselen van pneumonie: verandering van kleur en consistentie van het sputum, koorts en toename kortademigheid. Complicaties uitzuigen via een tracheacanule Complicaties die zich kunnen voordoen bij uitzuigen via een tracheacanule: naast slijm wordt ook bloed opgezogen, oorzaken kunnen zijn: beschadiging door vastzuigen van de katheter aan de tracheawand; door veelvuldig hoesten is de luchtpijp beschadigd; luchtpijp is beschadigd bij inbrengen canule; luchtweginfectie; slechte positie van de canule, de canule ligt niet centraal. Overleg met de arts wanneer het bloeden niet stopt. weerstand bij het inbrengen van de uitzuigkatheter, oorzaak kan zijn: de canule dreigt verstopt te raken. Oplossing: Verwijder en reinig de binnencanule. Hoe vaak/ hoe lang uitzuigen? Afhankelijk van de toestand van de cliënt, de hoeveelheid en de aard van het sputum (waterig, kleverig of taai) kan de frequentie waarmee de luchtwegen uitgezogen worden, variëren van om de acht uur tot om het kwartier. Bij diep uitzuigen mag het uitzuigen niet langer dan 0-5 seconden duren. Bij onvoldoende resultaat wordt de procedure nog eens herhaald. Bij taai of kleverig sputum kan de arts evt. een slijmoplossend middel voorschrijven of besluiten te spoelen met NaCl 0.9%. Spoelen wordt niet gedaan wanneer een cliënt geen hoestprikkel heeft. Mc Closkey en Bulechek, Richtlijn zorg voor een kind met een tracheacanule, Landelijke Werkgroep TracheaCanule bij Kinderen, Richtlijn endotracheaal uitzuigen op de intensive care afdeling, Bloo etal., 2007 Vilans Achtergrondinformatie Uitzuigen luchtwegen: 3 (van 4)

23 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 23 Bronnen Handelingsschema uitzuigen bovenste luchtwegen, UMC Utrecht, 205. Externe link: Uitzuigen (externe link) (gezien 205). Website longfonds (gezien 203) Richtlijn zorg voor een kind met een tracheacanule, Landelijke Werkgroep TracheaCanule bij Kinderen, 2007 Vilans Achtergrondinformatie Uitzuigen luchtwegen: 4 (van 4)

24 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 24 Materialen voor zuurstoftoediening Voor de toediening van zuurstof via de mond/neus en direct via de trachea gebruikt men verschillende materialen. Via de mond/neus een zuurstofbril, een zuurstofkatheter of een zuurstofmasker. Voor het direct toedienen van zuurstof via de trachea gebruikt men een tracheotomiemasker of een zuurstofconnector. Via mond en/of neus Zuurstofkatheter De zuurstofkatheter is een dunne slang van PVC. Soms is een verbindingsstukje (connector) nodig om de katheter aan te sluiten op de toevoerslang. Zuurstofkatheters zijn in een aantal uitvoeringen verkrijgbaar. De keuze is meestal afhankelijk van de zuurstofflow (aantal liters zuurstof per minuut) en draagcomfort voor de cliënt. De volgende katheters zijn beschikbaar. Zuurstofkatheter met open uiteinde. De zuurstofkatheter heeft gaatjes aan de zijkant en het uiteinde. Zuurstofkatheter met gesloten uiteinde. De zuurstofkatheter heeft uitsluitend aan de zijkant gaatjes en heeft een afgerond uiteinde. Zuurstofkatheter met schuimrubber manchet ( sponsje of kompres ). Voor cliënten die last hebben van neusbloedingen en/of irritatie van de neusslijmvliezen wordt een zuurstofkatheter met schuimrubber manchet gebruikt. De zuurstofkatheter wordt een klein stukje opgeschoven in de neus waarbij ook het schuimrubber manchet in het neusgat wordt ingebracht. De schuimrubber zorgt ervoor dat de zuurstof niet kan wegstromen en zorgt tevens voor enige fixatie. Let op dat bij kinderen de uitstroomopening van de katheter zich niet buiten de neus bevindt. Afbeelding: zuurstofkatheter met open uiteinde, met schuimrubber manchet en aansluitpunt voor toevoerslang. Gebruik voor het fixeren van de zuurstofkatheter huidpleister of een speciale fixatiepleister. Afbeelding: (neus)fixatiepleister2. Catalogus Medeco (ingezien december 203; externe link). 2 Website Medeco (ingezien december 203; externe link). Vilans Materiaalbeschrijving Materialen voor_zuurstoftoediening: (van 4)

25 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 25 Zuurstofbril Zuurstofbrillen zijn gemaakt van PVC. Het verschil tussen de verschillende uitvoeringen is de dikte van de slang en de dikte en de lengte van de uitstekende stukjes (vorkjes). De uitstekende stukjes kunnen recht of gebogen zijn. De keuze voor een bepaalde soort is afhankelijk van de leeftijd en het comfort van de cliënt. Er zijn ook zuurstofbrillen met oorbeschermers. De volgende zuurstofbrillen zijn beschikbaar: zuurstofbril voor zuigelingen; zuurstofbril voor kinderen; zuurstofbril voor volwassenen. Afbeelding: zuurstofbril. Afbeelding: zuurstofbril met oorbescherming. Zuurstofmasker Zuurstofmaskers zijn voorzien van een aluminium neusversteviging en een elastiek voor fixatie. Ze zijn verkrijgbaar voor volwassenen en voor kinderen. Afbeelding: zuurstofmasker. Venturimasker Met het venturimasker wordt een ingestelde concentratie zuurstof toegediend. Er zijn instelbare venturimaskers en maskers met een vaste concentratie. De zuurstofconcentratie wordt geregeld door de grootte van de jetvernauwing te wijzigen. Met behulp van verschillende kleurgecodeerde aansluitpoorten met verschillende diameters kunnen verschillende percentages zuurstof ingesteld worden ( %). Elke kleur staat voor een bepaalde concentratie. Afbeelding: venturimasker met aansluitpoorten voor zuurstofconcentraties2. Website intersurgical (ingezien december 203). 2 Website Galemed (ingezien december 203; externe link). Vilans Materiaalbeschrijving Materialen voor_zuurstoftoediening: 2 (van 4)

26 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 26 Direct via de trachea Masker of filter Een tracheotomie (en ook tracheostoma)masker heeft een elastiek voor fixatie om de hals. Het masker heeft een 360 -draaibaar verbindingsstuk zodat het masker optimaal over de tracheotomie met tracheacanule of het eindstandig tracheostoma geplaatst kan worden. Op het draaibare verbindingsstuk van het masker past een zuurstofconnector waar de toevoerslang naar het zuurstofapparaat op past. De connector kan ook geïntegreerd zijn in het masker. Er zijn ook luchtbevochtigingsfilters (die doorgaans op een tracheotomie of tracheostoma zitten) met een geïntegreerd zuurstofaansluitpunt. Afbeeldingen: masker met draaibaar verbindingstuk, zuurstofconnector voor masker, luchtbevochtigingsfilter met zuurstofaansluitpunt 2 Zuurstofconnector op tracheacanule Voor het toedienen van zuurstof bij cliënten met een kunststof tracheacanule zijn speciale verbindingsstukjes (connectoren) in de handel. Kunststof canules steken wat verder uit in de hals, wat zuurstof toedienen via een tracheotomiemasker minder effectief kan maken. Een voorbeeld is de connector met het elleboogje op onderstaand plaatje. De zuurstoftoevoerslang wordt op het elleboogje aangesloten. Afbeelding: connector met elleboogje. Zuurstoftoevoerslang De zuurstoftoevoerslang van het zuurstofapparaat naar de zuurstofkatheter, -bril of -masker mag maximaal 2 meter lang zijn, maar dient bij voorkeur niet meer dan 5 meter lang te zijn. Hoe lang de slang mag zijn is afhankelijk van de uitlaatdruk van het zuurstofapparaat (de zuurstofbron) en de diameter van de toevoerslang. De slang is latexvrij en voorzien van standaardconnectoren. Bubble tube is een alternatief voor de zuurstoftoevoerslang. Bubble tube heeft verschillende diameters. Knip de slang af zodat deze goed aansluit op de zuurstofkatheter, -bril of -masker. De toevoerslang is disposable en wordt alleen vervangen bij zichtbare verontreiniging en/of bij mechanische problemen 3. Website intersurgical (gezien december 203). 2 Website MediqTefa (gezien 205) 3 Hygiëne richtlijn voor verpleeghuizen en woonzorgcentra, pilotversie oktober 205 Vilans Materiaalbeschrijving Materialen voor_zuurstoftoediening: 3 (van 4)

27 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 27 Afbeelding: zuurstoftoevoerslang en bubble tube. Catalogus Medeco (ingezien december 203; externe link). Vilans Materiaalbeschrijving Materialen voor_zuurstoftoediening: 4 (van 4)

28 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 28 Uitzuigkatheters Met een steriele uitzuigkatheter wordt slijm (sputum) uit de luchtwegen verwijderd. Sluit de uitzuigkatheter via een verbindingsslang aan op een zuigpomp met opvangfles of op een centraal uitzuigsysteem. Gebruik een verbindingstukje wanneer de uitzuigkatheter, de verbindingsslang, de pomp of het centrale uitzuigsysteem niet goed op elkaar aansluiten. Er zijn katheters voor het uitzuigen van de onderste en voor de bovenste luchtwegen. Bij pasgeborenen en zuigelingen kan gebruik gemaakt worden van een slijmzuiger. Uitzuigkatheters Gebruik voor het uitzuigen van de onderste luchtwegen uitzuigkatheters met een centrale opening (open tip) en één of meerdere (2 tot 4) openingen aan de zijkant. Het uiteinde van de uitzuigkatheter loopt taps toe. Veel katheters hebben een oppervlakte behandeling gehad waardoor ze gemakkelijk zijn in te brengen. Uitzuigkatheters kunnen een vacuümbreker hebben. Door de vinger op de opening van de vacuümbreker te houden kan het uitzuigen geregeld worden. De vinger komt niet in aanraking met het sputum. De van pvc of silicone gemaakt katheters hebben een lengte van cm. De diameter wordt uitgedrukt in de Franse maat charriere (CH). Uitzuigkatheters hebben een diameter van 5 8 CH. Eén charriere is /3 mm. Gebruik voor volwassenen uitzuigkatheters Ch.0-2, kinderen Ch. 8-0 en zuigelingen Ch Een uizuigkatheter mag maximaal 2/3 van het lumen van de canule innemen. Afbeelding uitzuigkatheter met open tip, zij openingen en vacuümbreker 3 Yankauers Gebruik een Yankauer voor het uitzuigen van de mond- en keelholte. Een Yankauer is een stevige transparante uitzuigkatheter van pvc. De Yankauer heeft een lichte knik waardoor hij gemakkelijk in de hand ligt. Hij heeft een taps toelopende of bolvormige tip. De lengte is ongeveer 25 cm er zijn verschillende diktes beschikbaar. Bij kinderen vanaf de peuterleeftijd heeft een Yankauer de voorkeur bij het uitzuigen via de mond. Website Mediqtefa (ingezien oktober 203) 2 Endotrachea toilet bij geïntubeerde cliënt, IC VenVN, 20 3 Website apexmed (ingezien oktober 203) Vilans Materiaalbeschrijving Uitzuigkatheters: (van 3)

29 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 29 Afbeelding Yankauer Slijmzuiger Een slijmzuiger is een instrument uit de verloskundigenpraktijk. Met een slijmzuiger kan de zorgverlener slijm uit het neusje en het mondje van de pasgeborene zuigen. De hulpverlener zuigt aan het uiteinde met het trechtervormige mondstuk, het andere uiteinde wordt in de mondholte van de pasgeborene gebracht. Het slijm wordt opgevangen in het reservoir. Afbeelding slijmzuiger 2 Verbindingsslang De verbindingsslang verbindt de pomp of het centrale uitzuigsysteem met de uitzuigkatheter. De verbindingslang kan op de lengte afgeknipt worden die nodig is om de afstand tuisen de cliënt en de pomp of het centrale uitzuigsysteem te overbruggen. Er zijn ook verpakking met vaste lengtes ( ). Tussen de zuigpomp en de opvangpot zit een kort verbindingslangetje. Afbeelding verbindingsslang Verbindingstukjes Wanneer uitzuigkatheters, de verbindingsslang, de pomp of het centrale uitzuigsysteem niet goed op elkaar aansluiten ontstaat lekkage met als gevolg drukverlies bij het uitzuigen. Gebruik verbindingstukjes om dit te voorkomen. Website Covidien (ingezien oktober 203) 2 Website Mediqtefa (ingezien oktober 203) Vilans Materiaalbeschrijving Uitzuigkatheters: 2 (van 3)

30 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 30 Afbeelding verbindingsstukjes Vilans Materiaalbeschrijving Uitzuigkatheters: 3 (van 3)