onbewaakte kopie Protocollenboek Voorbehouden en Risicovolle en Overige handelingen Hoofdstuk Zuurstof toedienen

Transcriptie

1 Protocollenboek Voorbehouden en Risicovolle en Overige handelingen Hoofdstuk Zuurstof toedienen

2 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 1 Inhoudsopgave Zuurstoftekort en saturatiemeting...1 Zuurstofbehandeling...4 Zuurstofbehandeling in de thuissituatie...6 Zuurstofapparatuur...7 Bijwerkingen, complicaties en aandachtspunten...10 Toedieningswijzen van zuurstof...12 Veiligheidsaspecten zuurstof in thuissituatie...15 Uitzuigen oppervlakkig slijm...17 Uitzuigen oppervlakkig slijm bij kinderen...20 Slaapapneu en CPAP behandeling...21 Airstacken...25 Vilans

3 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 1 Symptomen van zuurstoftekort Bij een zuurstoftekort (= hypoxie) van het lichaam stagneert de stofwisseling en kunnen cellen sterven. De volgende signalen kunnen op een tekort aan zuurstof wijzen: kortademigheid in rust en bij lichte inspanning, sufheid, vergeetachtigheid, verwardheid; een raar gevoel in het hoofd, gevoel van zwakte en krachteloosheid, blauwe huidskleur, hoge pols- en ademhalingsfrequentie. Oorzaken zuurstoftekort Hypoxie kan ontstaan door een aantal factoren: daling van zuurstofspanning in de omgevingslucht; respiratoire insufficiëntie, onder te verdelen in: hypoventilatie: het bloed wordt onvoldoende van zuurstof voorzien en er wordt onvoldoende koolzuur uit het bloed verwijderd; diffusiestoornis: het transport van zuurstof door het alveolaire-capillaire membraan is verstoord; onvoldoende zuurstoftransport door het bloed; niet verwerken van de aangevoerde zuurstof door de cellen. De factoren staan niet los van elkaar; de ene factor kan het andere beïnvloeden. Wat is Saturatie In het bloed zitten rode bloedcellen die zorgen voor het transport van zuurstof naar de weefsels. In deze rode bloedcellen zit hemoglobine (Hb) die de zuurstof aan zich bindt in de longen en in de weefsels de zuurstof loslaat. De arteriële zuurstofsaturatie, kortweg saturatie, is een graadmeter voor de hoeveelheid zuurstof die aan de hemoglobine in de rode bloedcellen in de arteriën (slagaders) gebonden is. De saturatie wordt uitgedrukt als een percentage en is bij gezonde personen meer dan 96%. Zuurstofsaturatie is het percentage hemoglobine (Hb) dat volledig is verzadigd met zuurstof. De maximale verzadiging is 100%. Wat de optimale waarde van de saturatie is bij niet gezonde personen kan variëren 2. Over de normaalwaarden is nog geen overeenstemming 3. Cliënten met bijvoorbeeld chronische longaandoeningen zoals Astma en COPD kunnen een lage zuurstofstofsaturatie hebben (soms minder dan 90%). Oudere mensen hebben over het algemeen ook lagere zuurstofsaturaties. Het is belangrijk om per cliënt met de arts vast te stellen wat de optimale waarde is voor de cliënt en bij welke (onder)waarde er overleg dient plaats te vinden met de arts 1 2. Leg dit ook vast in het dossier van de cliënt. De saturatie wordt ook uitgedrukt als SpO 2. 96% - 100% acceptabel bij gezonde mensen 92% - 100% acceptabel bij COPD en hartfalen (i.o. arts) < 95% toediening van zuurstof overwegen (i.o. arts) < 90% desaturatie, zuurstof toedienen (i.o. arts) Wat is desaturatie? Men spreekt van desaturatie als de saturatie minder is dan 90% (geraadpleegd sept 2010) De saturatiemeter in de huisartsenpraktijk, Bosch et al., Huisarts & Wetenschap, 2005 Vilans Achtergrondinformatie Zuurstoftekort en saturatiemeting: 1 (van 3)

4 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 2 Desaturatie wil zeggen dat de cliënt onvoldoende zuurstof inademt of dat de zuurstofuitwisseling tussen de longen en het bloed niet naar behoren functioneert. Oorzaken van desaturatie Desaturatie kan veroorzaakt worden door: 1. Ademhalingsziekten, zoals astma en COPD. 2. Hartproblemen. Bij hartproblemen treden vaak vochtophopingen in de longen op, waardoor de zuurstofuitwisseling minder goed kan plaatsvinden. 3. Slaapapneu. Een vaak voorkomende vorm van desaturatie is de nocturne desaturatie. Dit is een gevolg van de aandoening slaapapneu, waarbij mensen gedurende de nacht verschillende malen stoppen met ademen gedurende tientallen seconden tot zelfs enkele minuten. Bij zeer lage saturatie (minder dan 85%) wordt de cliënt cyanotisch (blauw kleuren van de huid). Saturatie meten Het meten van de saturatie kan gebeuren op 2 manieren: Arteriële bloedgasanalyse: Bij deze methode wordt bloed afgenomen uit de arteriën (slagaders). De transcutane meting met een saturatiemeter: Het meten van het zuurstofpercentage door de huid heen (door middel van de finger pulse-oximeter). Indicatie transcutaan meten saturatie: ontwennen/afbouwen beademing of zuurstof; dyspnoe (benauwdheid); cyanose (blauw kleuren van de huid); hypoventilatie; hyperventilatie; COPD. Factoren die de saturatiemeting beïnvloeden: anemie; bij een laag Hb-gehalte kan de uitslag van de meting afwijkend zijn; de nabijheid van MRI-apparatuur of explosieve stoffen; bloeddrukmanchetten, infuuslijnen, nagellak / kunstnagels en de aanwezigheid van een defibrillator, deze kunnen de werking van het apparaat beïnvloeden en de meting verstoren. temperatuur; bij koude handen kan de uitslag van de meting onbetrouwbaar zijn. Saturatiemeter Met de saturatiemeter of de finger pulse-oximeter, kan zeer eenvoudig het zuurstofgehalte in het bloed worden berekend. Dit gebeurt continu, niet invasief, dus niet in de bloedvaten maar gewoon op de huid, het nagelbed en op een zeer betrouwbare wijze. Vilans Achtergrondinformatie Zuurstoftekort en saturatiemeting: 2 (van 3)

5 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 3 Hoe werkt een saturatiemeter? 3 De werking van de finger pulse-oximeter berust op het principe van de fotometrie. Een lichtbron zendt een bundel licht van nauwkeurig begrensde golflengte door een lichaamsdeel waarin zich een pulserend vaatbed bevindt. Deze kleine slagadertjes of arteriolen absorberen een deel van het licht, afhankelijk van de kleur van de in het bloed aanwezige oxihemoglobine (Hb). Recht tegenover de lichtbron bevindt zich een detector die het passerende licht opvangt en het omzet in een elektrisch signaal. Dit signaal wordt naar een rekeneenheid gevoerd die vaststelt welke golflengten aanwezig zijn. Het verschil tussen het uitgezonden en het opgevangen licht wordt omgerekend naar de corresponderende saturatiewaarde in het bloed, uitgedrukt in een percentage. De maximale verzadiging is 100%. Doordat het signaal in sterkte varieert met de vulling van de slagaders kan het toestel tevens berekenen wat de frequentie van de hartslag is. Het toestel dankt zijn naam dan ook aan het meten van de pulsering van de zuurstofverzadiging: pulse-oximeter. Saturatiemeters hebben een bereik van 0-100%. Saturatiemeters kunnen 2-3% afwijken bij waarden boven de 90%. Onder deze waarde kunnen de afwijkingen oplopen tot 5-6%. 3 (geraadpleegd oktober 2010) Vilans Achtergrondinformatie Zuurstoftekort en saturatiemeting: 3 (van 3)

6 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 4 Zuurstofbehandeling Met zuurstofbehandeling wordt een toename van de hoeveelheid zuurstof in het arteriële bloed beoogd, waardoor een aanwezig zuurstoftekort in het bloed vermindert en de zuurstoflevering aan de weefsels verbetert. Zuurstofbehandeling heeft alleen effect als er sprake is van een goede gasuitwisseling in de longen, als er een goede circulatie aanwezig is en als het hemoglobinegehalte op peil is. Symptomen van zuurstoftekort Van zuurstoftekort is sprake bij een arteriële zuurstofspanning (PaO2) van 55 mmhg (7.3 kpa) 1 of minder in rust. Bij inspanning neemt dit nog verder af. Een andere aanwijzing voor zuurstoftekort is het zuurstof gehalte in het bloed (= zuurstofsaturatie). Zuurstofsaturatie is het percentage hemoglobine in het bloed dat volledig verzadigd is met zuurstof. De standaardwaarde voor zuurstofsaturatie (SaO2) is bij gezonde mensen meer dan 96%. Bij een zuurstoftekort (= hypoxie) van het lichaam stagneert de stofwisseling en kunnen cellen sterven. De volgende signalen kunnen op een tekort aan zuurstof wijzen: kortademigheid in rust en bij lichte inspanning, sufheid, vergeetachtigheid, verwardheid; een raar gevoel in het hoofd, gevoel van zwakte en krachteloosheid, blauwe huidskleur, hoge pols- en ademhalingsfrequentie. Oorzaken zuurstoftekort Hypoxie kan ontstaan door een aantal factoren: daling van zuurstofspanning in de omgevingslucht; respiratoire insufficiëntie, onder te verdelen in: hypoventilatie: het bloed wordt onvoldoende van zuurstof voorzien en er wordt onvoldoende koolzuur uit het bloed verwijderd; diffusiestoornis: het transport van zuurstof door de alveolaire-capillaire membraan is verstoord; onvoldoende zuurstoftransport door het bloed; niet verwerken van de aangevoerde zuurstof door de cellen. De factoren staan niet los van elkaar; de ene factor kan het andere beïnvloeden. Behandeling met extra zuurstof 2 Bij zuurstofbehandeling onderscheiden we: langdurige toediening (onderhoudsbehandeling); kortdurende toediening (uren, dagen), meestal in een acute fase van een ziekte. Indicaties zuurstoftoediening 1 De algemene indicatie voor een behandeling met zuurstof is zuurstoftekort in de weefsels dat leven of welzijn van de cliënt bedreigt. Langdurige toediening (onderhoudsbehandeling) is onder meer geïndiceerd bij: 1 mmhg (milimeterkwik) en kpa (kilopascal) zijn eenheden waarin de zuurstofspanning/druk wordt aangegeven. PaO 2 staat voor de arteriële zuurstofspanning. 2 Richtlijn zuurstofbehandeling thuis, Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO, 2000 (ingezien sept 2010) Vilans Achtergrondinformatie Zuurstofbehandeling: 1 (van 2)

7 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 5 volwassenen met overdag in rust een ernstige chronische hypoxemie (zuurstoftekort in het bloed) bij COPD of andere longaandoeningen; volwassenen met vasculaire aandoeningen, hartfalen, spierziekten of AIDS. Behandeling met zuurstof is niet zinvol wanneer: er sprake is van een rechts-linksshunt (het bloed in het arteriële vaatstelsel passeert niet die longgebieden waar de uitwisseling van zuurstof en koolzuur plaatsvindt); er een te laag hemoglobine gehalte is (extra toegediend zuurstof wordt in dat geval niet voldoende opgenomen in het bloed). Contra-indicaties zuurstoftoediening 1 Er zijn geen absolute contra-indicaties voor het instellen van een zuurstoftherapie. In het algemeen is zuurstoftherapie niet zinvol bij mensen: voor wie de behandeling van de onderliggende ziekte nog niet optimaal is; bij wie zuurstoftoediening onvoldoende verbetering geeft van het zuurstofgehalte in het bloed en/ of de klachten; die inadequaat omgaan met de apparatuur (na maximale inzet van uitleg en ondersteuning); die onvoldoende gemotiveerd zijn om te stoppen met roken. Deze contra-indicaties gelden niet bij zuurstofbehandeling voor palliatie en zuurstofbehandeling bij clusterhoofdpijn. Clusterhoofdpijn is een zeldzame aan migraine verwante vorm van hoofdpijn met korte en zeer hevige aanvallen aan één zijde van het hoofd. Een te hoge of lage dosering Een te hoge of te lage dosering zuurstof geeft klachten. Deze klachten zijn bijvoorbeeld hoofdpijn, sufheid, snelle pols, hoge bloeddruk, zweten, speekselvloed en bewustzijnsstoornissen. Bij optreden van deze klachten moet de behandelende arts worden gewaarschuwd. Aan de hand van een bloedgasanalyse wordt de dosering toe te dienen zuurstof opnieuw bepaald. Vilans Achtergrondinformatie Zuurstofbehandeling: 2 (van 2)

8 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 6 Zuurstofbehandeling in thuissituatie Behandeling met zuurstof in de thuissituatie wordt vooral toegepast bij cliënten met chronische hypoxemie als gevolg van een chronisch obstructief longlijden en emfyseem (chronic obstructive pulmonary disease: COPD) 1. Dosering zuurstof Bij een dosering van minstens 15 uur zuurstof per dag kan de kwaliteit van leven verbeteren en kan de levensduur worden verlengd. Voor veel cliënten is 15 uur zuurstofbehandeling erg belastend % van de cliënten bij wie zuurstofbehandeling thuis is geïndiceerd, gebruikt minder zuurstof dan voorgeschreven. Als zuurstof goed gedoseerd wordt toegediend, blijkt een aantal cliënten na verloop van tijd minder zuurstof nodig te hebben, omdat ze meer energie krijgen en hun ademhaling kunnen trainen. De dosering van de zuurstof wordt vastgesteld op geleide van bloedgaswaarden. De hoeveelheid toe te dienen zuurstof wordt met behulp van een flowmeter ingesteld (in liters per minuut). Bij het bepalen van de zuurstofflow staat het voorkómen van weefselhypoxie centraal. Gestreefd wordt naar een PaO2 tussen 8,0 en 9,3 kpa (60-70 mmhg). De volgende vormen van zuurstofbehandeling zijn te onderscheiden: langdurige behandeling met zuurstof gedurende minimaal 15 uur per etmaal (bij voorkeur meer dan 15 uur); behandeling met zuurstof gedurende 24 uur per dag bij kinderen met bronchopulmonale dysplasie (BPD); behandeling met zuurstof gedurende de nacht; kortdurende zuurstoftoediening in een fase dat er extra klachten zijn met een gemiddelde nachtsaturatie van < 90%; behandeling met zuurstof tijdens inspanning voor onbepaalde tijd bijvoorbeeld na deelname aan een longrevalidatie- of longreactiverings-programma; zuurstofbehandeling als palliatieve maatregel ter verlichting van klachten bij terminale cliënten. 1 Richtlijn zuurstofbehandeling thuis, Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO, 2000 (ingezien sept 2010) Vilans Achtergrondinformatie Zuurstofbehandeling in de thuissituatie: 1 (van 1)

9 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 7 Zuurstofapparatuur Er zijn verschillende apparaten waarin de zuurstof wordt opgeslagen, te weten: cilinders met zuurstof in gasvorm (cilinder zuurstof); zuurstofconcentrators; tanks met zuurstof in vloeibare vorm (vloeibare zuurstof). NB vloeibare zuurstof heeft een temperatuur van -183 C. Welke vorm ook gekozen wordt, de zuurstof wordt op dezelfde manier toegediend, namelijk in gasvorm via een toedieningslang. A stationaire cilinder met drukregulator en flowmeter; B draagset; C zuurstofconcentrator; D moedervat van het vloeibare-zuurstofsysteem; E draagvat van het vloeibare-zuurstofsysteem. Foto: P. Rothengatter, Academisch Ziekenhuis Utrecht 1. Zuurstofcilinder Zuurstof in cilinders is samengeperst tot een druk van 200 bar. Via een drukregelaar wordt dit teruggebracht tot 3-5 bar in de zuurstofslang en, afhankelijk van de lengte van de slang, 1-2 bar ter plaatse van het uitstroompunt. Er zijn 2 soorten cilinders: cilinders met een ingebouwde drukregelaar cilinders waar je zelf de drukregelaar aan moet bevestigen. Er zijn grote cilinders voor stationair gebruik (meestal met een inhoud van 10 liter) en kleine draagbare cilinders voor ambulant gebruik (meestal met een inhoud van 2 liter). Met de inhoud van de 10-liter-cilinder kan men bij een dosering van 1 liter per minuut ongeveer 30 uur toe. De draagbare cilinder bevat bij een dosering van 1 liter per minuut zuurstof voor ongeveer 6 uur en weegt (geheel gevuld) ongeveer 5 kilo. De draagbare cilinder wordt vaak gemonteerd aan een rollator of aan een rolstoel. De actieradius van de cliënt wordt steeds bepaald door de lengte van de zuurstofslang. Reservecilinders dienen in een aparte ruimte te worden opgeslagen. Het verwisselen van een zuurstofcilinder wordt over het algemeen door de gebruiker of door de leverancier uitgevoerd. 1 Uit: Richtlijn Zuurstofbehandeling thuis 2000, NVALT/ Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO Utrecht. Vilans Achtergrondinformatie Zuurstofapparatuur: 1 (van 3)

10 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 8 Berekenen van de inhoud van de cilinder De druk in een cilinder wordt uitgedrukt in bar. De druk, het aantal bar, lees je af op een manometer. Op een zuurstof cilinder is druk aangebracht zodat de zuurstof eruit kan stromen bij opening. Daardoor bevat een cilinder meer zuurstof dan het volume van de cilinder zou doen vermoeden, Heb je een cilinder met een volume van 2 liter met een druk van 200 bar (op de manometer af te lezen), dan bestaat de inhoud van de cilinder 200 bar x 2 liter = 400 liter zuurstof. Wanneer je de hoeveelheid zuurstof die nog in de cilinder zit kent, is ook te bereken hoelang iemand met de zuurstof cilinder toe kan. Rekenvoorbeeld Een cliënt krijgt 1,5 liter zuurstof per minuut uit een 2 liter cilinder met een druk van 200 bar. Op de volgende wijze is te berekenen hoe lang de cliënt nog met de cilinder toe kan: hoeveelheid zuurstof: 2 x 200 = 400 liter zuurstof (dit is de totale hoeveelheid zuurstof die er beschikbaar is) 400 liter gedeeld door 1,5 liter per minuut = 266,67 minuten (de totale hoeveelheid beschikbare zuurstof deel je door de hoeveelheid zuurstof die een cliënt per minuut moet krijgen, je weet dan voor hoeveel minuten er nog zuurstof beschikbaar is) 266,67 minuten gedeeld door 60 = 4,44 uur = 4 uur en 26 minuten. (het aantal minuten deel je door 60, zo weet je voor hoeveel uur er nog zuurstof beschikbaar is. In dit voorbeeld heeft de cliënt nog voor 4 uur en 26 minuten zuurstof) Zuurstofconcentrator Een zuurstofconcentrator is een elektrisch apparaat dat uit de omgevingslucht zuurstof concentreert. Het is ongeveer zo groot als een nachtkastje. Een concentrator heeft lucht nodig om zuurstof te kunnen produceren. De ruimte waarin de concentrator wordt gebruikt moet dus goed geventileerd worden, zodat voldoende verse buitenlucht aangevoerd wordt. Een cilinder voor stationair gebruik (meestal een 10-liter-cilinder) met toebehoren wordt standaard meegeleverd in verband met calamiteiten zoals een stroomstoornis of een defect aan de zuurstofconcentrator. Evenals bij de cilinder is de bewegingsvrijheid van de cliënt sterk beperkt, de slang heeft een lengte van ongeveer 15 meter. Een combinatie van toedieningsapparaten is ook mogelijk, buitenshuis kan bijvoorbeeld gebruik gemaakt worden van een draagbare cilinder 1. Vloeibare zuurstof Vloeibare zuurstof (zoals Ambulox en Helios ) is zuurstof in de meest geconcentreerde vorm. Voor vloeibare zuurstof wordt een moedertank bij het huis van de cliënt geplaatst. Er hoort een kleine draagbare tank bij, waaruit de cliënt bij een dosering van 2 liter per minuut ongeveer 8 uur zuurstof kan halen. De draagbare tank weegt vol ongeveer 3,5 kilo en wordt door de cliënt zelf steeds uit de moedertank bijgevuld. Deze tankjes bestaan uit dubbelwandige vacuümgeïsoleerde houders die lijken op een thermosfles. De vloeibare zuurstof verdampt langzaam en continu tot gas en deze gasvormige zuurstof wordt via een buizenstelsel in de tank gereguleerd en op temperatuur gebracht. Via de flowregelaar en een verbindingsslang wordt de (gasvormige) zuurstof aan de cliënt toegediend. De zuurstof in de verbindingsslang is dus van dezelfde aard als zuurstof uit een cilinder of een concentrator. Vloeibare zuurstof is zeer koud ( C). 1 Hulpmiddelen Kompas 2004, deel Zuurstof apparatuur, College voor Zorgverzekeringen, Apeldoorn. Vilans Achtergrondinformatie Zuurstofapparatuur: 2 (van 3)

11 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 9 On demand systeem Tegenwoordig is er ook een zogenaamd on demand systeem. On demand wil zeggen dat de zuurstof alleen afgegeven wordt bij iedere inademing door de neus. Bij de andere vormen van zuurstoftoediening stroomt de zuurstof continu door. Met het on demand systeem gebruikt men dus minder zuurstof. Het systeem bestaat zowel voor de draagset van vloeibare zuurstof als voor de draagset van de cilinder. Het on demand systeem is echter niet geschikt voor iedere cliënt. Overleg hierover met de behandelende arts is noodzakelijk. Onderhoud zuurstofapparatuur Voor het onderhoud van de zuurstofapparatuur wordt verwezen naar de leverancier en/of de bijgeleverde gebruikersinformatie. Vilans Achtergrondinformatie Zuurstofapparatuur: 3 (van 3)

12 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 10 Bijwerkingen en complicaties bij zuurstofbehandeling Het gebruik van zuurstof geeft weinig bijwerkingen. De pure zuurstof uit de toedieningsvorm wordt tijdens het inademen zo vermengd met de buitenlucht die men inademt, dat het mengsel dat in de longen terechtkomt, slechts een paar procent meer zuurstof bevat. Door gebruik van grote hoeveelheden zuurstof kan soms het slijmvlies van de luchtwegen geïrriteerd raken. Dit is over het algemeen niet ernstig en gaat meestal weer over. Medicinale zuurstof is erg droog. Door het toedienen van lucht met de droge zuurstof kan het neusslijmvlies en slijm uitdrogen met als gevolg neusbloedingen en moeilijk te verwijderen ingedroogde slijmdeeltjes in de neus. Deze problemen zijn te voorkomen door de zuurstof voor toediening te bevochtigen door middel van een zuurstofbevochtiger. Voor bevochtiging van de zuurstof wordt gebruik gemaakt van steriel water (aquapack) 1. Volgens de richtlijn van het CBO heeft het bevochtigen van zuurstof echter bij een gebruik van 5 liter per minuut of minder geen voordelen en is de effectiviteit beperkt 2. De Werkgroep Infectie Preventie gaat nog verder en geeft in haar richtlijn aan dat het zeer twijfelachtig is of bevochtiging enig nut heeft bij een zuurstofstroom tot 8 liter per minuut 1. Een nadeel van een zuurstofbevochtiger is dat het tot zuurstofverlies kan leiden en een bron van infectie kan vormen. Het kan bij COPD-patiënten gebeuren dat de ademhalingsprikkel wegvalt door een te hoge zuurstofsaturatie. Er treedt dan een depressie van het ademcentrum op waardoor de natuurlijke diepte en frequentie van de ademhaling vermindert (hypoventilatie). Daarom wordt bij deze cliënten meestal niet meer dan 2 liter per minuut gegeven. Aandachtspunten bij zuurstofbehandeling De volgende aspecten zijn van belang: observatie van de cliënt; observatie slijmvliezen en huid; ineffectieve zuurstoftoediening. Observatie van de cliënt Let op de volgende aspecten: frequentie, diepte en manier van ademhalen, zoals snelle, oppervlakkige ademhaling, neusvleugelen, gebruik van hulpademhalingsspieren; kleur van huid en weefsels (cyanose); tekenen van angst of onrust. Controleer bij afwijkingen: of zuurstof wordt toegediend volgens voorschrift; of dosering juist is ingesteld; of eventuele medicatie volgens voorschrift is ingenomen; of de neusbril, zuurstofmasker of zuurstofkatheter goed geplaatst is; of de toevoerslang nergens wordt afgekneld en goed doorgankelijk is. Evt O2 saturatie meten. Zonodig de arts informeren. 1 Werkgroep Infectie Preventie: Verpleeghuis-, woon- en thuiszorg. Module verzorgen van de luchtwegen (maart 2004); (ingezien sept 2010). 2 Richtlijn zuurstofbehandeling thuis, Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO, 2000 (ingezien sept 2010) Vilans Achtergrondinformatie Bijwerkingen, complicaties en aandachtspunten: 1 (van 2)

13 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 11 Observatie van de slijmvliezen en huid Let op de volgende aspecten: Toegediende zuurstof is extreem droog en kan gemakkelijk aanleiding geven tot uitdroging en irritatie, en dus tot ontsteking van de slijmvliezen van de luchtwegen en indroging van daarin aanwezige secretie. Zorg, bij een zuurstofflow > 5 8 liter per minuut, voor bevochtiging van de toegediende zuurstof en zorg voor een goede verzorging van de mond-, neus-, en keelholte. De druk van de zuurstofbril, zuurstofkatheter of zuurstofmasker kan decubitus veroorzaken. Zorg voor een goede huidverzorging en gebruik zo mogelijk de neusgaten afwisselend. Eventueel kan een dunne huidplak gebruikt worden ter bescherming. Bij mensen met een gevoelige huid kan de zuurstofslang plaatselijke irritatie geven. Bij een neusbril zijn speciale manchetten ter bescherming van de oren verkrijgbaar. Bij irritatie van de huid bij de neus kan cetomacrogol crème gebruikt worden. Dit is een vetvrije crème die zonder recept bij de apotheek verkrijgbaar is. Zorg voor een goede neus- en mondverzorging. Reinig de neusgaten dagelijks door te snuiten of met behulp van een wattenstokje. Let op: Bij zuurstoftoediening vanwege brandgevaar geen vaseline of crème op vet- of oliebasis gebruiken voor de neus of mondverzorging. Gebruik crème op waterbasis. Ineffectieve zuurstoftoediening Bij toediening van zuurstof kan het gebeuren dat de aangeleverde zuurstof niet in de longen terecht komt, maar ongebruikt naar buiten weglekt. Oorzaken kunnen zijn: verstopping door ingedroogd slijm of secreet; zwelling van het neusslijmvlies; onjuiste plaatsing van bril, katheter of masker; door de mond in plaats van door de neus ademhalen. Vilans Achtergrondinformatie Bijwerkingen, complicaties en aandachtspunten: 2 (van 2)

14 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 12 Toedieningswijzen van zuurstof Zuurstof kan worden toegediend via een zuurstofneusbril, een (nasofaryngeale) zuurstofkatheter met of zonder schuimrubber manchet of een zuurstofmasker. In het algemeen is de eerste keuze in de thuissituatie het gebruik van een neusbril en in het ziekenhuis van een neuskatheter (zonder schuimrubber manchet). Een neusbril, zuurstofkatheter of zuurstofmasker verschillen niet essentieel wat betreft hun effectiviteit. Ze zijn geschikt voor zuurstoftoediening tot een flow van 8 liter per minuut. Een zuurstofmasker is geschikt voor toediening van 4 14 liter per minuut 1. Een neusbril of zuurstofmasker hebben veelal de voorkeur. Bij zeer onrustig cliënten bij wie neusbril of masker niet ter plaatse blijft, bij cliënten met verwondingen, chirurgie of misvormingen aan het gezicht, wordt een zuurstofkatheter gebruikt. Een belangrijk nadeel: je moet deze elke dag opnieuw inbrengen. Bij cliënten die hinder ondervinden van toediening via de neus of hiervan onvoldoende effect hebben, kan een transtracheale microkatheter uitkomst bieden. Zuurstofkatheter De zuurstofkatheter is een dunne slang van PVC, die wordt aangesloten op de toevoerslang. Soms is hiervoor een connector nodig. Het voordeel van de zuurstofkatheter in vergelijking met de zuurstofbril is dat meer zuurstof naar de longen wordt getransporteerd. Dit komt doordat de punt van de zuurstofkatheter in de neus- of keelholte (de nasofarynx) ligt. Een nadeel is het verminderde comfort voor de cliënt, omdat de zuurstofkatheter enige centimeters door de neusholte wordt opgeschoven. Een ander nadeel is dat de cliënten (of verzorgers) het inbrengen van de zuurstofkatheter lastiger vinden dan het plaatsen van zuurstofbril. Soorten zuurstofkatheters Zuurstofkatheters zijn in een aantal uitvoeringen verkrijgbaar. De keuze voor een bepaalde soort is meestal afhankelijk van de zuurstofflow en draagcomfort voor de cliënt. De volgende katheters zijn beschikbaar. Zuurstofkatheter met open uiteinde De zuurstofkatheter heeft gaatjes aan de zijkant en het uiteinde. Deze zuurstofkatheter wordt gebruikt bij een zuurstofflow van 1,5 liter per minuut of meer. Zuurstofkatheter met gesloten uiteinde De zuurstofkatheter heeft uitsluitend aan de zijkant gaatjes en heeft een afgerond uiteinde. Deze zuurstofkatheter wordt gebruikt bij een zuurstofflow tot maximaal 1,5 liter per minuut. Zuurstofkatheter met schuimrubber manchet ( sponsje of kompres ) Voor cliënten die last hebben van neusbloedingen en/of irritatie van de neusslijmvliezen wordt een zuurstofkatheter met schuimrubber manchet gebruikt. De zuurstofkatheter wordt een klein stukje opgeschoven in de neus waarbij ook het schuimrubber manchet in het neusgat wordt ingebracht. De schuimrubber zorgt ervoor dat de zuurstof niet kan wegstromen en zorgt tevens voor enige fixatie. Overige katheters Bij kleine kinderen wordt vaak gebruik gemaakt van andere katheters zoals uitzuigkatheters of urinekatheters in plaats van zuurstofkatheters, omdat de uitstroomopeningen van zuurstofkatheters voor kleine kinderen niet goed geplaatst zijn. Er dient op gelet te worden dat zich geen uitstroomopening buiten de neus bevindt. Het afplakken van 1 Richtlijn zuurstofbehandeling thuis, Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO, 2000 (ingezien sept 2010). Vilans Achtergrondinformatie Toedieningswijzen van zuurstof: 1 (van 3)

15 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 13 uitstroomopeningen die zich meer dan 1 cm verwijderd van de tip bevinden, om te voorkomen dat zuurstof verloren gaat, is af te raden in verband met het feit dat de pleisters snel los laten. Ook het afknippen van het laatste stuk van de katheters wordt afgeraden. De rand van de katheter wordt daardoor te scherp en kan bij het inbrengen het neusslijmvlies van het kind beschadigen. Gebruik zuurstofkatheter De zuurstofkatheter wordt via een neusgat ingebracht. De maximale lengte bij volwassenen komt overeen met de afstand van de punt van het neusgat tot de oorlel. Bij kinderen wordt de zuurstofkatheter ongeveer 1 cm in het neusgat ingebracht. De zuurstofkatheter wordt bij voorkeur vastgeplakt op de neus met een (neus)pleister. Eventueel kan de katheter ook gefixeerd worden op de wang of het voorhoofd met hypoallergeen pleister. Doordat de zuurstofkatheter het neusslijmvlies irriteert, kunnen neusbloedingen ontstaan. Ook kan het slijm onder invloed van de zuurstof uitdrogen. Hierom moet de zuurstofkatheter dagelijks uit de neus worden gehaald en moet de neus goed gesnoten worden. Tevens moet de neus geïnspecteerd worden op bloedingen en poliepen. De zuurstofkatheter kan in de thuissituatie, mits niet te vuil, na afspoelen onder de kraan met lauw water in het andere neusgat worden ingebracht. In het ziekenhuis wordt de zuurstofkatheter dagelijks vervangen. Verstopping van de zuurstofkatheter is te controleren door de tip van de zuurstofkatheter in een bakje water te houden terwijl de zuurstofflow nog aan staat. Als het water borrelt, is de zuurstofkatheter doorgankelijk. Bij een toediening 4 liter/minuut of meer is de zuurstofflow ook gewoon te voelen op de wang of hand. Zuurstofbril De zuurstofbril, ook wel neusvorkje genoemd, is een slang met twee uitstekende stukjes, bestemd voor beide neusgaten. Deze stukjes gaan niet zo diep in de neus als een zuurstofkatheter. De zuurstofbril is gemaakt van PVC. Het voordeel van de zuurstofbril boven de zuurstofkatheter is het comfort voor de cliënt. Het nadeel is dat veel van de via de zuurstofbril toegediende zuurstof weer uit de neusgaten stroomt. neusbril Soorten zuurstofbrillen Zuurstofbrillen zijn in een aantal uitvoeringen te verkrijgen. Het verschil tussen de uitvoeringen is de dikte van de slang en de dikte en de lengte van de uitstekende stukjes. De keuze voor een bepaalde soort is afhankelijk van de leeftijd van de cliënt en de zuurstofflow. De volgende zuurstofbrillen zijn beschikbaar: zuurstofbril voor kleine kinderen; zuurstofbril voor kinderen; zuurstofbril voor een maximale zuurstofflow van 3 liter per minuut; zuurstofbril voor een maximale zuurstofflow van 4 liter per minuut; zuurstofbril voor alle zuurstofflows. Vilans Achtergrondinformatie Toedieningswijzen van zuurstof: 2 (van 3)

16 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 14 Gebruik zuurstofbril De zuurstofbril wordt bij de korte uitstekende stukjes vastgepakt en in beide neusgaten gestopt. De slang wordt vervolgens over beide oren naar achteren geleid waarna het stropje omhoog wordt geschoven. Voordeel hiervan is dat de cliënt geen last heeft van een vóór hem/haar hangende zuurstofslang. Een andere mogelijkheid is de slang achter beide oren langs naar de borst te leiden. Het stropje wordt omhoog geschoven tot de zuurstofbril comfortabel zit. Een keuze voor een van beide methodes wordt bepaald door het draagcomfort voor de cliënt. Bij kinderen wordt de zuurstofbril vaak nog gefixeerd met pleister en huidplak. Bij volwassenen moet de zuurstofbril één keer per week worden verwisseld tenzij de zuurstofbril verstopt raakt. Het materiaal wordt hard als het langer gebruikt wordt. Het kan beschadigingen van het slijmvlies veroorzaken. Bij kinderen wordt het zuurstofbrilletje twee keer per week verwisseld, tenzij het zuurstofbrilletje verstopt raakt en/of het kind het zuurstofbrilletje zelf heeft verwijderd. Zuurstofmasker zuurstofmasker Een zuurstofmasker bedekt de neus en de mond van de cliënt. Een masker biedt ten opzichte van de neusbril of de katheters nauwelijks voordelen. Een nadeel kan zijn dat sommige mensen last hebben van een beklemmend gevoel bij het dragen van een masker. De toevoerslang De toevoerslang van het zuurstofapparaat naar de zuurstofkatheter, mag maximaal 12 meter lang zijn, maar dient bij voorkeur niet meer dan 5 meter lang te zijn. Hoe lang de slang mag zijn is afhankelijk van de uitlaatdruk van de zuurstofbron en de diameter van de toevoerslang 1. De toevoerslang is disposable en wordt alleen vervangen bij zichtbare verontreiniging en/of bij mechanische problemen 2. 1 Richtlijn zuurstofbehandeling thuis, Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO, 2000 (ingezien sept 2010) 2 Werkgroep Infectie Preventie: Verpleeghuis-, woon- en thuiszorg. Module verzorgen van de luchtwegen (maart 2004); (ingezien sept 2010) Vilans Achtergrondinformatie Toedieningswijzen van zuurstof: 3 (van 3)

17 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 15 Veiligheidsaspecten Zuurstof in thuissituatie Er moet rekening gehouden worden met verschillende factoren om risico s in het gebruik van zuurstof thuis te verkleinen. Brand-, bevriezings- en explosiegevaar 1 Bij gebruik van zuurstof wordt ook zuurstof uitgeademd. Daardoor is de concentratie zuurstof in de lucht verhoogd bij een cliënt die extra zuurstof krijgt toegediend. Het grootste risico van zuurstof thuis is brand. Zuurstof zelf is onbrandbaar maar werkt sterk brandbevorderend. Zuurstof is op zich niet explosief. Ernstige brandwonden worden vooral gezien bij cliënten die nog roken. Uit veiligheidsoverwegingen dienen deze cliënten een concentrator te ontvangen. Vloeibare zuurstof is zeer koud ( C). Bij deze temperatuur kan de huid bij direct contact gemakkelijk bevriezen en daardoor verbranden. Vermijdt in verband daarmee aanraking van bevroren oppervlakken bij het vullen van de draagset. De zuurstof die tijdens het vullen vrijkomt, kan heftig met brandbare stoffen reageren. Vooral vetten zijn in dit opzicht berucht. Veiligheidsmaatregelen Voorkom open vuur, vonken en roken in de ruimte waar de apparatuur staat. Plaats de zuurstofapparatuur niet in de buurt van stopcontacten in verband met het gevaar voor vonken. Let erop dat de zuurstofapparatuur niet te warm wordt. Dus niet in de zon of vlakbij een kachel zetten. Smeer geen piepende onderdelen van de zuurstofapparatuur: vet, olie en zelfs boter ontbranden vanzelf bij contact met zuurstof uit de zuurstofbron. Zorg voor een goede ventilatie. Dit voorkomt een verhoging van de concentratie van zuurstof in de lucht. Laat altijd een raam of ventilatierooster open staan. Laat kleding en beddengoed die langdurig in contact zijn geweest met (vloeibare) zuurstof goed luchten. Zorg ervoor dat de zuurstofapparatuur niet om kan vallen. Aangeraden wordt om de plaatselijke brandweer in kennis te stellen van de plaatsing van zuurstof in een pand. Het verdient ook aanbeveling om de verzekeringsmaatschappij waarbij een inboedel- en/of diefstalverzekering is afgesloten per aangetekende brief ervan in kennis te stellen dat er zuurstofcilinders voor medicinaal gebruik in huis zijn. Opslag De totale hoeveelheid zuurstof die een cliënt thuis mag hebben, is uit oogpunt van brandgevaar aan grenzen gebonden. Verschillende richtlijnen spreken elkaar hierin tegen, de toegestane hoeveelheid opslag varieert van 20 liter tot 12 cilinders 2. De zuurstofapparatuur dient goed toegankelijk geplaatst te worden. Een zuurstofcilinder dient te worden vastgezet, bij voorkeur aan de muur of op de bijbehorende cilinderwagen. Indien de cilinder niet op een cilinderwagen is geplaatst, wordt aanbevolen deze 1 2 Pas op voor overdosis, vuur en bevriezing, Put et al., Nursing, okt 2009 Richtlijn zuurstofbehandeling thuis, Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO, 2000 (ingezien sept 2010) Vilans Achtergrondinformatie Veiligheidsaspecten zuurstof in thuissituatie: 1 (van 2)

18 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 16 op een elektrisch geleidende mat te plaatsen wegens het gevaar van elektrostatische ontladingen. De zuurstofconcentrator dient te worden geplaatst in een goed geventileerde en liefst stofarme ruimte 1. Gebruiksplaats Er wordt bepaald waar de cliënt het beste zuurstof kan gebruiken. Er moet voldoende afstand zijn tot mogelijke ontstekingsbronnen en brandbare materialen. Als indicatie worden hiervoor de volgende afstanden gegeven: open vuur: 3 meter; elektrische apparatuur en voor een wandcontactdoos: 1 meter; gordijnen, vitrages en dergelijke: 1 meter. Gebruikersinformatie Bij de drie vormen van zuurstofapparaten dienen zowel een instructiekaart als een gebruikershandleiding aanwezig te zijn. De instructiekaart dient aan de bron bevestigd te worden en bevat aanwijzingen voor de veiligheid zoals de niet-roken - en geen-vuur -pictogrammen en de geenvetten/smeermiddelen -aanduiding bij het reduceerventiel. Verder dient het servicetelefoonnummer van de leverancier erop vermeld te worden. De gebruikershandleiding dient beschikbaar te zijn voor betrokkenen. De zorgleverancier dient voor acute (technische) problemen doorlopend telefonisch bereikbaar te zijn, iedere dag gedurende 24 uur. De zorgleverancier is verantwoordelijk voor de levering van zuurstof en de benodigde apparatuur en hulpmiddelen, afhankelijk van de gebruikte bron. Hij is verder verantwoordelijk voor installatie, onderhoud en verwijdering van de apparatuur. Ten slotte is een belangrijke verantwoordelijkheid de instructie van cliënt en verzorger voor het gebruik van de apparatuur en het geven van instructies op het gebied van veiligheid. 1 Richtlijn zuurstofbehandeling thuis, Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO, 2000 (ingezien sept 2010) Vilans Achtergrondinformatie Veiligheidsaspecten zuurstof in thuissituatie: 2 (van 2)

19 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 17 Uitzuigen oppervlakkig slijm Met een uitzuigkatheter die via de neus of mond wordt ingebracht, kan secreet worden verwijderd uit de neus-, mond-, en keelholte. De uitzuigkatheter wordt aangesloten op een zuigpomp met opvangfles of op een centraal uitzuigsysteem. Door het uitzuigen worden de luchtwegen vrij gehouden bij cliënten die dit niet zelf kunnen doen door het slijm op te hoesten, bijvoorbeeld comateuze of ernstig verzwakte cliënten. Aan reutelgeluiden (rhonchi) is te horen dat zich sputum heeft verzameld in de luchtwegvertakkingen. Door het secreet uit te zuigen, wordt de uitwisseling van gassen in de longen bevorderd en wordt voorkomen dat opgehoopt slijm een pneumonie veroorzaakt. Afhankelijk van de toestand van de cliënt kan de frequentie waarmee de luchtwegen uitgezogen worden, variëren van om de acht uur tot om het kwartier. Vraag de cliënt om de ogen dicht te doen tijdens het uitzuigen, omdat spetters van het secreet een ooginfectie kunnen veroorzaken. Als de cliënt niet aanspreekbaar is of het zelf niet kan worden de ogen afgedekt. Uitzuigen 1 Er wordt uitsluitend gebruik gemaakt van steriele uitzuigkatheters voor eenmalig gebruik. Wanneer glijmiddelen worden gebruikt, worden deze op de katheter gespoten; de katheter wordt niet in het flesje gedoopt. Het doorspoelen van de uitzuigkatheter (om de katheter weer doorgankelijk te krijgen) gebeurt met met steriel aqua dest uit een flesje voor eenmalig gebruik of met versgetapt water uit een flink stromende kraan. Bij frequent uitzuigen kan als alternatief gebruik gemaakt worden van flesjes met een grotere inhoud (125 ml.). Deze mogen na openen niet langer dan 8 uur worden gebruikt. Tijdens het uitzuigen worden ter bescherming van de zorgverlener een (over)schort en nietsteriele handschoenen gedragen, evenals een bril en een mondneusmasker of een face-shield. Met de hand die de zuigsonde vasthoudt, mag niets anders worden aangeraakt. Het uitzuigen wordt bij voorkeur door twee personen verricht. Eén persoon kan de steriele uitzuigkatheter hanteren, terwijl de andere noodzakelijke handelingen verricht met de - besmette - tubes, canules etc. Wanneer het nodig is om het uitzuigen tijdens dezelfde sessie te herhalen, wordt de uitzuigkatheter eerst doorgespoeld met steriel water. Het is niet nodig om een nieuwe uitzuigkatheter te nemen. Indien de cliënt een tube of canule heeft, wordt deze altijd het eerst uitgezogen 1. Een steriele werkwijze is geïndiceerd als de slijmvliezen van de luchtwegen beschadigd zijn, bijvoorbeeld door brandwonden, laesies of plaatselijke bestraling. Uitzuigen is gecontraïndiceerd bij mensen met neus- en keelbloedingen of lekkage van liquor in het neus- en keelgebied. Wanneer het slijm erg taai is, kan vóór het uitzuigen 1 ml fysiologisch zout in de keel worden gedruppeld. Vloeistoffen voor het oplossen van slijm of het verlagen van de oppervlaktespanning zijn cliëntgebonden en steriel. Bij voorkeur worden eenmalige verpakking of sprays gebruikt. Vloeistoffen in een verpakking die meerdere malen wordt gebruikt, worden na maximaal 24 uur weggegooid. Datum en tijdstip van openen worden op de verpakking vermeld. 1 Werkgroep Infectie Preventie: Verpleeghuis-, woon- en thuiszorg. Module verzorgen van de luchtwegen, maart 2004, Ziekenhuis. Module Longontsteking bij beademende patiënten: niet medicamenteuze preventie, februari 2008 (beide ingezien sept 2010) Vilans Achtergrondinformatie Uitzuigen oppervlakkig slijm: 1 (van 3)

20 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 18 Zuigpomp of centraal uitzuigsysteem Het uitzuigen van slijm gebeurt met een pomp of via een centraal uitzuigsysteem. Er zijn diverse soorten pompen; het principe is echter hetzelfde. Het uitzuigen geschiedt door middel van een motor die door een slang verbonden is met een opvangfles of zak waarin het slijm wordt opgevangen. Vanuit deze opvangfles of zak loopt een tweede slang waarop de uitzuigkatheter wordt bevestigd. Door middel van het afsluiten en openen van deze slang wordt de zuigkracht geregeld. Een opvangfles dient altijd een laagje water te bevatten. Dit vergemakkelijkt het schoonmaken. Een opvangzak is disposable deze bevat niet een laagje water en wordt in zijn geheel verwisseld. Reiniging uitzuigapparatuur 1 Reinigen met water en een schoonmaakmiddel is over het algemeen voldoende. Desinfectie (met chloor 1000 ppm of alcohol 70%) is alleen noodzakelijk als er zichtbare verontreiniging is. Desinfectie wordt altijd vooraf gegaan door de eerstgenoemde reiniging. Disposable opvangpotten of opvangzakken worden na uiterlijk 48 uur vervangen of eerder wanneer ze vol zijn. Niet-disposable opvangpotten worden elke 24 uur geleegd. De slang tussen de opvangpot en de cliënt (waaraan de steriele uitzuigkatheter wordt gekoppeld) wordt elke 24 uur vervangen. De slang tussen het zuigsysteem en de opvangzak is disposable en wordt vervangen als deze zichtbaar vuil is, en ook na elke cliënt. Gebruikte disposable zakken worden gesloten, als huishoudelijk afval, afgevoerd. Daarbij dient lekkage te worden voorkomen. De disposable zakken mogen als huishoudelijk afval worden afgevoerd. WIP 2009 verzorging van de luchtwegen Het is aan te raden zoveel mogelijk disposable materialen te gebruiken. Inbrengen uitzuigkatheter Het inbrengen van de uitzuigkatheter kan op twee manieren: via de neus; via de mond. Uitzuigen via de neus De uitzuigkatheter wordt zover ingebracht als de gemeten lengte tussen het neusgat en de ooringang. Het inbrengen wordt vergemakkelijkt door de katheter iets naar beneden te richten en de cliënt te vragen langzaam en diep door de mond adem te halen. De katheter wordt nietzuigend in de keelholte ingebracht om weefselbeschadigingen te voorkomen. Als de cliënt nooit klachten met de neus heeft gehad, verdient het aanbeveling afwisselend het linker- en rechterneusgat te gebruiken om de kans op beschadiging aan een van beide neusgaten te beperken. Uitzuigen via de mond De uitzuigkatheter wordt tot het strottenklepje ingebracht. Het inbrengen wordt vergemakkelijkt door de tong met een spatel naar beneden te drukken. Hierdoor is de keel beter zichtbaar en wordt voorkomen dat de cliënt op de katheter bijt. 1 Werkgroep Infectie Preventie: Verpleeghuis-, woon- en thuiszorg. Module verzorgen van de luchtwegen, maart 2004 (ingezien sept 2010) Vilans Achtergrondinformatie Uitzuigen oppervlakkig slijm: 2 (van 3)

21 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 19 Complicaties bij uitzuigen Benauwdheid door ademtekort en angst; hypoxie doordat tegelijk met het slijm ook zuurstof uit de luchtwegen wordt gezogen; beschadiging slijmvliezen door langdurig of onvoorzichtig zuigen; bradycardie door prikkeling van de nervus vagus; bloedingen. Vilans Achtergrondinformatie Uitzuigen oppervlakkig slijm: 3 (van 3)

22 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 20 Uitzuigen oppervlakkig slijm bij kinderen Bij slijmvorming in de neus of mond moet een kind meer ademarbeid leveren. Wanneer een kind niet meer in staat is om door hoesten of doorzuchten het slijm te verwijderen is uitzuigen van de bovenste luchtwegen geïndiceerd. Het is aan te bevelen om het uitzuigen door 2 personen uit te voeren. Het kind kan onrusitg worden. Uitzuigen bij kinderen gebeurt in principe op dezelfde wijze als bij volwassenen. Om aspiratie en braken te voorkomen, wordt bij voorkeur voor de maaltijd uitgezogen. Er wordt een zo dik mogelijke uitzuigkatheter (tussen CH 1 4 en CH12) gebruikt. Vanaf de peuterleeftijd heeft een Yankauer de voorkeur bij het uitzuigen via de mond. Bij pasgeborenen en zuigelingen kan ook gebruik gemaakt worden van een slijmzuiger. Yankauer Een Yankauer is een stevige transparante zuigbuis, bedoeld om slijm uit de mond/keelholte te zuigen. Er is duidelijk zicht op de opgezogen vloeistof. De Yankauer is leverbaar in verschillende lengtes en diameters. De zuigbuis heeft een handvat met of zonder fingertip. Slijmzuiger Een slijmzuiger is een instrument uit de verloskundige praktijk. Met een slijmzuiger kan de hulpverlener slijm uit het neusje en het mondje van de pasgeborene zuigen. De hulpverlener zuigt aan het ene uiteinde en het andere uiteinde wordt op geleide van de vinger in de mondholte gebracht. Het slijm wordt opgevangen in het reservoir. Bron Huizinga (e.a.) Basisboek Kinderverpleegkunde (2004), Elsevier gezondheidszorg, Maarssen. Van den Brink (e.a.) Leerboek intensive-care-verpleegkunde kinderen (2005) Elsevier gezondheidszorg, Maarssen. Protocol Uitzuigen van de neus, mond en keelholte UMCUtrecht (2000). 1 Charrière (CH) is een maat voor de diameter van de katheter. Vilans Achtergrondinformatie Uitzuigen oppervlakkig slijm bij kinderen: 1 (van 1)

23 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 21 Slaapapneu Slaapapneu is de stoornis die mensen doet stoppen met ademen tijdens de slaap. Ademstilstanden tijdens de slaap komen bij veel mensen voor. Dat is niet erg mits het niet te lang duurt en niet te vaak voorkomt. Het lichaam krijgt te weinig lucht (zuurstof) binnen en reageert met een word-wakker -reflex (arousal) zonder echt wakker te worden. Dit kan gepaard gaan met een luide snurk 1. Symptomen van slaapapneu 2 Er is sprake van apneu wanneer: s nachts meer dan 5 keer per uur de adem stopt en iemand overdag erg slaperig of zeer vermoeid is of, er minimaal twee van de volgende klachten zijn: stokkende ademhaling, herhaald wakker schrikken, niet verfrissende slaap, vermoeidheid overdag, concentratieverlies. Voor het stellen van de diagnose apneu zal de huisarts doorverwijzen naar een medisch specialist die een aantal onderzoeken doet zoals onderzoek van de neus en keel en een slaaponderzoek. Risico factoren 3 Leeftijd (>30 jaar). Mannelijk geslacht (>3 keer meer kans). Voorkomen in bepaalde families. Etniciteit (minder vaak bij blanken). Gedeformeerd skelet zoals ernstige kyfose of aangeboren afwijkingen van het gezicht. Verschillende verschijningsvormen Er zijn drie vormen van slaapapneu 3 : Het obstructief slaapapneu syndroom: de ademhaling stokt doordat de luchttoevoer ter hoogte van de keel geblokkeerd raakt. Dit syndroom komt het meeste voor en wordt ook wel OSAS genoemd. Het centraal slaapapneu syndroom: de hersenen zelf geven te weinig ademhalingsprikkels. Het gemengde type, combinatie van obstructief en centraal. Behandeling obstructief slaapneu syndroom 2 Algemene maatregelen: afvallen wanneer een cliënt te zwaar is; s avonds geen alcohol drinken; stoppen met roken; geen medicatie gebruiken waar men suf van wordt; tijdens het slapen een vest dragen met een bobbel op de rug. Vilans Achtergrondinformatie Slaapapneu en CPAP behandeling: 1 (van 4)

24 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Zuurstof toedienen 22 Behandeling met een mandibulair repositieapparaat. Dit is een soort beugel die over de tanden wordt geschoven en die de onderkaak (mandibula) naar voren houdt tijdens het slapen. De tong kan dan de ademhaling niet meer blokkeren en de keelholte wordt ruimer. Chirurgische behandeling met als doel de blokkade op te heffen of te verminderen. Behandeling met een CPAP-apparaat. Wanneer een cliënt ernstig OSAS heeft, dan is CPAP-therapie de standaardbehandeling. Bij matige OSAS is CPAP-therapie één van de behandelmogelijkheden. De cliënt draagt tijdens het slapen een neusmasker dat met een slang verbonden is aan het CPAP-apparaat. Nadelen van de behandeling 2 Nadelen van CPAP-therapie is dat de cliënt een masker moet dragen tijdens het slapen, dat het apparaat geluid maakt en dat de cliënt er een droge mond of neus van kan krijgen. Veel cliënten raken na een tijdje gewend aan het apparaat. Wanneer de cliënt er zich beter door gaat voelen werkt dit motiverend. Het CPAP-apparaat 1 2 Voor cliënten met ernstig obstructief slaapapneu syndroom (OSAS), is CPAP-therapie de standaard behandeling. CPAP staat voor continuous positive airway pressure. Met een CPAPapparaat worden de luchtwegen s nachts onder geringe overdruk opengehouden. Het apparaat, een soort luchtpomp, blaast via een slang en een masker lucht in. Hierdoor blijft de keel open 1. Het CPAP-apparaat heeft een rampfunctie om de drukverhoging geleidelijk te laten verlopen. De behandeling begint met een comfortdruk om in slaap te vallen. De druk neemt vervolgens geleidelijk toe tot de voorgeschreven druk is bereikt. De hoogte van de druk en de lengte van de periode tot het bereiken van de afgesproken drukverhoging bepaalt de behandelende arts. Het CPAP-apparaat bestaat uit een masker dat via een slang verbonden is met de luchtuitgang van het apparaat. Het CPAP-apparaat heeft een motortje dat kamerlucht onder druk brengt en in de slang blaast. Bij veel apparaten wordt de lucht bevochtigd met water. De luchtbevochtiger met het waterreservoir kan onderdeel uitmaken van het CPAP-apparaat of los staan van het apparaat. Luchtinlaatfilters voorkomen dat er stof in het apparaat en de luchtstroom komt. Soorten CPAP-apparaten Het standaard CPAP-apparaat blaast kamerlucht met een hoge druk in de neus en keel. Door deze druk blijft de keel open. Het apparaat werkt met een vaste druk die na een proefperiode wordt ingesteld. De automaat of auto-cpap past de druk automatisch aan, aan de behoefte van de cliënt op dat moment. De bilevel cpap, ook wel bipap genoemd, heeft een hoge en een lage druk. De lagere druk is vooral van belang om het uitademen te vergemakkelijken. Bipaps zijn stukken duurder en worden alleen toegepast wanneer een cliënt hoge druk nodig heeft. Het masker Belangrijk is dat het masker goed aansluit. Er zijn 3 hoofdtypen: Het neusmasker bedekt alleen de neus. Dit wordt het meest toegepast. Het full-face-masker gaat zowel over neus als mond. Het wordt vooral toegepast bij hardnekkige mondademhaling. Vilans Achtergrondinformatie Slaapapneu en CPAP behandeling: 2 (van 4)