Onderzoeksrapport Impliciete kennis : De blik naar buiten

Transcriptie

1 Project Een stap naar voren - fase 1 preventief en omgevingsgericht werken vanuit het Centrum voor Jeugd en Gezin Onderzoeksrapport Impliciete kennis : De blik naar buiten Drs. Charlotte Wekker Juli 2013

2 De blik naar buiten en onderzoek naar de kennis, belemmeringen en dilemma s van frontliniewerkers van CJG Oosterpark en CJG Zuid Groningen bij het omgevingsgericht en preventief werken. Drs. Charlotte Wekker In samenwerking met de studenten: Nora Spaans, Lianne Dijkstra, Lowie Tiemersma, Petra Bolijn, Stefanie Berkman en Janine Haarman. Hanzehogeschool Groningen, Lectoraat Integraal Jeugdbeleid In opdracht van het project 'Een stap naar voren' Groningen, juli 2013 Impliciete kennis: De blik naar buiten 1

3 De blik naar buiten Lectoraat Integraal Jeugdbeleid Hanzehogeschool Groningen Impliciete kennis: De blik naar buiten 2

4 Voorwoord In september 2012 ben ik samen met zes intelligente, hardwerkende studenten gestart met het deelproject `ophalen van impliciete kennis bij professionals van de CJG s. We hebben er met z n zevenen met veel plezier aan gewerkt. Het was een genoegen studenten te begeleiden die zo pro-actief waren en meedachten in het design en de instrumenten van het onderzoek. Lowie, Petra, Lianne, Nora, Janine en Stefanie, bedankt voor jullie inzet en mooie scripties. Dit eindrapport is erop gebaseerd. De Centra voor Jeugd en Gezin van de Oosterpark en Zuid, beiden te Groningen, zijn bijzonder gastvrij geweest en hebben de studenten en mij een kijkje in de keuken gegeven. Ik bedank de professionals en de buurtbewoners voor het geschonken vertrouwen. Carin Alink en Aletta van den Berg hebben veel werk verzet in het mogelijk maken van de eerste fase van het deelproject. Dank voor de weg die jullie geplaveid hebben. Met vriendelijke groet, Charlotte Wekker Impliciete kennis: De blik naar buiten 3

5 Samenvatting Dit onderzoek is in samenwerking met het lectoraat Integraal jeugdbeleid uitgevoerd binnen het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) Oosterpark en Zuid. Het onderwerp is het ophalen van impliciete/expliciete kennis en belemmeringen/dilemma s bij frontliniewerkers als het gaat om omgevingsgericht en preventief werken. De aanleiding van dit onderzoek is dat de implementatie van deze manier van werken moeizaam verloopt. Frontliniewerkers hebben behoefte aan kennis en handvatten rondom omgevingsgericht en preventief werken. Het doel van dit onderzoek is om de implementatie hiervan beter te laten verlopen. Hierbij is de volgende onderzoeksvraag geformuleerd: Welke handvatten kunnen frontliniewerkers binnen het CJG gebruiken om omgevingsgericht en preventief te kunnen werken? Allereerst hebben de onderzoekers een uitgebreid literatuuronderzoek uitgevoerd, waarin onder andere een operationalisatie van de begrippen omgevingsgericht en preventief te vinden is. Dit vormt de basis van het observatie- en interviewinstrument. Binnen de observaties is geobserveerd hoe de frontliniewerkers omgevingsgericht en preventief werken en welke belemmeringen/dilemma s zij daarin tegenkomen. Aan de hand van deze observaties zijn er interviews uitgevoerd met de geobserveerde frontliniewerkers, waarin de bevindingen van de observaties verder uitgediept zijn. Als laatste is de definitie van omgevingsgericht en preventief werken en zijn de bijkomende belemmeringen/dilemma s besproken in een focusgroep met frontliniewerkers. Uit al deze gegevens kan geconcludeerd worden dat de meeste belemmeringen en dilemma s van frontliniewerkers over tijdsgebrek en het aansluiten bij en in hun waarde laten van buurtbewoners gaan. Daarnaast willen zij graag interdisciplinair werken, maar ook hun eigen specialisme behouden. Ook blijkt dat frontliniewerkers vanwege hun beroepsgeheim moeilijk kunnen bepalen welke informatie zij wel of niet kunnen verstrekken aan andere organisaties en het sociale netwerk. De laagdrempeligheid van het CJG wordt verminderd doordat het consultatiebureau op een aparte locatie gevestigd is en er aangebeld moet worden bij het CJG. Als laatste blijkt het samenwerken binnen het CJG soms lastig te gaan, omdat het team relatief jong is. Verder kan er geconcludeerd worden dat wat betreft het signaleren van risicosituaties en ingrijpen waar nodig, en het aansluiten bij de leefsituatie, leefstijl en leefomgeving van de buurtbewoner, frontliniewerkers veel impliciete en expliciete kennis bezitten. Zij doen echter (nog) weinig met het netwerk van de buurtbewoner. Daarnaast werken zij minder omgevingsgericht en preventief wanneer het goed gaat met een buurtbewoner. Ter beantwoording van de hoofdvraag is een lijst met handvatten opgesteld waarin beschreven staat hoe je omgevingsgericht en preventief zou kunnen werken. Hierin staan zaken beschreven zoals gespreksvaardigheden, gebruik van humor en het stellen van bepaalde typen vragen. De aanbevelingen van dit onderzoek gaan voornamelijk over hoe de organisatie ervoor kan zorgen dat de opgestelde handvattenlijst effectief toegepast kan worden. Daarnaast wordt frontliniewerkers geadviseerd om meer te doen met het activeren van het sociale netwerk. Ook wordt teambuilding aanbevolen. Al met al zal het uitvoeren van deze aanbevelingen het omgevingsgericht en preventief werken bevorderen. Impliciete kennis: De blik naar buiten 4

6 Inhoudsopgave H1 Inleiding Context Situatie- en probleemanalyse Doelstelling Onderzoeksvraag Vooruitblik op het rapport 10 H2 Een schets van omgevingsgericht en preventief werken Het sociaal werk in ontwikkeling Trends en geschiedenis in de hulpverlening Wet maatschappelijke ondersteuning Welzijn Nieuwe Stijl Nieuwe eisen aan sociaal werk Omgevingsgericht en preventief werken Omgevingsgericht werken Preventief werken Een nieuwe definitie Frontliniewerkers Het Centrum voor jeugd en Gezin Oorsprong Het CJG Oosterpark Impliciete en expliciete kennis Het ijsbergmodel Conclusie 20 H3 Methode Typering onderzoek Onderzoekseenheden Onderzoeksinstrumenten Observaties Interviews Focusgroep Procedure gegevensverzameling Observaties Interviews Focusgroep 25 Impliciete kennis: De blik naar buiten 5

7 3.5 Analyseplan Algemene analyse Observaties Interviews Focusgroep 26 H4 Resultaten Categorie 1: leefsituatie, leefstijl en leefomgeving Categorie 2: sociale cohesie Categorie 3: sociaal netwerk Categorie 4: risicosituaties 60 H5 Conclusie, discussie en aanbevelingen 5.1 Conclusie Deelvraag Deelvraag Hoofdvraag Discussie Validiteit Betrouwbaarheid Terugkoppeling doel onderzoek Definitie omgevingsgericht en preventief werken Literatuuronderzoek Aanbevelingen Toepassing handvattenlijst Werken met het sociale netwerk Teambuilding en locatie CJG Vervolgonderzoek 40 Impliciete kennis: De blik naar buiten 6

8 Bronnenlijst 41 Bijlagen 44 Bijlage 1: Begrippenlijst 44 Bijlage 2: Randvoorwaarden CJG 46 Bijlage 3: Observatie-instrument 48 Bijlage 4: Interviewinstrument 54 Bijlage 5: Agenda focusgroep 58 Impliciete kennis: De blik naar buiten 7

9 H1: Inleiding In dit hoofdstuk is de opdrachtformulering van dit onderzoek te lezen. Dit onderzoek is in opdracht van het lectoraat Integraal Jeugdbeleid uitgevoerd, binnen twee Centra voor Jeugd en Gezin, hierna afgekort als CJG, in de stad Groningen. Hieronder zal eerst een beschrijving van het lectoraat Integraal Jeugdbeleid en het CJG gegeven worden, waarna een situatie- en probleemanalyse beschreven wordt. Vervolgens is te lezen wat de doelstelling en de onderzoeksvraag van dit onderzoek zijn. Dit hoofdstuk sluit af met een vooruitblik op de rest van dit rapport. 1.1 Context Het lectoraat Integraal Jeugdbeleid is onderdeel van de Hanzehogeschool Groningen en heeft als doel om door middel van praktijkgericht onderzoek en innovatieve projecten bij te dragen aan het opgroeien van kinderen in de noordelijke regio ( Welkom bij het Lectoraat Integraal Jeugdbeleid, z.j.). Dit onderzoek is uitgevoerd binnen twee CJG s in de gemeente Groningen, op de locatie Oosterpark en Zuid. Het CJG biedt laagdrempelige hulp rondom gezondheid, opgroeien en opvoeden aan alle ouders en hun kinderen tussen -9 maanden en 23 jaar ( Visie, z.j.). Een gemeente mag de naam CJG gebruiken als deze voldoet aan de volgende vier functies (Van Woudenberg, 2009): 1. Uitvoering van de integrale jeugdgezondheidszorg door middel van consultatiebureaus en schoolgezondheidszorg. 2. Uitvoering van vijf WMO functies; informatie & advies, signalering, toeleiding naar hulp, licht pedagogische hulp en coördinatie van zorg. 3. Schakelfunctie met Bureau Jeugdzorg. 4. Schakelfunctie met zorg- en adviesteams van scholen. 1.2 Situatie- en probleemanalyse Sinds januari 2011 is het programma Welzijn Nieuwe Stijl gestart, wat voortkomt uit de Wet maatschappelijke ondersteuning. Voor de CJG s in de gemeente Groningen betekent dit dat frontliniewerkers, professionals met direct cliëntcontact, omgevingsgericht en preventief zijn gaan werken. Onder omgevingsgericht werken wordt het mobiliseren en versterken van de directe sociale omgeving van ouders verstaan. Preventief werken is gericht op het vergroten van pedagogische bekwaamheid van ouders om zo problemen te verminderen en te voorkomen (Doornenbal & Hennink, 2012). Deze manier van werken is tegenwoordig belangrijk omdat de sociale steun vanuit de omgeving verminderd is. Dit terwijl sociale steun een krachtig en preventief werkend middel blijkt te zijn bij de opvoeding van jonge kinderen (De Roos et al., 2003). Impliciete kennis: De blik naar buiten 8

10 Uit de praktijk blijkt echter dat de implementatie van omgevingsgericht en preventief werken lastig is. Dit heeft deels te maken met de gevraagde omschakeling in de manier van werken van frontliniewerkers, die voorheen vrij reactief en aanbodsgericht was. Daarnaast komt uit de projectbeschrijving van een stap naar voren, opgesteld door het lectoraat integraal jeugdbeleid, naar voren dat frontliniewerkers handelingsverlegenheid ervaren, omdat zij de omgevingsgerichte en preventieve manier van werken niet tijdens hun opleiding hebben geleerd (Doornenbal & Hennink, 2012). Ook is het voor frontliniewerkers niet helder welke kennis, houding en vaardigheden zij nodig hebben voor het omgevingsgericht en preventief werken. Hierdoor is dit voor hen lastig toepasbaar. De frontliniewerkers die wel goed zijn in deze vorm van werken, zijn zich onvoldoende bewust van de kennis, houding en vaardigheden die zij hierbij gebruiken. Zij maken hierbij niet alleen gebruik van expliciete kennis, maar vooral van hun impliciete kennis (Doornenbal & Hennink, 2012). Impliciete kennis is kennis die niet vastgelegd is en voortkomt uit iemands gevoel en intuïtie. Deze kennis is hierom lastig overdraagbaar naar collega s. Expliciete kennis is kennis die vastgelegd en persoonsonafhankelijk is. Deze kennis is gemakkelijk overdraagbaar (Bertrams, 1999; Dijkstra & Van Dartel, 2011; Lemmens & Nijssen, z.j.). Het blijkt dat frontliniewerkers behoefte hebben aan kennis en handvatten rondom omgevingsgericht en preventief werken (Doornenbal & Hennink, 2012). Daarnaast heeft het management last van deze moeizame implementatie omdat zij verantwoordelijk zijn voor deze omschakeling. Uiteindelijk blijft het de taak van het management om aan deze opdracht te voldoen en zullen zij het als last ervaren wanneer dit niet gerealiseerd wordt (Doornenbal & Hennink, 2012). Binnen dit onderzoek wordt hier niet nader op ingegaan. In het kader wat hierboven wordt beschreven heeft het lectoraat Integraal Jeugdbeleid, samen met een aantal CJG s in de gemeente Groningen, het raakpubliek project een stap naar voren: omgevingsgericht en preventief werken vanuit het CJG opgezet. Dit project richt zich op kennis en ervaring over omgevingsgericht en preventief werken en is opgedeeld in drie deelprojecten, waarvan één deelproject als titel impliciete kennis ophalen heeft. Binnen dit deelproject staat de impliciete en expliciete kennis van frontliniewerkers op het gebied van omgevingsgericht en preventief werken centraal. Zodra impliciete kennis genoteerd en besproken wordt verandert deze in expliciete kennis en is deze over te dragen. Dit zal de implementatie van het omgevingsgericht en preventief werken vergemakkelijken. Dit onderzoek is in het kader van dit deelproject uitgevoerd (Doornenbal & Hennink, 2012). 1.3 Doelstelling Het doel van het raakpubliek project een stap naar voren is om voor frontliniewerkers gereedschap te ontwikkelen voor het omgevingsgericht en preventief werken met ouders in de wijk. Het doel van dit onderzoek, welke het deelproject impliciete kennis ophalen omvat, is om de implementatie van omgevingsgericht en preventief werken beter te laten verlopen. Welke impliciete en expliciete kennis hebben frontliniewerkers als het gaat om omgevingsgericht en preventief werken. Daarnaast zijn de belemmeringen en dilemma s waar zij tegenaan lopen in Impliciete kennis: De blik naar buiten 9

11 kaart gebracht. Doordat dit in kaart is gebracht kan de expliciet gemaakte kennis overgegeven worden naar collega frontliniewerkers, wat hen handvatten zal bieden (Doornenbal & Hennink, 2012). Het eindresultaat van dit onderzoek geeft een overzicht van de impliciete en expliciete kennis en belemmeringen/dilemma s van frontliniewerkers weer, op het gebied van omgevingsgericht en preventief werken, binnen het CJG Oosterpark en Zuid. Dit resultaat heeft geleid tot een handvattenlijst waarin beschreven staat hoe frontliniewerkers omgevingsgericht en preventief kunnen werken (Doornenbal & Hennink, 2012). 1.4 Onderzoeksvraag Dit onderzoek omvat het deelproject impliciete kennis ophalen, vormgegeven door het lectoraat Integraal Jeugdbeleid. Hieronder volgt de hoofdvraag van dit onderzoek. Hoofdvraag: Welke handvatten kunnen frontliniewerkers binnen het CJG gebruiken om omgevingsgericht en preventief te kunnen werken? Deelvragen 1. Welke belemmeringen en dilemma s ondervinden frontliniewerkers bij het omgevingsgericht en preventief werken? 2. Welke impliciete en expliciete kennis hebben frontliniewerkers als het gaat om omgevingsgericht en preventief werken? De onderzoekers hebben een aantal begrippen, die van belang zijn voor dit onderzoek, geoperationaliseerd. Deze zijn terug te vinden in bijlage Vooruitblik op het rapport Naast deze inleiding zal er binnen dit onderzoeksrapport worden ingegaan op de literatuur, methode, resultaten, conclusie, discussie en aanbevelingen. Binnen het literatuuronderzoek, hoofdstuk 2, zal de ontwikkeling binnen het sociaal werk, die samenhangt met de Wet maatschappelijke ondersteuning en Welzijn Nieuwe Stijl, uitgediept worden. Daarnaast wordt er ingegaan op het concept van het CJG en worden de begrippen omgevingsgericht en preventief werken, frontliniewerkers en impliciete/expliciete kennis nader geoperationaliseerd. In hoofdstuk 3 wordt de onderzoeksmethode verder beschreven aan de hand van de typering van het onderzoek, de eenheden die onderzocht worden, de onderzoeksinstrumenten, de procedure van de gegevensverzameling en de manier waarop de gegevens geanalyseerd zullen worden. De resultaten van dit onderzoek zijn te vinden in hoofdstuk 4, daarin worden de resultaten van de observaties, interviews en de focusgroep weergegeven. De resultaten zijn erg Impliciete kennis: De blik naar buiten 10

12 uitgebreid en concreet weergegeven omdat aangenomen wordt dat de verwoording van de concrete, alledaagse dingen, professionals kan ondersteunen in hun leerproces. Als laatste wordt er in hoofdstuk 5 ingegaan op drie onderdelen. Ten eerste zal in de conclusie antwoord gegeven worden op de hoofd- en deelvragen. Ten tweede wordt in de discussie een kritische beschouwing op dit onderzoek gegeven en als laatste worden er aanbevelingen voor het CJG gegeven. In de bijlagen zijn een begrippenlijst, de randvoorwaarden voor het CJG, de onderzoeksinstrumenten en de handvattenlijst voor frontliniewerkers van het CJG te vinden. Impliciete kennis: De blik naar buiten 11

13 2: Het theoretisch kader rondom omgevingsgericht en preventief werken Het doel van dit literatuuronderzoek is om een dieper theoretisch kader neer te zetten, welke een basis biedt voor het uitvoeren en begrijpen van dit onderzoek. Dit literatuuronderzoek bestaat uit zeven subhoofdstukken. Het eerste subhoofdstuk richt zich op ontwikkelingen binnen het sociaal werk, zoals de Wet maatschappelijke ondersteuning en Welzijn Nieuwe Stijl. Ook wordt er ingegaan op de nieuwe eisen die hierdoor aan het sociaal werk worden gesteld. Mede door deze beschrijving is de oprichting van het Centrum voor Jeugd en Gezin te begrijpen. In subhoofdstuk 2 zal de definitie van het omgevingsgericht en preventief werken welke op dit moment wordt toegepast uiteengezet worden. Daarnaast wordt er een nieuwe definitie beschreven welke aangehouden zal worden binnen dit onderzoek. Binnen subhoofdstuk 3 wordt het begrip frontliniewerkers uiteengezet, omdat dit onderzoek onder hen gehouden wordt. Nadat de ontwikkelingen binnen het sociaal werk en deze belangrijke begrippen beschreven zijn, wordt er binnen subhoofdstuk 4 ingegaan op het concept van het CJG. Eerst wordt de oorsprong van het CJG besproken, waarna ingegaan wordt op de CJG s Oosterpark en Zuid. Hierna worden in subhoofdstuk 5 de begrippen impliciete en expliciete kennis geoperationaliseerd, met als doel om het onderzoek beter te kunnen begrijpen en als voorbereiding op de observaties. Verder wordt in subhoofdstuk 6 het ijsbergmodel besproken, welke een basis vormt voor het interviewinstrument. Dit literatuurhoofdstuk sluit af met subhoofdstuk 7, de conclusie, waarin een link gelegd wordt tussen de beschreven literatuur en de meerwaarde hiervan voor dit onderzoek. 2.1 Het sociaal werk in ontwikkeling In dit eerste subhoofdstuk zullen verschillende ontwikkelingen binnen het sociaal werk besproken worden. Hiermee wordt gestart door een beschrijving van de geschiedenis en verschillende trends binnen het sociaal werk. Vervolgens wordt er dieper ingegaan op de Wet maatschappelijke ondersteuning, ook wel Wmo genoemd, welke een grote verandering binnen het sociaal werk heeft voortgebracht. Als laatste wordt de ontwikkeling van Welzijn Nieuwe Stijl besproken, welke is begonnen als stimuleringsprogramma, maar tegenwoordig binnen veel organisaties wordt gezien als een stijl van werken die nauw verbonden is met de uitgangspunten van de Wmo Trends en geschiedenis in het sociaal werk Na de Tweede Wereldoorlog werd de rol van de overheid uitgebreid door middel van de invoering van nieuwe wetten, gericht op het verzekeren van een sociaal minimum. Het gevolg hiervan was dat burgers minder zelfredzaam werden (Metz, 2011). In de jaren 50 en 60 besloot de overheid om hiernaast ook een welzijnsgarantie te bieden aan individuen. Hiermee was de verzorgingsstaat geboren. Eén van die nieuwe invoeringen was de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ), welke net als andere nieuwe wetten pasten binnen de trend van individualisering. Tegelijkertijd maakten deze wetten de individualisering mogelijk. Daarnaast groeide het Impliciete kennis: De blik naar buiten 12

14 welzijnswerk in deze tijd explosief, wat inhield dat geschoolde professionals het werk van vrijwilligers overnamen (Jager-Vreugendenhil, 2012; Metz, 2011). Eind jaren 60 en begin jaren 70 kwam er steeds meer kritiek op de verzorgingsstaat. Het hulpverleningsaanbod raakte steeds meer versnipperd en werd daardoor minder toegankelijk. Tegelijkertijd stegen de kosten voor de verzorgingsstaat en was er kritiek op de groeiende invloed van de overheid op verschillende levensterreinen. Door de invloed van de overheid werd de sociale zorg vanuit het sociale netwerk vervangen door publieke voorzieningen (Jager-Vreugendenhil, 2012; Metz, 2011). Als oplossing voor die kritieken werd in de jaren 80 door minister Brinkman het principe van vraagsturing ingevoerd in zorg en welzijnsinstellingen. Dat hield in dat organisaties steeds efficiënter en doelmatiger moesten gaan werken. Ook deed minister Brinkman een beroep op burgers om voor zorg en welzijn hulp vanuit hun eigen omgeving te zoeken, in plaats vanuit de overheid. In diezelfde tijd werd ook de vermaatschappelijking van de zorg gelanceerd, wat inhoudt dat elke burger meedoet in de samenleving (Jager-Vreugendenhil, 2012; Bijlsma & Janssen, 2008; Van der Linde, 2010). Daarnaast werd in 1987 de Welzijnswet ingevoerd die de gemeenten vrij liet om welzijnswerk zelf in te vullen. Dit was de start van de decentralisatie in de zorg (Sprinkhuizen & Scholte, 2012; Dijstelbloem et al, 2004). In de jaren 90 bleven de kosten voor de verzorgingstaat stijgen. Door de vergrijzing nam en neemt het zorggebruik toe. Daarnaast stijgen de kosten voor de geboden zorg. Als reactie hierop heeft de overheid onder andere de voorzieningen voor mensen met een beperking gedecentraliseerd en geherstructureerd (Jager-Vreugendenhil, 2012; Metz, 2011). De invoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning kan worden gezien als een logisch vervolg op bovenstaande trends van decentralisatie, vermaatschappelijking en individualisering. Hieronder wordt deze wet beschreven omdat deze de aanzet gaf voor het omgevingsgericht en preventief werken binnen het sociaal werk. Binnen de komende paragraaf zal ingegaan worden op wat de Wmo precies inhoudt, welk doel het heeft en wat de gevolgen zijn voor de burgers Wet maatschappelijke ondersteuning Op 1 januari 2007 is de Wmo ingevoerd. Door deze invoering zette de trend van decentralisatie nog verder door, gemeentes kregen nu ook de verantwoordelijkheid over voorheen gecentraliseerde voorzieningen (Jager-Vreugendenhil, 2012). Er wordt per gemeente zelf bepaald hoe de Wmo ingevuld wordt, zodat dit afgestemd kan worden op de wensen en behoeftes van inwoners. Gemeentes dienen zich wel te houden aan de doelstellingen en randvoorwaarden die vanuit de Wmo gesteld zijn (Hoenderkamp, 2007). Het doel van de Wmo is meedoen. Dit houdt in dat iedere burger kan participeren in de samenleving en zo lang mogelijk zelfstandig kan blijven wonen. Al dan niet met hulp van vrienden, familie of vrijwilligers. Daarom wordt de Wmo ook wel de participatiewet genoemd (De Waal et al, 2008). In eerste instantie is iedereen verantwoordelijk voor zichzelf en zijn familie, het uitgangspunt van de Wmo. Daarin wil de Wmo weer terug naar de sterke sociale verbanden uit het begin van de 20 e eeuw waarin burenzorg en mantelzorg een vanzelfsprekendheid was (Sijtema, 2008). Pas als mensen er niet uitkomen met hun omgeving kan de gemeente maatschappelijke ondersteuning bieden. Maatschappelijke ondersteuning houdt in, activiteiten die het mogelijk maken voor mensen om mee te kunnen doen in de Impliciete kennis: De blik naar buiten 13

15 samenleving, bijvoorbeeld opvoedondersteuning of huishoudelijke hulp (De Waal et al, 2008). De Wmo verdeelt het beleid in negen prestatievelden. De gemeente moet beleid ontwikkelen die aansluit bij deze negen prestatievelden. Deze negen prestatievelden hebben betrekking op het bevorderen van de sociale samenhang, preventief werken, het geven van informatie, advies en cliëntondersteuning, ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers, bevordering van deelname aan het maatschappelijk verkeer, het bieden van maatschappelijke opvang en de bevordering van openbare geestelijke gezondheidszorg en verslavingsbeleid (Sprinkhuizen & Scholte, 2012) Welzijn Nieuwe Stijl Na een evaluatie van vier jaar Wmo blijkt dat er op sommige gebieden nog verbetering te halen is. Vooral de kwaliteit en professionaliteit van het welzijnswerk en de relatie tussen gemeenten en welzijnsinstellingen kunnen nog een stimulans gebruiken. Om deze stimulans te bewerkstelligen is in september 2010 door onder andere het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) het stimuleringsprogramma Welzijn Nieuwe Stijl gestart ( De schatten van Welzijn Nieuwe Stijl, 2012; Welzijn Nieuwe Stijl, 2010). Het accent van Welzijn Nieuwe Stijl ligt op het implementeren en verspreiden van bestaande kennis. Het stimuleringsprogramma biedt zowel een algemeen ondersteuningsaanbod, als individuele adviestrajecten voor gemeenten en welzijnsinstellingen. Er worden handvatten en concrete hulp aangeboden bij het ontwerpen en uitvoeren van een implementatieplan ( Welzijn Nieuwe Stijl, 2010). De ontwikkeling Welzijn Nieuwe Stijl gaat uit van de volgende acht bakens, die aangeven wat werken volgens deze trend inhoudt ( De schatten van Welzijn Nieuwe Stijl, 2012): 1. Gericht op de vraag achter de vraag 2. Gebaseerd op de eigen kracht van de burger 3. Direct eropaf 4. Formeel en informeel in optimale verhouding 5. Doordachte balans van collectief en individueel 6. Integraal werken 7. Niet vrijblijvend, maar resultaatgericht 8. Gebaseerd op ruimte voor de professional Uit welzijnsland komen verschillende reacties op de invoering van Welzijn Nieuwe Stijl. Zo geven Van den Born en Lourens (2011) aan dat ze al jaren outreachend werken, het netwerk betrekken en cliënten in hun eigen kracht zetten. Ook Sprinkhuizen en Scholte (2012) geven aan dat Welzijn Nieuwe Stijl teruggaat naar de basis van het maatschappelijk werk en zijn positief over deze manier van werken. Daarnaast is er ook kritiek. Jager-Vreugenhil (2012) is sceptisch over het idee dat een verandering in het overheidsbeleid kan leiden tot veranderingen in sociale verbanden. Ook De Vries (2011) denkt dat er te gemakkelijk vanuit wordt gegaan dat psychosociale problemen voortaan binnen sociale structuren opgelost kunnen worden. Hij geeft aan dat er weinig vrijwilligers werkzaam zijn binnen gezinnen met complexe problematieken en dat dergelijke begeleiding veel vaardigheden en professionele begeleiding van Impliciete kennis: De blik naar buiten 14

16 vrijwilligers vraagt. Al deze veranderingen binnen het sociaal werk hebben gevolgen voor de professionals die hierbinnen werkzaam zijn. Er worden andere eisen aan de professionals gesteld, welke hieronder worden toegelicht Nieuwe eisen aan sociaal werk Sociale professionals hebben de laatste jaren heel wat veranderingen voor de kiezen gekregen, wat inhoudt dat ze anders moeten gaan werken en denken. Met de wisseling van een verzorgingsstaat naar een participatiestaat is het sociaal werk in een sleutelpositie gedirigeerd. Er wordt namelijk van sociale professionals verwacht dat zij zich tegenwoordig richten op activering en ondersteuning bij het zelf doen van cliënten (Sprinkhuizen & Scholte, 2012). De laatste jaren staat professionalisering van de sociale sector ook hoog op de agenda. Professionals zouden niet goed in staat zijn om zich aan te passen en in te spelen op veranderingen en ontwikkelingen binnen de sociale sector. Dat heeft volgens Van Vliet (2009) niet alleen te maken met een gebrek aan competenties maar ook met een gebrek aan kennis. Binnen dit onderzoek wordt een onderscheid gemaakt tussen expliciete kennis en impliciete kennis. Wat deze twee begrippen precies inhouden wordt in subhoofdstuk 2.5 uitgelegd. De consequenties van al die veranderingen voor de professionals zijn dat ze vraaggericht moeten gaan werken, maar tegelijkertijd ook problemen moeten kunnen signaleren en handelend moeten optreden. Er wordt van professionals gevraagd dat ze omgevingsgericht en preventief gaan werken (Van Vliet, 2009; De Waal et al, 2008). Er bestaan verschillende definities over wat die begrippen inhouden. Hieronder zal uiteen gezet worden welke definitie er binnen dit onderzoek aangehouden wordt. 2.2 Omgevingsgericht en preventief werken Het Centrum voor Jeugd en Gezin is mede opgericht met als doel om omgevingsgericht en preventief te werken. Dit blijkt in de praktijk echter niet altijd een even gemakkelijke opgave (Doornenbal & Hennink, 2012). Er blijkt geen eenduidige definitie te bestaan van preventief en omgevingsgericht werken. Verschillende bronnen beschrijven verschillende definities, die hieronder uiteengezet worden. Eerst zal er ingegaan worden op de definitie van omgevingsgericht werken, daarna op de definitie van preventief werken en als laatste wordt er aandacht besteed aan een nieuwe definitie van zowel omgevingsgericht als preventief werken, opgesteld door het lectoraat Integraal Jeugdbeleid in samenwerking met de onderzoekers van dit onderzoek Omgevingsgericht werken Doornenbal & Hennink (2012) hebben in de projectbeschrijving Een stap naar voren: preventief en omgevingsgericht werken vanuit het CJG, al een definitie van omgevingsgericht werken beschreven: Het handelen van frontliniewerkers is gericht op het mobiliseren en versterken van de directe sociale omgeving en het versterken van de onderlinge pedagogische steun tussen ouders. Impliciete kennis: De blik naar buiten 15

17 Ook van Vliet (2009) benoemt in haar beschrijving van omgevingsgericht werken dat professionals onder andere dienen te kijken naar het sociale netwerk van de cliënt, of het ontbreken hiervan. Daarnaast beschrijft zij dat professionals die omgevingsgericht werken dienen te voldoen aan de volgende punten: - Zij kennen de behoeften van hun doelgroep. - Zij dragen bij aan een probleemoplossing, vanuit de leefsituatie, leefstijl en leefomgeving van mensen. - Zij dienen oog te hebben voor interactiepatronen binnen een gezin of buurt. - Zij werken outreachend, wat inhoudt dat de professional aanwezig is onder kwetsbare groepen en in achterstandsbuurten, gevoelig is voor wat hier speelt en zowel gevraagd als ongevraagd diensten aanbiedt. - Zij kunnen bemoeizorg bieden en verantwoorden. Wanneer de bovenstaande definities vergeleken worden kan geconcludeerd worden dat omgevingsgericht werken in ieder geval gericht is op het sociale netwerk van de cliënt, en het in kaart brengen en optimaliseren van het buurtklimaat waarin de professional actief is. Doornenbal & Hennink (2012) noemen binnen deze definitie ook specifiek het versterken van onderlinge pedagogische steun tussen ouders, terwijl de Vliet (2009) juist de nadruk legt op het zoeken naar een probleemoplossing vanuit de leefwereld van cliënten, outreachend werken en bemoeizorg Preventief werken Naast een definitie van omgevingsgericht werken, hebben Doornenbal & Hennink (2012) ook preventief werken gedefinieerd: Het handelen van frontliniewerkers in het CJG is gericht op het bevorderen van de pedagogische bekwaamheden van ouders. Door het preventief werken vergroten zij de handelingsbekwaamheid van ouders waarmee problemen worden verminderd en voorkomen. De ondersteuning vertrekt vanuit de vraag van ouders. Ook Sprinkhuizen en Scholte (2012) beschrijven de preventieve insteek van het CJG. Zij beschrijven dat deze insteek gerealiseerd wordt door het aanbod van opvoed- en opgroeiondersteuning laagdrempeliger en toegankelijker te maken. Hier draagt het CJG aan bij. Daarnaast benoemen zij dat outreachend werken (ook wel vindplaatsgericht werken) ook valt onder het preventief werken. In tegenstelling tot de hierboven genoemde bronnen beschrijven de Roos, van Dinther en Terpstra (2003) een meer algemene definitie van preventie. Deze houdt in dat de professionals ernstige problemen, of verergering hiervan, voorkomen door middel van doelgerichte en georganiseerde activiteiten. Hierbij gaat het alleen om problemen die door de persoon, omgeving of de samenleving als ernstig en als last worden ervaren en die iemand zelf niet kan oplossen. Daarnaast benoemen zij dat preventieactiviteiten altijd op basis van opvattingen en normen van de beroepsgroep, samenleving, overheid of politiek opgesteld worden. De initiatiefnemer van deze activiteit is van mening dat er bij een persoon of groep een risico aanwezig is. Burggraaf-Huisker en Blokland (2005) gaan naast de algemene definitie van preventie, ook specifieker in op het begrip pedagogische preventie. Zij onderscheiden binnen dit begrip drie vormen: opvoedingsondersteuning, ontwikkelingsstimulering en het beïnvloeden van de directe leefomgeving van ouders en hun kinderen/jeugdigen. Impliciete kennis: De blik naar buiten 16

18 Al met al kan er geconcludeerd worden dat preventief werken als doel heeft om problemen of verergering hiervan te voorkomen. Daarnaast worden het bevorderen van pedagogische bekwaamheid van ouders, een laagdrempelig aanbod van opvoedingsondersteuning, ontwikkelingsstimulering en het beïnvloeden van de directe leefomgeving als belangrijke punten binnen het preventief werken genoemd (Doornenbal & Hennink, 2012; Sprinkhuizen & Scholte, 2012; De Roos, Van Dinther & Terpstra, 2003; Burggraaf-Huisker & Blokland, 2005; Van Vliet, 2009). Sprinkhuizen en Scholte (2012) zijn de enigen die ook outreachend werken hierbij benoemen. Door de Vliet (2009) is deze werkvorm eerder al als onderdeel van het omgevingsgericht werken benoemd Een nieuwe definitie Zoals uit verschillende bronnen is gebleken hebben omgevingsgericht en preventief werken een andere betekenis, maar monden ze deels uit in dezelfde activiteiten en professionele houding en vaardigheden. In samenspraak met de onderzoekers van dit onderzoek is het lectoraat Integraal Jeugdbeleid tot één definitie van zowel preventief als omgevingsgericht werken gekomen. Hiertoe is besloten, omdat meerdere bronnen verschillende definities beschrijven en er vanuit de onderzoekers behoefte was aan een nieuwe, volledige definitie. Het feit dat zowel omgevingsgericht als preventief werken in één definitie is weergegeven ondersteunt het idee dat een professional niet óf omgevingsgericht, óf preventief dient te werken, maar het beste beide werkmethoden kan combineren. Deze opnieuw vormgegeven definitie zal in dit onderzoek aangehouden worden en luidt als volgt: Omgevingsgericht en preventief werken is: 1. Frontliniewerkers sluiten aan bij de leefsituatie, leefstijl en leefomgeving van buurtbewoners om hun eigen kracht te kunnen gebruiken. 2. Frontliniewerkers versterken de sociale cohesie ten behoeve van het pedagogisch klimaat binnen de buurt. 3. Frontliniewerkers mobiliseren en/of vergroten het sociaal netwerk van buurtbewoners. 4. Frontliniewerkers signaleren risicosituaties en grijpen in waar nodig om erger te voorkomen (Doornenbal & Hennink, 2012; Sprinkhuizen & Scholte, 2012; De Roos, Van Dinther & Terpstra, 2003; Burggraaf- Huisker & Blokland, 2005; Van Vliet, 2009). In bijlage 1 staan belangrijke begrippen binnen deze definitie nader uitgewerkt. Hierin wordt per categorie van deze definitie beschreven wat hieronder wordt verstaan. Dit kan gezien worden als een operationalisering van de definitie van omgevingsgericht en preventief werken, en is opgesteld door de onderzoekers en het lectoraat Integraal Jeugdbeleid. Deze operationalisering vormt de basis voor het observatie-instrument, welke gebruikt wordt binnen dit onderzoek. Impliciete kennis: De blik naar buiten 17

19 1. Frontliniewerkers sluiten aan bij de leefsituatie, leefstijl en leefomgeving van buurtbewoners om hun eigen kracht te kunnen gebruiken. - In kaart brengen van leefstijl, leefsituatie en leefomgeving van de buurtbewoners. - Laagdrempelig in het contact bij interactie in de buurt. Laagdrempelig aanwezig zijn binnen de buurt, zodat de frontliniewerker een gemakkelijk aanspreekpunt is voor de buurtbewoners. - Focus leggen op de eigen kracht van de buurtbewoner en het gebruik hiervan stimuleren. - Ondersteuning en hulp bieden op basis van wat de buurtbewoner wil, of bij hem/haar past. -Interdisciplinair werken, samenwerken waarbij de regie bij de buurtbewoner ligt. 2. Frontliniewerkers versterken de sociale cohesie ten behoeve van het pedagogisch klimaat binnen de buurt. - Buurtactiviteiten organiseren afgestemd op de buurtbewoners - Signaleren als buurtbewoners een actieve rol willen hebben binnen het ontwerpen en uitvoeren van activiteiten; hun faciliteren in de uitvoering. - Interdisciplinair samenwerken ten behoeve van sociale cohesie. 3. Frontliniewerkers mobiliseren en/of vergroten het sociaal netwerk van buurtbewoners. - Bespreekbaar maken en inzicht krijgen in het sociaal netwerk van de buurtbewoner - Contact leggen met het sociaal netwerk - Inzetten van het sociaal netwerk, bijv. door het organiseren van een eigen kracht conferentie - Buurtbewoners enthousiasmeren voor activiteiten binnen de buurt, afgestemd op de buurtbewoners. - Interdisciplinair samenwerken tussen professionals ten behoeve van het mobiliseren en/of vergroten van het sociaal netwerk 4. Frontliniewerkers signaleren risicosituaties en grijpen in waar nodig om erger te voorkomen. - Aanwezig zijn in de buurt en contact leggen met buurtbewoners om risicosituaties/ontwikkelingen binnen de buurt te kunnen signaleren - Via het bijwonen van informele bijeenkomsten in de buurt op de hoogte blijven van risicosituaties in de buurt en rondom buurtbewoners - Doorvragen naar de vraag achter de vraag. - Na het signaleren van risico s extra aandacht hebben voor dit risico tijdens cliëntcontacten, bijvoorbeeld door het te bespreken en eventueel ingrijpen. - Interdisciplinair samenwerken bij het signaleren van risicosituaties en ingrijpen waar nodig. 2.3 Frontliniewerkers Dit onderzoek vindt plaats onder frontliniewerkers, ook wel frontlijnwerkers, binnen de CJG s Oosterpark en Zuid. De vraag is echter wat dit type werker precies inhoudt. Uit de literatuur blijkt dat deze functie door verschillende bronnen anders wordt beschreven. Binnen dit subhoofdstuk wordt deze definitie nader Impliciete kennis: De blik naar buiten 18

20 uitgewerkt door de beschrijvingen van verschillende bronnen uiteen te zetten en tot één definitie te komen. Bruining (2009) beschrijft de frontliniewerker als beroepsbeoefenaar met direct cliëntcontact, die in het primaire proces van de maatschappelijke dienstverlening werkt. Het gaat hierbij om een grote groep; in 2007 zijn dit binnen onderwijs, zorg en veiligheid zo n 1,1 miljoen mensen. Daarnaast hebben frontliniewerkers discretionaire bevoegdheden. Hiermee wordt bedoeld dat iemand vrije beslissingsruimte heeft en op basis van normen, waarden en beroepscodes beslissingen kan maken. Omdat het werk van een frontliniewerker veelzijdig is en er soms op basis van beperkte informatie en weinig tijd beslissingen moeten worden genomen, is deze beslissingsvrijheid belangrijk. Zo moeten frontliniewerkers nogal eens beslissingen nemen die grenzen aan wat wetten, regels en protocollen voorschrijven, bijvoorbeeld als het gaat om euthanasie, zelfdoding of mishandeling bij cliënten. Daarnaast wordt er veel gevraagd van frontliniewerkers. Zij dienen evidence based te werken, maar ook empathisch te werk te gaan en mogen eigenlijk geen fouten maken. Gebeurt dit wel, dan wordt dit meestal breed uiteengezet in de media, met als gevolg dat er vanuit de politiek steeds hogere eisen aan frontliniewerkers gesteld. Hierom stelt Bruining (2009) dat het werken in de frontlinie risicovol, onvoorspelbaar en zwaar is. Naast Bruining (2009) bevestigen ook Sprinkhuizen & Scholte (2012) dit. Zij stellen dat het werken in de frontlinie er met de jaren niet eenvoudiger en veiliger op geworden is, mede doordat frontliniewerkers het vertrouwen van groepen en individuen die in de rafelrand van de samenleving terecht gekomen zijn moeten herstellen. Denk hierbij aan woonwagenbewoners, dak- en thuislozen, verslaafden, prostituees en veelplegers. In tegenstelling tot Bruining (2009), spreekt Scholte et al. (2012) niet over de frontliniewerker als beroepsbeoefenaar met direct cliëntcontact, maar beschrijft zij de functie van de nieuwe sociale professional, die ook wel de generalist, wijkcoach, frontlijnwerker, sociaal makelaar of krachtwerker genoemd wordt. Zij legt uit dat het hierbij gaat om een professional die een verbinding maakt tussen de leefwereld van burgers en instituten, tussen verschillende professionals en tussen burgers onderling. Ook legt deze professional hierbij de nadruk op empowerment. Hij of zij hoeft geen specifieke kennis te hebben, maar beschikt juist over een breed spectrum aan kennis, waardoor hij/zij eerste hulp kan bieden in diverse situaties. Tevens schrijft zij dat deze nieuwe sociale professional nog niet grootschalig aanwezig is. Al met al kan er gezegd worden dat frontliniewerkers beroepsbeoefenaars zijn met direct cliëntcontact en werken in het primaire proces van de maatschappelijke dienstverlening. Zij kunnen werken binnen het onderwijs, de politie, zorg of hulpverlening. Wordt de omschrijving van deze functie toegespitst op het sociaal werk, dan is de frontliniewerker ook iemand die door middel van een breed spectrum aan kennis hulp kan bieden in diverse situaties. Daarnaast legt deze frontliniewerker de nadruk op empowerment; de eigen kracht van de cliënt (Bruining, 2009; Scholte et al., 2012; Sprinkhuizen & Scholte, 2012). 2.4 Het Centrum voor Jeugd en Gezin In het voorgaande subhoofdstuk zijn de ontwikkelingen binnen het sociaal werk en de begrippen omgevingsgericht en preventief werken en frontliniewerker nader uitgewerkt. Nu deze ontwikkelingen en Impliciete kennis: De blik naar buiten 19

21 begrippen duidelijk zijn, wordt het concept van het CJG beschreven. Binnen dit subhoofdstuk zal ingegaan worden op de oorsprong van het CJG en het CJG Oosterpark en Zuid. In bijlage 2 is te vinden aan welke randvoorwaarden elk CJG moet voldoen Oorsprong Bij de start van het kabinet Balkenende IV in 2007 werd het Ministerie van Jeugd en Gezin in het leven geroepen. Het beleid van dit ministerie richt zich ten eerste op het gezin, ten tweede op preventie en ten derde op het eerder ingrijpen wanneer er echt wat mis is. Onder het beleidsprogramma Alle kansen voor alle kinderen heeft het ministerie het concept van het CJG opgesteld (Rouvoet, 2007). De aanleiding voor de oprichting van de CJG s in Nederland is dat er jeugd tussen wal en schip belandt, er onvoldoende gedaan wordt om vroegtijdig problemen te signaleren en dat instanties rondom jeugd en opvoeding onvoldoende samenwerken. Het ministerie voor Jeugd en Gezin stelde als doel dat er in 2011 in elke Nederlandse gemeente (443 in totaal) een CJG aanwezig moest zijn. Deze CJG s zijn laagdrempelige fysieke inlooppunten geworden, waar (aanstaande) opvoeders, kinderen en jongeren tussen -9 maanden en 23 jaar terecht kunnen met vragen rondom opgroeien en opvoeden. Daarnaast kan er snel en gecoördineerd advies en hulp op maat aangeboden worden ( Geschiedenis, z.j.; Sprinkhuizen & Scholte, 2012; Van Woudenberg, 2009). De gemeente Groningen telt acht CJG s, waarvan zeven in het noordelijke deel van de gemeente en één in het zuidelijke deel (Centrum voor Jeugd en Gezin Groningen, 2013). Op twee van deze CJG s, namelijk die in de wijken Zuid en Oosterpark richt het onderzoek zich Het CJG Oosterpark In subhoofdstuk 2.3 is de definitie van een frontliniewerker beschreven. Binnen het CJG Oosterpark wordt onder frontliniewerkers de functies van pedagogisch consulent, maatschappelijk werk en sociaal verpleegkundige verstaan (Doornenbal & Hennink, 2012). Naast de professionals binnen het CJG Oosterpark, wordt er ook veel gebruik gemaakt van vrijwilligers. Het CJG Oosterpark heeft een huiskamer waarin ouders en jeugdigen elkaar informeel kunnen ontmoeten. De huiskamer is laagdrempelig, wat past binnen de visie van het CJG. Verder organiseert het CJG activiteiten en cursussen voor ouders, kinderen en jongeren, zoals werelds koken, opstapje, triple p en de cursus gezond zwanger ( Welkom in het CJG Oosterpark, z.j.). Daarnaast heeft het CJG een consultatiebureau, wat maakt dat zij goed zicht heeft op alle kinderen in de leeftijd van 0-4 jaar en hun opvoeders. Het CJG Oosterpark is het enige CJG in Groningen waarbij het consultatiebureau zich vanwege ruimtegebrek niet in de fysieke locatie van het CJG bevindt ( Welkom in het CJG Oosterpark, z.j.). Uit een interview met Aletta van den Berg (coördinator CJG Oosterpark) blijkt dat het CJG Oosterpark gezien kan worden als een netwerkorganisatie. Het bestaat uit de Maatschappelijke Juridische Dienstverlening (MJD), Jeugd gezondheidszorg (onderdeel van het GGD), COP groep, MEE en Elker. Impliciete kennis: De blik naar buiten 20

22 2.4.3 Het CJG Zuid Het CJG Zuid telt dezelfde functies wat betreft frontliniewerkers als in de Oosterpark. Ook hier spelen vrijwilligers een grote rol. Het CJG Zuid bevindt zich in een recent gerenoveerd pand midden in de wijk de Wijert. De huiskamer waar iedere dag mogelijkheid tot inloop is, wordt druk bezocht. De huiskamer is centraal gelegen in het pand en wordt omringd door de vergader-, activiteiten-, kantoorruimtes en het consultatiebureau. De bezoekers van het consultatiebureau lopen hierdoor makkelijk binnen bij het CJG. Er worden diverse activiteiten georganiseerd, waaronder yoga, de cursus Peuter in Zicht, koken, breien en het programma Opstapje Het netwerk van het CJG Zuid bestaat uit de ketenpartners: COP groep, Maatschappelijke Juridische Dienstverlening (MJD) en jeugdgezondheidszorg. 2.5 Impliciete en expliciete kennis Binnen dit subhoofdstuk wordt er ingegaan op de begrippen impliciete en expliciete kennis. Kennis is volgens Verhaaren (2010) een proces; de actie van het weten, en wordt door hem beschreven als theoretisch weten. Kennis is echter ook ruimer op te vatten, hieronder vallen ook competenties, houding en vaardigheden. Davenport en Prusak (1998) beschrijven kennis als een mengeling van ervaringen, contextuele informatie, waarden en deskundig inzicht dat een kader geeft voor de integratie en evaluatie van nieuwe ervaringen en informatie. Dan is kennis ook op te vatten als de bril waarmee je naar nieuwe ervaringen en informatie kijkt. Ieders kennis zegt dus iets over hoe je informatie en ervaringen interpreteert. Binnen dit onderzoek wordt er onderscheid gemaakt tussen expliciete en impliciete kennis, welke hieronder beschreven worden. Deze definities zullen tijdens dit onderzoek aangehouden worden. Expliciete kennis wordt ook wel explicit knowledge genoemd en omvat alle kennis die vastgelegd is. Deze kennis is persoonsonafhankelijk en kan ook gebruikt worden door anderen. Deze is gemakkelijk overdraagbaar (Hardyman et al, 2013; Bertrams, 1999; Lemmens & Nijssen, z.j.). Bij expliciete kennis kan er gedacht worden aan internet, literatuur en wet- en regelgeving (Kothari et al, 2012). Impliciete kennis wordt ook wel tacit knowledge genoemd en omvat kennis die niet vastgelegd is. Bij impliciete kennis kan er gedacht worden aan vaardigheden en ervaringen uit het verleden. Gevoel en intuïtie spelen hierbij een belangrijke rol. Het is onbewuste kennis die zeer moeilijk te verwoorden is en hierdoor ook moeilijk over te dragen is (Kothari et al, 2012; Bertrams, 1999; Dijkstra & van Dartel, 2011). In het boek `The Knowledge-Creating Company` leggen de Japanse hoogleraren Nonaka en Takeuchi (1995) het fenomeen van organisatorische kenniscreatie uit. Organisatorische kenniscreatie werd gedefinieerd als "... het vermogen van een onderneming als geheel nieuwe kennis te creëren, te verspreiden door de hele organisatie, en te belichamen in producten, diensten en systemen "(p. 3). Nonaka en Takeuchi betogen dat Impliciete kennis: De blik naar buiten 21

23 kennis in eerste instantie gecreëerd wordt door individuen en de individuele kennis organisatorische kennis wordt. De auteurs erkennen twee soorten kennis: stilzwijgende en expliciete. Expliciete kennis is de kennis die kan worden opgeschreven en relatief gemakkelijk van de ene persoon naar de volgende wordt overgedragen. Stilzwijgende kennis aan de andere kant is moeilijker te verwoorden, want het komt vaak voort uit ervaring. Door impliciete kennis te expliciteren wordt het overdraagbaar en genereert het informatie. Uitgaande van het kwadrant rechtsboven met de klok mee: 1. Stilzwijgende kennis en ervaring kan expliciet worden gemaakt door kennis zichtbaar te maken en te verwoorden. Op deze manier wordt stilzwijgende kennis informatie. 2. Informatie kan worden gecombineerd met ander kennis, geïntegreerd en gedistribueerd. 3. Internalisering transformeert informatie in kennis door middel van oefening en ervaring. 4. Het is ook mogelijk om onze impliciete kennis te delen met anderen via socialisatie Binnen het onderzoeksinstrument voor het interview wordt het ijsbergmodel van Freud gebruikt. Hieronder zal toegelicht worden wat het ijsbergmodel inhoudt en waar deze term vandaan komt. 2.6 Het ijsbergmodel Sigmund Freud is de grondlegger van de psychoanalyse. Freud beschrijft de persoonlijkheidsstructuur in drie onderdelen; het ego, het id en het superego. Het ego is het bewuste en rationele deel van de persoonlijkheid. Het id is het primitieve en onbewuste deel van de persoonlijkheid. Het superego kan gezien worden als het geweten, dat omvat de normen en waarden van een persoon. Die drie onderdelen vormen samen een geest die continu met zichzelf in conflict is. Freud ziet die geest als een ijsberg waarbij ongeveer 1/10 deel boven water ligt, dat is het bewuste ego en een klein stuk van het superego. Verder ligt ongeveer 9/10e onder water, namelijk het id en het grootste deel van het superego. Dit houdt in dat een groot deel van de persoonlijkheidstructuur van een mens onbewust is (Zimbardo et al, 2009; Bulhof, 1983; Israëls, 1999). Impliciete kennis: De blik naar buiten 22

24 2.7 Conclusie Het literatuuronderzoek gaat van start met het uiteenzetten van de trends en geschiedenis binnen het sociaal werk. Dit is van belang voor het onderzoek omdat binnen dit kader de huidige ontwikkelingen binnen het sociaal werk, waaronder omgevingsgericht en preventief werken, kunnen worden begrepen. Door de ontwikkelingen binnen de samenleving, zoals de individualisatie, is het ontstaan van de CJG s een logisch gevolg. Door de individualisering is de sociale steun vanuit de omgeving verminderd, terwijl sociale steun een krachtig en preventief werkend middel blijkt te zijn bij de opvoeding van jonge kinderen. Het CJG ondersteunt opvoeders en hun kinderen/jeugdigen en richt zich op het versterken van sociale steun. Uit het literatuuronderzoek komt naar voren dat professionals het moeilijk vinden om zich aan te passen aan alle veranderingen binnen het sociaal werk. Ook wordt er van professionals gevraagd om omgevingsgericht en preventief te werken. De implementatie van deze werkvorm verloopt niet alleen binnen het CJG moeizaam, maar ook binnen andere hulpverleningsorganisaties. In het literatuuronderzoek is een nieuwe definitie geformuleerd voor omgevingsgericht en preventief werken, welke aangehouden wordt binnen dit onderzoek: omgevingsgericht en preventief werken is de sociale cohesie van opvoeders, hun kinderen en jeugdigen binnen de buurt versterken, en vanuit hun leefsituatie, leefstijl en leefomgeving, ondersteuning bieden. Plus het mobiliseren en als nodig, vergroten van hun sociale netwerk, en het signaleren van risicosituaties en hier op inspelen. Het formuleren van deze definitie voorkomt verwarring binnen de analyse van de observaties, interviews en de focusgroep. Ook zorgt het ervoor dat de onderzoeken van de drie onderzoekskoppels met elkaar te vergelijken zijn. Daarnaast zijn binnen het literatuuronderzoek de begrippen frontliniewerker en impliciete en expliciete kennis uiteen gezet. Net als bij omgevingsgericht en preventief werken beschrijven verschillende bronnen andere definities. Door dit uiteen te zetten worden deze begrippen duidelijk en is helder geworden wat er binnen dit onderzoek onder wordt verstaan. Impliciete kennis: De blik naar buiten 23