Het allereerste begin der Stedelijke teleiden

Transcriptie

1 Het allereerste begin der Stedelijke teleiden Gelijk bekend hingen de drie pronkstukken onzer Stedelijke schilderijenverzameling, namelijk het Laatste Oordeel van Lucas van Leyden en de beide altaarstukken van Cornelis Engebrechtsz., vóór zij in 1872 naar de toen als Stedelijk museum ingerichte Lakenhal werden overgebracht, gedurende bijna drie eeuwen op het Raadhuis. Daar worden zij herhaaldelijk door stads-, en beschrijvingen vermeld en wel voor het eerst in 1604 door den smeuiigen onzer oude schilderlevens van op wien Orlers, onder toevoeging van betreffende de plaatsing der stukken, 10 jaren later, vrijwel woordelijk teruggrijpt Van Manders beschrijving van het Laatste Oordeel culmineert in de verklaring, dat het stuk bijzonder is, groote uytheemsche Potentaten nae hebben laten vraghen om te coopen, dan is van den edel aldaer beleefdelijck. wat groote sommen men daer voor wilde Wij weten thans, dat van (die wegens het delicate van het geval blijkbaar niet durft te vertellen, wie het geweest zijn) hier zinspeelt op een door Keizer in 1602 gedane poging, een aangelegenheid, waar zelfs de Staten

2 205 van Holland en de Stadhouder Prins Maurits als voorspraak van dèn Keizer zich mee bemoeiden, terwijl de Haarlemsche schilder Hendrik Goltzius en Carel van er juist tegen Orlers acht het eenige jaren later niet meer noodig deze discretie in acht te nemen en deelt behalve den naam van den kunstverzamelaar-keizer ook reeds het verhaal dat de Keizer bereid was,zooveel goudstukken te betalen, als noodig waren om het geheele drieluik te bedekken, welk verhaal overigens verdacht veel gelijkt op een soortgelijke poging van denzelfden Keizer om een beroemd werk van Dürer in zijn bezit te krijgen. Hoe het omstreeks 1526 geschilderde meesterwerk van Lucas van Leyden uit de kerk, waar het bij de doopkapel hing (wij veronderstellen tegen den op de plaats van het huidige monument van Petrus Camper) in 1566 voor den beeldenstorm gered werd, aanvankelijk in de gasthuizen werd geborgen en tenslotte in 1577 waarschijnlijk door de erven der stichters ten behoeve van het stadsbestuur werd prijsgegeven, behoeft hier niet nogmaals te worden verhaald Ons interesseert thans meer, wat Van over het op het Stadhuis aanwezige werk van Lucas leermeester Cornelis Engebrechtsz. mededeelt. Hij verhaalt dan, dat eenige van aan Diluvie der ontgaan zijn, en,,van den van Leyden, hun weerdichheydt wille en ter ghedachtnis van uytnemende Meester en Leydsche op het stadthuys bewaert (worden). Het blijken te zijn de twee van het klooster Marienpoel afkomstige drieluiken met de Kruisiging en Beweening en een in waterverf geschilderd doek, voorstellende de

3 206 der Koningen. Het laatste werk was toen evenwel reeds niet al te best meer geconserveerd. Het zal waarschijnlijk, toen de tand des er nog meer vat op kreeg, bij de een of andere schoonmaak wel verdwenen zijn. Men mag aannemen, dat de aanwezigheid van deze drie werken van Engebrechtsz. uit dezelfde gronden verklaard moet worden als die van het Laatste Oordeel: trots. Van zegt dit ook zeer nadrukkelijk. Van de beide drieluiken, over behoud wij wel uitermate verheugd mogen zijn, is de herkomst vrijwel geheel bekend. Zij werden waarschijnlijk gesticht door den tusschen 1508 en 1526 eerst als pater, daarna als rector aan het klooster Marienpoel verbonden kanunnik Jacob Martensz. (de nauwkeurige dateering laten wij hier buiten beschouwing). Ter zake van dit even buiten Leiden, daar waar de Tram den Rijnsburgerweg verlaat en zich de tuinen van Prof. van Eysinga en den Heer uitstrekken, gelegen, lang niet onbemiddelde vrouwenklooster, moge verwezen worden naar de studie van den Heer Bijleveld in het Leidsche Jaarboekje van 1905 (Blz. 138 e.v.) De aldaar geopperde veronderstelling, dat het der afstammelingen van den stichter van het klooster Boudewijn van Swieten was, die in 1566 met geld en goede woorden het muitende en plunderende volk buiten het klooster hield, is alleszins aanvaardbaar. Maar werd het klooster en zijn inhoud toen misschien nog gespaard, tijdens het beleg van Leiden in 1574 werd het practisch geheel verwoest, zoodat er in het begin van de eeuw nog maar enkele resten boven den grond uit kwamen. Het is onze oprechte wensch,

4 207 dat binnenkort nog eens de wordt gevonden ter plaatse een onderzoek in te stellen naar de aldaar herhaaldelijk bij graafwerk te voorschijn komende fundamenten. Van den waarschijnlijk op kunstgebied niet aanzienlijken klooster-inventaris werden, behalve een aantal thans als zoodanig hypothetisch aangenomen altaarstukken de beide genoemde triptieken alsmede een groote memorietafel betreffende de van Swietens gered. Het laatste kwam door de goede zorgen van den Heer Bijleveld na lange omzwervingen tenslotte in de Lakenhal terechte). Terwijl men van het laatste stuk mag aannemen, dat het door een der afstammelingen van den stichter werd gered, tast men in dit opzicht met betrekking tot de beide drieluiken vrijwel nog geheel in het duister. Of zij evenals de kerkschatten uit de stad in het St. Jacobsgasthuis zijn geborgen, is twijfelachtig. Onze vraag is nu: waar bleven zij en hoe en wanneer kwamen zij (in ieder geval vóór op het Stadhuis. Wij nu met de beide volgende gegevens een tamelijk aannemelijke opheldering van het geval te hebben gevonden. Het Leidsche ordonnantieboek E vermeldt op f. 147 onder dateering van 17 Mei 1603: aan Jan van Thol van gulden, te weten gulden voor de schilderijen die hij van de sittenen meesteren hebbende voor gely(cke) by ons genaestet zijn om gehouden en te werden opt Raedthuys tnegentich guldens, die de voorn. van toegevoucht zijn tot een vereeringe om dat hij met vruntschappe ons de voorn. naestinge heeft toegestaan en de voors.schilderijen laten volgen; hier de zelve

5 208 Een kleine vijf maanden vinden wij (f.166 vo) onder dagteekening van 6 October 1603: Betaling aan mr. Ysaack Nicolay onzen broeder de voorgaende tweehondert tzestich guldens van t stuck in picture der taverelen in de voorgaende specificatie vervatet ergo hier welke ordonnantie echter veranderd werd in: van tzestich guldens van XL groten t stuck in betaelinge verhelpinge, vernieuwinge en verlyminge van de picture der taverelen die in t huyssittenhuys bevonden en van daer opt raedthuys gebracht zijn In margine staat:,,de 200 gld. by mr. Ysaac verdient van tmaecken van twee andere taverelen hangende in curateurs camerezijn Wij zien dus, dat de huiszittenmeesteren voor tweehonderd gulden verkocht hebben aan een zekeren Jan van Thol dat deze de stukken met negentig gulden winst weer aan de stad 7) en ten dat de schilder Isaac Claesz. Swanenburgh, die blijkbaar gelijktijdig uit een andere kas gehonoreerd werd met f voor schilderijen op de kamer van curatoren, de van het huiszittenhuis naar het stadhuis overgebrachte schilderijen voor f restaureerde. Er wordt niet over de voorstellingen, noch over den kunstenaar en zelfs niet eens nauwkeurig over het getal der schilderijen (in ieder geval meer dan een) gesproken. Men vraagt zich af, wat deze voor armenzorg bedoelde instelling aan schilderwerk kan hebben bezeten. Voorstellingen van barmhartigheid of portretten van stichters dan wel van regenten? Noch het een noch het ander is waarschijnlijk. Bovendien

6 209 vinden wij nooit iets van dien aard op het stadhuis vermeld. De mogelijkheid bestaat nu en wij houden die voor zeer aannemelijk, dat het hier om uit de kloosters of kerken geredde kunstwerken gaat, welke zooals reeds eerder bleek, ook in de gasthuizen (eerbiedwaardige en niet spoedig door onlusten bezochte instellingen als het waren) werden geborgen. Beziet men nu het tijdstip, waarop de stad de bewuste schilderijen van Van Thol kocht, dan blijkt, dat dit een klein jaar viel na de pogingen van keizer Rudolf om Lucas Laatste oordeel te dezelfde keizer, die zich tevreden moest stellen met het zeer fraaie doch bescheiden thans te München bewaarde en van den jonker Frans Hoogstraet afkomstige tweeluikje. Bovendien had de beroemde Haarlemsche graveur en Lucas-bewonderaar Hendrik Goltzius eveneens in het vorige jaar nog tegen een prijs te Leiden het thans te Leningrad bewaarde en inderdaad onvergelijkelijke drieluik met de Blinden van Jericho verworven. Ongeveer Mei 1603 werd overwogen ook dit werk voor den Keizer te verwerven Er is dus van buiten de stad een onverwachte belangstelling voor de producten van de oude Leidsche schilderkunst. Men uit plaatselijke overlevering (waaruit Van blijkbaar ook ongeveer gelijktijdig geput heeft), dat Cornelis Engebrechtsz. de leermeester van Lucas geweest is. De agent van den Keizer doet hevige moeite om Lucas groote drieluik te verwerven. Goltzius uit het naburige Haarlem koopt ook een zeer belangrijk werk. Ligt het nu niet voor de hand, dat een ondernemend man, met name Van Thol, de waarschijnlijk meer op geld dan op Leidschen roem beluste

7 210 zittenmeesters bewoog, de stukken aan hem te doch dat, toen hij er om de een of andere reden bleef zitten, het stadsbestuur, hetwelk reeds door s Keizers machinaties ten aanzien van de Leidsche kunst wakker was geschud, daar de lucht van kreeg, van Thol, zij het met een kleine winst, bewoog weer afstand te doen van zijn bezit om daarmee, wij zouden tegenwoordig zeggen, hun stedelijke verzameling voorloopig te ronden? Het bewijs, dat we hier werkelijk met Engebrechtsz., uit Marienpoel afkomstige drieluiken te doen hebben, is moeilijk te De mogelijkheid bestaat (doch groot is deze niet, daar er over meerdere schilderijen wordt gesproken), dat hier gehandeld wordt over Engebrechtsz. Aanbidding der Koningen, terwijl de Marienpoel-stukken ook reeds korter na 1566 naar het stadhuis kunnen zijn overgebracht, hetgeen dan misschien ook omstreeks 1577 kan zijn geschied. Waar echter iedere handeling, hoe klein ook, haar neerslag geeft in de juist in deze jaren zeer nauwkeurig bijgehouden stedelijke besluiten en rekeningen en er behalve de hier gepubliceerde passages niets wat op het verwerven dezer Engebrechtsz. triptieken betrekking kan hebben, in de archieven te vinden is, wij, onze veronderstelling met recht te mogen verdedigen. Bovendien, wij zeiden het reeds, wat zou het huiszittenhuis anders voor waardige stukken bezeten hebben, waarvoor dan toch werkelijk geen klein bedrag gespendeerd werd. De stad Leiden mag er erkentelijk voor zijn, dat haar vroede vaderen van weleer met een gepast gevoel van trots een deel der kunstschatten harer zonen wist te bewaren voor verstrooiing buiten haar wallen en nog erger buiten onze huidige

8 211 grenzen. Aan deze welbewuste, slechts een enkele maal in het midden van de 17de eeuw en toen nog niet eens op zeer gelukkige wijze herhaalde daad dankt het huidige geslacht de kern en den roem van de Leidsche Stedelijke schilderijen-verzameling. Amsterdam, Sept E. PELINCK. 1) C. van Het leven. der Hoogduytscheschilders, 1604 (Ed. Floerke blz.1 20); J. J. Orlers der Stadt Leyden, 1641 blz. 163, 341). 2) Jahrbuch blz. 106 en 172: 0. Hirschmann H. als 3) Orlers, blz. 163 F. van blz. 35 van Leyden, (1770) blz ) f. Kunstwissenschaft XXII blz. 30 e. Diilberg vermeldt wel de bespreking met de rechthebbende erfgenamen, die op 12 Juli 1577 toestemden, dat het Oordeel van het Catharinagasthuis, waarheen zij het hadden laten overbrengen, op de Burgemeesterskamer zou worden geplaatst, maar niet het den vorigen dag door de Gerechte genomen besluit (Ger. Dgb. A. f om outaer van het St gasthuis te doen halen. Hadden de erven bij het vernemen van dit besluit hun gepretendeerd bezit schielijk naar elders overgebracht om elders beter hun rechten te kunnen doen 5) M. Friedländer Altniederländische X, blz (no. 85, 87 en 97). 6) schilderijen 1925 no. 250: Leidsch Jaarboekje 1905 blz : idem 1907 blz. 60: ) Wij laten de kwestie ter zijde in hoeverre hier (zooals dit later wel eens het aeval was) er verschil van was tusschen stadsbestuur en huiszittenmeesteren over heersaangelegenheden. -Zie Leidsch Jaarboekje 1933, blz. 8) Van Floerke blz. 116; Jahrbuch 30 blz Moaeliik aaeerde teaen den aankoop van het Oordeel, omdat hij zijn stuk liever aan den keizer verkocht.