DE PEDELLEN-STAVEN DER UNIVERSITEIT

Transcriptie

1 DE PEDELLEN-STAVEN DER UNIVERSITEIT kan men bij hoogtijden der Universiteit, bij promoties en andere plechtigheden de stoet der Curatoren en Hoogleraren door het oude Academiegebouw zien trekken naar het Groot Auditorium of de Senaatskamer, voorafgegaan door de pedellen in zwarte toga met fluwelen opslagen, waarop met zilveren letters op beide zijden staat: ACAD. LVGD. BAT. Beide dragen zij als teken hunner waardigheid een houten met zilver versierde staf, waaraan de vier zilveren schildjes hangen. Ik vraag mij af, hoevelen die deze stoet hebben gadegeslagen, zich ooit hebben verdiept in de geschiedenis die aan deze staven verbonden is. Zij behoren nu eenmaal bij de cortèges, zijn er altijd geweest, maar wanneer en door wie zij zijn besteld, wie ze hebben gemaakt, wat men er voor betaalde, dat zal door de eeuwen heen wel weinig de aandacht hebben getrokken. Een verzoek van Prof. Dr. uit Heidelberg, die zich speciaal bezig heeft gehouden met de studie der staven bracht mij er toe, dit nader te onderzoeken en tot mijn vreugde waren de resultaten verrassend. Reeds in 1579 werd een grootzegel voor de nieuwe Universiteit besteld en het zou slechts 13 jaar duren voordat ook de behoefte werd gevoeld bij plechtigheden een uiterlijk bewijs van waardigheid aan de steeds toenemende stoet van hoogleraren te doen voorafgaan. Op 7 oktober 1592 wordt in de Resolutiën van Curatoren en Burgemeesteren vermeld, dat zij geresolveert mitten aldereersten te doen maecken twee pedelstocken mit zilver beslagen, daer boven staende tbeelt van Pallas daer hangende de wapenen van Hollandt, van Zijn Excellentie Ho. Me. van dezer Stede van de Universiteyt, de zelve Zie zijn: Sceptrum Universitatis, die Europäischen ter (1953). Hoogst Loflijker Memorie, dus P RINS WILLEM

2 Afb. 1. RECTOR MAGNIFICUS VOORAFGEGAAN DOOR PEDEL Prent A. naar J. BIJLAERD; détail.

3 Afb. 2. ONTWERPTEKENING VOOR DE PEDELLENSTAVEN DOOR YSAAC CLAESZ, (VAN SWANENBURG). Verz. Bode1 Nijenhuis, Un. Bibl. Leiden.

4 Afb. 3. EEN DER PEDELLENSTAVEN, uitgevoerd door de goudsmid VAN GRIECKEN.

5 Afb. 4. H.M. KONINGIN WILHELMINA EN H.K.H. PRINSES. JULIANA, voorafgegaan door de pedellen, keren terug van de kerk na de heropening der Universiteit op 15 september 1945.

6 by de pedellen op alle solemnele acten, daer den Rector Senaet van de universiteyt jegenwoordich es, ter eere van de universiteyt te werden gedragen. De problemen, welke gerezen zijn bij het ontwerpen van het grootzegel over de wapens, welke daarop zouden moeten komen, heeft men dus blijkbaar hier eenvoudig opgelost, door te bepalen, dat de vier schildjes behalve Holland, Leiden en de Universiteit alleen het wapen van de stichter van de hogeschool zou dragen. Heel veel haast heeft men met de zaken niet gemaakt, want eerst op 8 februari 1594 komt de questie weer aan de orde. De Secretaris der Universiteit, JAN VAN HOUT en de Pensionnaris, ROMBOUT HOGERBEETS wordt opgedragen te onderhandelen met NICOLAIJ, door den een patroen daer van (nl. van deze staven) doen teyckenen, t zelve daer zullen communiceren de senaet van de Universiteyt, hem int vorder ooc zullen bevragen, wat pedelstoc mogen komen te De heer PELINCK was zo vriendelijk, mij inzage te geven van zijn aantekeningen omtrent NICOLAIJ. Mr. CLAESZN., in 1538 geboren, leerling van FRANS was werkzaam te Leiden; zijn zoons, drie in getal, volgden hun vaders voetspoor. Twee er van, JACOB en WILLEM (welke de naam SWANENBURG droeg en o.a. de graveur was van een aantal Leidse professorenportretten) werkten eveneens te Leiden. JACOB was de eerste leermeester van REMBRANDT. Vader (niet geheel terecht bekend als BURG") is o.a. de schilder van de bekende reeks panelen uit de welke tegenwoordig in de Lakenhal zijn. Ook ontwierp hij het Leidse en Delftse glas in de kerk te Gouda, de rand van het tapijt, voorstellende het ontzet van Leiden in de Lakenhal en maakte hii in 1587 enige ontwerpen voor zegels voor de stad. Dat hij in aanzien stond blijkt wel uit het feit, dat hij o.a. in 1596 burgemeester der stad was. Dit was dus de man aan wie de Universiteit de opdracht gaf de staven voor de pedellen te ontwerpen. Een korte noot onderaan blz. 82 van de tot de geschiedenis der Leidsche Universiteit maakt melding, dat in de Dachbouck,, VAN HOUT, (H. Het Archief van Curatoren der L. Univ. lste gedeelte ( ) nr. 100 van JAN VAN HOUT f Leids Jaarboekje 113

7 Universiteitsbibliotheek een tekening is voor een In de collectie NEIJENHUIS, welke daar wordt bewaard, bleek inderdaad een tekening aanwezig te zijn. Deze potloodtekening op enige aan elkaar geplakte vellen papier, toont ons het ontwerp voor de staven, welke nog heden in gebruik zijn. Het werk is zorgvuldig op maat uitgevoerd, met aanduiding van de afmetingen van de zilveren en houten delen. Het is blijkbaar bedoeld als model voor de zilversmid, die het werk moest uitvoeren. In alle details komt het overeen met de bewerking van de pedellenstaven die wij kennen. Alleen de schildjes zijn op de tekening niet meer aanwezig, wel de ringen, waaraan zij moeten worden bevestigd. Helaas heeft de ontwerper zijn werk niet gesigneerd, maar men kan toch wel met redelijke zekerheid aannemen, hier de originele tekening voor de staven te bezitten, terwijl tevens m.i. aangenomen mag worden, dat deze van de hand van YZAAC NICOLAIJ zijn. Voorwaar een rijk bezit! Wanneer hij de tekening maakte, is niet geheel zeker, want wederom blijkt er vertraging te zijn geweest bij het geven van de opdracht tot vervaardiging der staven. Heeft men eerst verschillende ontwerpen willen keuren en is de keuze moeilijk geweest, heeft de tekenaar op zich laten wachten, wij weten het niet. Eindelijk op 11 Augustus 1597 besluiten Curatoren en Burgemeesters de pedellen te laten maken 2 scepters van brasilien hout, lang 3 voeten, conform de Res. van 7 Oct Nu kon de opdracht aan de zilversmid gegeven worden. Een onderzoek aan de staven zelve om een zilverkeur te ontdekken en zodoende precies het jaar van vervaardiging te weten, leverde geen resultaat. Maar met enige zekerheid kunnen wij toch nagaan, wanneer de staven gereed zijn gekomen, want in de afrekening van de rentmeester der Universiteit, VAN FOORT DIRKXZ, van 1598, komt de volgende vermelding voor: ter ordonnantie als aen handen van JOHAN VAN GRIECKEN goudtsmit de van hondert drij ponden seven schellingen ses ter saecke van dat hij tselverwerck tot twee pedelstocken heeft, by specificatie Register rakende de Universiteyt, (HARDENBERG f Rekening in Hardenberg 246 f 114 nr.

8 JAN VAN GRIECKEN, een bekend goudsmid te Leiden, geboren omstreeks 1554, was in 1614 deken van het Leidse goudsmidsgilde. In 1596 was hij meester geworden, zodat het werk aan de staven tot zijn vroege behoort. De rekeningenvóór 1598 ontbrekenin het archiefvan de Universiteit : anders hadden wij mogelijk geweten wat het honorarium is geweest, dat de toenmalige burgemeester ZN voor zijn ontwerp heeft gekregen. Desondanks kunnen wij wel zeer tevreden zijn geen wij over de staven weten en met de tekening, welke er voor werd gemaakt. Prof. deelde mij mede, dat hij nog nergens anders en dat zegt wat als men weet, dat hij zijn onderzoek over de gehele universitaire wereld heeft uitgestrekt, een zo volledig materiaal voor zijn onderzoek vond. Leiden staat ook hierin vooraan. Tot voor kort zijn beide pedellen ter beschikking van de Senaat geweest. Gedurende de eerste eeuwen was een pedel speciaal toegevoegd aan de Rector en moest deze, wanneer hij van en naar de Academie ging of elders zijn ambt uitoefende, voorafgaan en zijn bevelen gehoorzamen. Vermakelijk illustreert het prentje in F. VAN Beschrijving der Stad Leyden, deze oude gewoonte. Men ziet een eenzame professor (de Rector?) in toga en baret over het Rapenburg wandelen, plechtig voorafgegaan door de gesteekte pedel met staf in de arm. De tweede pedel had de zorg voor de rest van de Senaat, moest bij promoties aanwezig zijn en optekenen, of de hoogleraren ook colleges verzuimden of te laat kwamen ( Een menigte andere plichten was hun opgelegd. Zo waren de pedellen ook belast met het contact tussen studenten en professoren. Vanaf 1588 droegen zij reeds ambtsgewaad, doch of daarop reeds de bovengenoemde letters waren te lezen is niet bekend. Tijdens het rectoraat van Prof. Dr. J. HUIZINGA is verandering gekomen in de taak der pedellen. Sinds 1933 is een der pedellen toegevoegd aan het College van Curatoren en gaat hen voor bij universitaire plechtigheden. De beide staven worden dan terzijde van de in het Groot Auditorium opgesteld. Veel wederwaardigheden zijn er verder niet te melden in verband met de universitaire staven. Blijkbaar zijn zij door de eeuwen heen steeds in ere gehouden en hebben zij luister bijgezet aan de plechtigheden. Een uitzondering moet echter worden vermeld. Gedurende de laatste oorlog, toen de bezetting door de Duitsers dreigde, werden de staven, met het grootzegel der Universiteit, om hen voor handen te behoeden en te 115

9 zorgen, dat zij geen onwaardige bijeenkomsten zouden moeten inluiden, door de toenmalige Secretaris van Curatoren, slechts met medeweten van de koster der Pieterskerk, verborgen. Gedurende de vijf jaren van de bezetting rustten deze symbolen van de universitaire vrijheid in het graf van de eerwaarde Prof. JOHANNES COCCEJUS. Bij de heropening der Universiteit op 15 september 1945 werden zij wederom in gebruik genomen en werden aan Hare Majesteit Koningin W ILHELMINA voorafgedragen toen deze aan het hoofd der stoet van Curatoren en Senaat naar de Pieterskerk trok om de heropening der Universiteit plechtig te vieren. 0. C. D. VAN HEUKELOM 116