BELGISCH BEHEER VAN MARIENE VISBESTANDEN DOOR DE TIJD HEEN

Transcriptie

1 ve Daniel Moeyaert, 2008 BELGISCH BEHEER VAN MARIENE VISBESTANDEN DOOR DE TIJD HEEN Kelle Moreau Kelle Moreau In s titu u t voor Landbouw- en V iss erijo n d e rzo ek Kenniseenheid Dier, Onderzoeksdomein Visserij, Ankerstraat 1, 8400 Oostende kelle.moreau@ ilvo.vlaanderen.be VISSEN IN HET VERLEDEN - SESSIE 1

2 WAAROM'VISSERIJ BEHEER? Het oogsten van voedsel uit de natuur was reeds in lang vervlogen tijden een evidentie voor de mens. Zo werd ook de voedselwinning op zee ais vanzelfsprekend beschouwd. Aanvankelijk ging het daarbij om kleinschalige activiteiten met behulp van prim itieve methoden, die slechts een verwaarloosbare invloed op de bestanden van de beoogde soorten hadden, nauwelijks bijvangsten genereerden en ook niet onder het aanrichten van substantiële ecosysteemschade gebukt gingen. Gaandeweg werden de vissers echter steeds vaardiger, wat samen met de toenemende ontw ikkeling van de visserijtechnieken een schaalvergroting van de visserij m ogelijk maakte. Onder druk van een steeds verder groeiende wereldbevolking en de daaraan verbonden stijgende vraag naar voedsel, evolueerden vele beviste bestanden steeds verder weg van een gezonde populatiegrootte en -structuur. Intussen nam ook het aantal nutsfuncties op zee drastisch toe (met naast visserij bv. ook energiewinning, zandextractie, slibstorten,...), en deden andere vormen van antropogene beïnvloeding (bv. micro- en m acroverontreiniging) hun intrede. Samen met omgevingsveranderingen die veelal ook geheel o f gedeeltelijk door de mens veroorzaakt worden (bv. klim aatswijziging, verzuring) leidde d it to t het achteruitgaan o f zelfs ineenstorten van vele mariene vispopulaties en de ermee geassocieerde visserijen. Zonder vis immers ook geen visserij. Het ontwikkelen van beheersmaatregelen voor de beviste bestanden werd dus steeds noodzakelijker, en aangezien de visserij rechtstreeks afhankelijk is van de omvang en structuur van deze bestanden vertaalt d it zich in de p raktijk ook in het to t stand komen van een visserijbeheer. TOOLS VO O R VISSERIJBEHEER De mariene manager beschikt tegenwoordig over verschillende types maatregelen die afzonderlijk o f in combinatie kunnen worden ingezet binnen een beheersstrategie. Deze kunnen worden ondergebracht in de volgende categorieën: Vangstbeperkingen: TACs en quota. o Totaal toegestane vangsthoeveelheid (TAC = Total Allowable Catch): de totale hoeveelheid die binnen een jaar mag worden geoogst uit een bepaald visbestand, deze w ordt voor de beoordeelde bestanden jaarlijks door wetenschappers berekend op basis van gegevens die worden verzameld binnen de visserij én op visserij-onafhankelijke onderzoeksschepen o Quota: de nationale delen van de TAC-koek, de internationale TAC voor elk bestand w ordt hiertoe volgens een historische verdeelsleutel opgesplitst in de nationale quota Effortbeperkingen: beperkingen op het aantal zeedagen, visdagen,... dat een individueel vissersschip binnen een ja a r op zee actief mag zijn. Technische maatregelen: amalgaam aan bijkomende maatregelen die bepalen welke vis aangeland mag worden (of gevangen mag worden), veelal in verband met technische specificaties van vistuigen o Maaswijdtereglem enteringen: voor elke visgrond werden legale maaswijdtegrenzen gedefinieerd (boven- en ondergrens), de idee is dat hierbij een evenwicht w ordt gezocht tussen het laten ontsnappen van kleine (veelal onvolwassen) organismen (zowel van de doelsoorten ais van de bijvangst) terw ijl de commercieel interessantere organismen ais vangst achterblijven VISSEN IN HET VERLEDEN -

3 o Minimale aanvoerlengtes: voor de meeste commerciële doelsoorten werden m inim um lengtes gedefinieerd, beneden deze lengte moet een individu van een bepaalde soort in zee worden teruggegooid (ook hier is de idee het beschermen van ondermaatse vis, helaas heeft de teruggegooide vis vaak al geleden onder een hoge m ortaliteitsratio) o Bijvangstreductie: het al dan niet verplicht gebruiken van technische adaptaties aan de traditionele optuigingen, met ais doei het kwijtspelen van niet-beoogde organismen (bv. benthos ontsnappingspanelen die veel ongewervelden en kleine vis laten ontsnappen, T90-kuilen waarbij de mazen onder hoge trekkracht blijven open staan opdat meer kleine dieren kunnen blijven ontsnappen, vierkante mazen in de rug die bepaalde rondvissen laten ontsnappen,...) o Reductie fysische impact: het al dan niet verplicht gebruiken van alternatieve vismethodes die m inder bodemschade aanrichten (bv. SumWing waarbij de boom van de traditionele boom kor werd vervangen door een vleugelprofiel met slechts één contactpunt met de bodem en die dus veeleer boven de bodem zweeft dan er door ploegt, pulskorren waarbij een elektrisch veld bodemvissen en garnalen uit de bodem opjaagt in de plaats van kettingm atten etc.) o Etc. Beschermde gebieden: permanent o f tijd e lijk gesloten gebieden voor de visserij. Op plaatsen waar meerdere nutsfuncties samengaan (in d it geval de functies voedselw inning/visserij en natuurbeleving/-bescherm ing ) zijn het immers steeds dezelfde gevoelige soorten of levensstadia die ais eerste verdwijnen, en dezelfde gevoelige habitatten die onherstelbaar vernield worden. Deze kunnen enkel beschermd worden onder strikte regimes. Beheersplannen: kunnen bestaan uit een com binatie van alle hoger vermeldde beheersmaatregelen, en bevatten veelal oogstregels die de mariene manager in staat stellen om dynamisch in te spelen op w ijzigingen in de toestand van de respectievelijke bestanden. Hierbij dienen we in de kantlijn wel te vermelden dat het beheer van mariene bestanden momenteel nog hoofdzakelijk gericht is op het beschermen van afzonderlijke soorten (single species approach), terw ijl de meeste visserijen in realiteit eigenlijk gemengde visserijen zijn die meerdere doelsoorten te gelijkertijd beogen. Aangezien beheersmaatregelen die zinvol zijn voor één soort soms nefast uitvallen voor een andere soort, is het van belang dat ook het visserijbeheer overstapt naar een meersoortenbenadering (m ulti species approach). REIS DOOR DE TIJD In het hierna volgende deel duiken we het verleden in, op zoek naar beheersmaatregelen voor visbestanden en visserijen, en houden daarbij de hoger vermeldde categorieën in het achterhoofd. We nemen dus geen andere wetgevingen op, zoals handelsverdragen, m arktreglem enteringen, wetgevingen inzake gebruiken ais haringkaken en zouten, visserijstim ulerende maatregelen, etc. Twee werken waren onontbeerlijk bij het samenstellen van d it historisch overzicht, en verdienen hier een specifieke verm elding: het boek 150 jaar zeevisserijbeheer 18B door Hovart (1994), en de website Een eeuw zeevisserij in België: T ijdslijn voor de reconstructie van de historiek van de Belgische (Vlaamse) zeevisserij (VLIZ). VISSEN IN HET VERLEDEN - SESSIE 1

4 I V o o r 18B0 De tite l van deze bijdrage verm eldt dat het hier gaat over Belgisch beheer. Voor referenties die dateren van voor 18B0 (en dus van voor de stichting van de constitutionele monarchie België) worden beheersmaatregelen verstaan die van kracht waren binnen het geografisch gebied dat het huidige België omvat (of toch minstens de kustlijn ervan), o f die betrekking hadden op de vissers die resideerden in d it gebied, ook wanneer ze in andere zeegebieden gingen vissen. De oudste maatregel aangaande de visserij die we konden terugvinden dateert uit 1291, wanneer Filips de Schone het vissen verbood met mazen kleiner dan een zilveren m untstuk (ca 2,5cm). Het betreft hier een verordening die we kunnen klasseren ais een technische maatregel, en die in 1326 door Karel IV werd vernieuwd (fig. 1). r Fig. 1 Filips de Schone verbood al in 1291 het vissen met mazen kleiner dan een zilveren muntstuk (ca 2,5 cm). Bron: wikimedia commons. Andere voorbeelden van historische maaswijdtebeperkingen dateren uit 1510 (min. 4 duim; Ordonnantie netmazen, Raad van Vlaanderen), 1545 (min. 5 duim in strandvisserij), 1752 (min. 70m m in strandvisserij) en 1820 (min. 3 Nederlandse duimen en 9 strepen in kustvisserij). De eerste definiëring van minimale aanvoerlengtes, een tweede type dat we onder technische maatregelen klasseren, staat op naam van King George I. Reeds in 1716 bekrachtigde deze vorst dat vissen beneden de m inim um m aten voortaan niet meer aan land gebracht mochten worden (voor een selectie van soorten). In 1393 d uikt voor het eerst een verbod op ebbezetters en warrelnetten (beide zijn types staande netten en dus passieve visserijm ethoden) in de strandvisserij op in de wetgeving. Dit type van beheersmaatregel, het volledig verbieden van bepaalde visserijm ethoden in de kustzone o f in alle wateren, zien we over de loop van de volgende eeuwen (tot in de 18e eeuw) regelmatig terugkeren. Nu gaat het doorgaans echter om verboden op sleepvisserijen (actieve visserijm ethode). Meermaals w ordt hierbij achtergrond gegeven over de motivatie voor de verboden, en die getuigen van een groeiend ecologisch bewustzijn. Voorbeelden zijn verboden op sleepnetten uit 1499 (die de zeewieren - waarin vissen schuilen - omwroeten en verwijderen) en 1531 (om vernietiging van broed tegen te gaan). In d it verband was het ook erg verassend om een Vlaams decreet uit 1539 terug te vinden waarin het destructief effect van de boom kor op visbroed w ordt vermeld. VISSEN IN HET VERLEDEN - SESSIE 1 25

5 Samenvattend kunnen we stellen dat het visserijbeheer voor 1830 vaak afhankelijk was van nationale o f zelfs individuele initiatieven, waarbij grote contrasten bestonden tussen opeenvolgende bewinden. Het beheer was veelal toegespitst op technische maatregelen (hoofdzakelijk maaswijdtebeperkingen) en methodische verboden, met een geleidelijke intrede van het internationaal overleg (het handels- en zeevaartverdrag tussen Hendrik VII van Engeland, aartshertog Philips en de steden Gent, Brugge en leper uit 1489, dat de vissers vrije toegang gaf to t de zeeën en de visvangst binnen eikaars wateren, zou wel eens het oudste voorbeeld kunnen zijn) en een geleidelijke uitbreiding van het soortenpalet (bv. maatregelen op het vissen op schelpdieren in de Schelde en de Zeeuwse stromen vanaf 1825). Echte vangst- of inspanningsbeperkende maatregelen konden voor deze periode niet worden teruggevonden, met uitzondering van een verbod op uitvaren voor 1 september tijdens dejaren 1547 en (Karel V). V anaf 18B0 Omwille van de grote gevolgen van de wereldoorlogen op technisch, socio-economisch en beheersvlak delen we de periode vanaf het ontstaan van België op in drie deelperioden: , en 1940-heden De periode werd gekenm erkt door de grootste g o lf van technische ontwikkelingen die de mens ooit gekend heeft, en die ook voor de visserij grote gevolgen had. De opkom st van stoom- en m otorvisserijen, de introductie van nieuwe bedrijfsorganisatievorm en, de ontw ikkeling van nieuwe visserijtechnieken (bv. bordennetten), de introductie van ijs ais koelmiddel, etc. leidden to t een enorme vlootuitbreiding en maakten steeds verdere en langere reizen m ogelijk. Een geleidelijke groei van het aantal doelsoorten en visgebieden was dan ook het gevolg. Op het vlak van het beheer maakte het prille België geen vliegende start, maar wel een goede. In 1838 werden de eerste nationale reglem enteringen (vistuig, seizoenen, o.a. voor kabeljauw en haring) van kracht, gevolgd door de eerste geassocieerde politiereglem enten in (fig. 2). Nadien kwamen er regelmatig updates van de reglem enteringen, en in 1865 werd er m inisterieel besloten om de toestand van de visserij te laten onderzoeken en te controleren o f vistuigen schadelijk zijn en het gevaar op overbevissing na te gaan. Dat bepaalde vistuigen schade aanrichten was nochtans al in 1539 geweten (zie hoger), maar de bezorgdheid om het risico op overbevissing was iets relatief nieuws. Tijdens de jaren maakte België echter een lelijke uitschuiver, toen het in navolging van de Britten de o nuitputtelijkheid van de zee verdedigde, en stelde dat de visserij oneindig kan doorgaan. Maar ook d it gebrek aan inzicht inzake de impact van de visserij bleef niet duren, en in werd het blazoen dan terug een beetje opgepoetst m iddels het instellen van een nieuwe nationale reglem entering. In 1900 volgde de eerste nationale reglem entering betreffende de mosselvangst, de visserij op mosselzaad en andere schelpdieren. In internationale context vallen de eerste grensoverschrijdende visserijovereenkom sten op (bv. met UK en Ierland in 1852, met Nederland in 1890), alsook de Conventie van Den Haag (inzake de Noordzee, 1882). Een belangrijke m ijlpaal kwam er in 1902 met de oprichting van ICES (Internationale Raad voor het Onderzoek van de Zee), waar België in 1903 to t toetrad. Tijdens de eerste jaren van haar bestaan ging de aandacht van ICES vooral naar de schol (Pleuronectes platessa), later uitbreidend met kabeljauw (Cadus m orhua) en haring (Clupea harengus). VISSEN IN HET VERLEDEN - SESSIE 1

6 í l i l i j K* «t -4m ué i i Ft-rrniiji rÿkw rm t *r L É Ü P O L I». R... > * B n x i>, A l«a p p r w f j u e l á v e n ir., S í l t t. Urina l*ntrr «rríh«1 du 20 m m -m lu * 1,, por Irqucl iíi>i flii wiailiihií n ^ IrtiiV iil iiir-i ihi I r lé ín Jilu ^ ra ü IV fiv t il'átui-- rw 'j ik'imi1!r titlí1íihi ik i íiio..iitragisiifut altruien L n - e h e p m e tu m jj K ir La l u i i j u b u d g + i ilia ü i : p r! a i K i i L J e H u - lé r in if ; f, tkmrjdní-mii api al hijh ihr* it\>ihtniirm 'nr rifti i'flii st'i'-innnt Ij m1c1io du Aipimmj, Ju lii le» Irai* >l'.ijf iiii'ijii-nl viitt fort letra. d une. tín ia t h la p íc lie ile la morua-, il r t t xn n l l r i r r u t ÍV*--' lii fru ir ll ípi HM*ff lt>í'li^.;ilnr Jjp im ui J r nifllii^tf: fi IJ M.iriwf ptiia parlbriilícrl'mi'iil I«nYlit: Je la ttt >r j j Jr* i iulcl il mp >eit-upc et ne d in tl 'uiarer pini da fnacur «lii ]m *liiitn dm U lia o ii* ii«ti» li*j p ; CfHunt-i'TB»!!. r tifiii, -p i'll a i ij i'mi r I! rj 'iiiililiirf piiwi ile* en-> iiinrüjieiin i! «j,mjiir la Jai jn-iv^uri ir.ii* A Lli.inin.\ïn r!. Vu lea-»ini' rli *ci'!i»ii»í!*iíhii^péríbíe«de p a llii, Je Id duw t- lire Je WHUîiicTce nl'0»leade.qm? l.i itépm iiíiñti M-rnaim-irl*i ilu enaittil parifioieial de I«F U n U r n c rrjcjilile» S nrlr fflppiifl Ji" rviifi: JÉiJiutrrde I'lnla^ieureL Ji élituí^úrci, Sona artäiut am HJ el orrv'tofli : C H A P IT ÏIB PKEÜIIKJL lehettemt t t i i t i n a. - fk TIOîl r i E l l h L D itf.ifjiii,-?jim y i n s n t i / t. > Aflf-Jaea ArL I*. Toiitnaviiri1nLlaut A la pjelie man lunti d rrra atflif eormteuis on U b iq u e ihi ntnir B a in ii*»ou«pevkuim ualluvial btbih le I jü n v u f IH-IU,,iire armé d im le m vaum * n ip ijjti c ij eu tiri.iljir à I un oui plehj^jfi de m hübii.mi. ÍJ-..y * «It moina Je I'ihpugii^r iji-a fijfii être fw g «, T W c f o i i *. n il e*l PuflffcM ji iarui cu fm la li q o r, d am *n rta t- n ( l"3 } ^ fc«di(i, NWffr 'I- «I* í> ' fopouilllt,... L < ly - T t, nlrr * pi *Lrr.lo L ïiil*i> u r puiprn, V raiwipfilpcpur I, Jln-M ii M U im dr * * U 1> J jtik m I.It J r In d fp iir th im W TW A>I* du c u m u l p ru n tv T n l, OLdlr ijard ù B Mr i..n mpnlnlhi:- L i j n l n i Q d» L.'( r e i t o W d u r i lí' ditít* J u í l ilr.' r j. n w i n M r t i i u i r t fl fir ' mulli J,,.,1 I,...ppuMI r I Vlcwili f LMfUPlilftt PUHI TirrtW 1». jjk Û Li I ' i> d«linr, TiPi. MÍ.ip jrlip '' rl PiiPfiL drsmh.i ilr. ru " U l P rh""""'"... hp!«rl i'i.'jili1i'1, i I'cmfllti :.i-. Ufi Hi 9"' IrilM iu - Ln bn. irinririui.l dip U.tpM' pirr- 1pM ui. rroc i-wti«l HlL-iripfr^ A f l 1 A c r i i Tû t, f r t l p r H «I*1 P *LnM' W lin ^ n l AírtlQfl J 1= p M ir Herr- r - f u i r I.. *T-1 «D1 5 >,mnlr I-'-1... UK mm.pp liu* o i n * a * * " l Si-.' ].' if lu jl.pirt nii...tir'1, -fm qut lr> «lirm P "i"fu' * t u u L ö le * e e u d iln m» o n i a e r n p h r f. 'P"1 U t «p n ir dirru^l ilpiw I.' le < ü * Jit mvl ilu In -u U di'inill Lr... 'I -i* l t d "..Ilir ir, C t. 'p u I h ' <" «H l» v i - i l f m c S i u i r l t i m [ y r a i * - r i fl".p dl t t ^ rfl.1 I" 1 ru.m ilm f p r 1 nr..lrür «J le jjalrour r - ^. i r U M i L p d ' i í r «i r f c l l l n - l t m t a n p» i n. k L J f UL IL «u l. j r H ü l É (» i P ««J ' Inu rililfurc l«.ru], lui> <L- I =' l"f' 1,0 " f * Jlp naiirti,hu* Our ^ «JUiicurrrr.r'il Í " If".""»»'if u r.tli Il îi Ld d i i f i p ir r u M r lini p-ïipf ililiûn ni m'»*» Witti L"il 6'.' pir Irl W Kít», n i i i i i l t tv p jlr u u t r t iil I ' Llfi'LLLl,l11 n tn P r- L f L l, lrf-1 h i t i n i n i i II. Ih-.MH'ILI p* ritw n-1 l U U H U W niduruur rrlk».^ tn]urjw I* flill i i i uqmpip. «ul PPll- l i n e L ip u iif «!,* ' " " q u L 'u m. T i i u V I «- Fig. 2 Uittreksel uit het Arrêté portant règlement sur la pêche Bulletin officiel des lois et arrêtés royaux de la Belgique XIV(53): " Tijdens de periode vonden er geen revoluties plaats op technologisch vlak, en de belangrijkste evolutie in de wereld van de Vlaamse visserij was het toenemend belang (specialisatie) van de westelijke visgronden. Wat het beheer betreft maakte de moeizame reorganisatie na W ereldoorlog I dat er op internationaal vlak niet veel werd klaargespeeld. Zo kwamen ertussen de oorlogen geen internationale beheersmaatregelen to t stand. Op nationaal vlak werden wel veel w ijzigingen doorgevoerd. Hoewel de sterk toegenomen hoeveelheid inform atie nu leidde to t regelmatige updates van de regelgeving, gingen deze niet altijd de goede richting uit. Enkele opvallende w ijzigingen waren de opheffing van het gesloten seizoen april-mei in de territoriale wateren in 1927 (was reeds sinds 1892 gesloten voor vele visserijtypes), de herziening van de reglem entering voor sleepnetten binnen de B-mijlszone (enkel met opening < 12m) in 1928 en de w ijziging van de m inim um m aten (kleine vis toegelaten, enkel m inim um m aat voor tarbot, griet en tong) in VISSEN IN HET VERLEDEN - SESSIE 1 27

7 7940-heden De impact van W ereldoorlog II was zo m ogelijk nog groter dan die van zijn voorganger. De tweede werd in tegenstelling to t de eerste echter gevolgd door een snelle heropleving, binnen dewelke een nieuwe g o lf van technische ontwikkelingen ook een verdere expansie van de visserij toeliet. Hierop werd het voor het eerst echt duidelijk dat de toenemende visserijdruk steeds meer visbestanden in de problemen bracht. Aangezien de visbestanden - en de visserij erop - internationale aangelegenheden zijn was het van het grootste belang dat ook het internationaal beheer eindelijk van de grond kwam, en dat ICES zich meer zou laten gelden. Na de bekrachtiging van de Internationale Conventie voor de regeling van maaswijdten en m inim um m aten in 1954 en het Verdrag inzake de visserij in het noordoostelijk deel van de Atlantische Oceaan in 1963, kwam de grootste doorbraak er in 1974 met de intrede van de allereerste quoteringsm aatregelen voor individuele visbestanden. België toonde zich intussen een relatief goede leerling in de Europese klas, en was sneller bij het bekrachtigen van hoger vermeldde conventies en verdragen dan de meeste andere landen. Tijdens de recentere decaden (voornam elijk vanaf 1987) vertaalde de toegenomen aandacht voor de toestand van specifieke visbestanden vanwege niet enkel wetenschappers en vissers maar ook vanwege beleidsmakers zich dan ook in een groeiend aantal Koninklijke Besluiten met beheersmaatregelen voor deze bestanden. In 2002 werd de bevoegdheid inzake visserij van de Federale naar de Vlaamse Regering overgeheveld. Naast technische maatregelen, vangstbeperkingen en effortbeperkingen ligt inm iddels ook de afbakening van beschermde gebieden binnen de m ogelijkheden van de beherende instantie, wat maakt dat Vlaanderen voortaan de volledige visserijbeheer-toolbox kan bedienen. S lotbem erking In de huidige context van een groeiend palet aan beheersmaatregelen en de ondersteunende toename van ons collectief ecologisch bewustzijn, denken we nogal m akkelijk dat we baanbrekend werk verrichten bij het ontwikkelen van beheersstrategieën voor mariene vispopulaties, en dat we in een tijd p e rk zijn beland waarin deze materie in een grote stroom versnelling zit. De duik in het verleden die we voor deze bijdrage maakten leert ons echter dat we een aanzienlijk deel van de potentiële impact van visserij op vispopulaties reeds eeuwen begrijpen en dat veel van de huidige beheersopties reeds eeuwen meegaan. Dit illustreert dat we er nog lang niet zijn, en dat de ideale combinatie van beheers-maatregelen nog moet worden gevonden. En d it niet enkel ter bescherming van afzonderlijke visbestanden maar gericht op hele ecosystemen. Nog veel werk aan de winkel! VISSEN IN HET VERLEDEN - SESSIE 1

8 I REFERENTIES Hovart, P. (1 994). 150 jaar zeevisserijbeheer : een analyse van normatieve bronnen. Mededelingen van het Rijksstation voor Zeevisserij (CLO Gent), 235. Rijksstation voor Zeevisserij: Oostende pp., w ww,vliz.be/im is/im is.vhv? m odule=ref& refid= VLIZ. Een eeuw zeevisserij in België: Tijdslijn voor de reconstructie van de historiek van de Belgische (Vlaamse) zeevisserij, w w w.vliz.be/cijfers beleid/zeevissen i/tim e li ne.php VISSEN IN HET VERLEDEN - SESSIE 1 29