programma vrijdag 14 december, uur Arcadi Volodos piano

Transcriptie

1 programma vrijdag 14 december, uur Arcadi Volodos piano

2

3 Programma F. Schubert ( ) Pianosonate in Es D.157 Allegro ma non troppo / Andante / Menuetto (Allegro vivace) 6 Moments musicaux op. 94 D.780 Moderato (C) Andantino (As) Allegro moderato (f) Moderato (cis) Allegro vivace (f) Allegretto (As) Pauze S. Rachmaninov ( ) Prelude in c sharp minor op. 3 n. 2 Prelude op. 23 n. 10 (Ges) Prelude op. 32 n. 10 (b) Zdes khorosho Romance op. 21 n. 7 (arr. Volodos) Serenade Op. 3 n. 5 Etude-Tableaux in c minor op.33 n. 3 A. Scriabin ( ) Mazurka op. 25 no. 3 Caresse dansée op.57 no.2 Enigme op.52 n.2 Flammes sombres op.73 no.2 Poème Op.71 No.2 Vers La Flamme op.72

4 Arcadi Volodos Een maat geniale muziek betekent meer voor me dan mijn leven, aldus Volodos, inmiddels uitgegroeid tot een van de meest diepzinnige pianisten ter wereld. Hij staat bekend om zijn fijnzinnigheid en flexibele toon. Zijn virtuositeit is evenzeer legendarisch. De uitvoeringen van Volodos laten zijn toehoorders telkens weer als betoverd achter. Alsof je een spirituele eredienst hebt bijgewoond. Die diepzinnigheid zit bij Volodos in elke vezel van zijn wezen: Ik ben een avondmens. Rond 23 uur word ik echt wakker. Dan ga ik pianospelen, componeren, schrijven, dagdromen, lezen, leren. De dag is leuk voor parkwandelingen en vrienden, niet voor creativiteit, geestkracht en oorspronkelijkheid. Ik lees graag Dostojevski en filosofie. Wat, dat wisselt. Zoals je in de muziek het ene moment met Schubert naar de hemel reist om erna met Rachmaninoff naar de krochten van de lijdende ziel af te dalen, zo lees ik naast de zware filosofieën van Emil Cioran, mijn lievelingsauteur, óók graag Epicurus. (NRC) Toelichting Franz Schubert Hoe onomstreden de positie van Franz Schubert vandaag de dag ook mag zijn, in het muzikale establishment van Wenen bekleedde hij slechts een eerder ondergeschikte positie. Niet dat de Weners totaal ongevoelig waren voor zijn muziek: tussen 1821 en 1828 zag Schubert een tweehonderd van zijn werken in druk verschijnen, wat betekent dat de componist beslist geen onbekend kunstenaar was. Het hoge aantal - dat het aantal gedrukte werken van zijn tijdgenoten, Beethoven incluis, ruim overtreft - is echter weinig representatief voor Schuberts oeuvre. Laten we vergelijken: toen Beethoven in 1827 stierf, was haast al zijn belangrijkste werk in druk verschenen. Toen Schubert een jaar later stierf, besloeg het gedrukte werk nauwelijks een vierde van zijn totale oeuvre. Ook wát er van Schubert in druk verscheen, is bepaald niet flatterend voor zijn artistieke merites. Weliswaar werden enkele van zijn grootste liederen uitgegeven, bij leven zag hij maar twee (!) van zijn kamermuziekwerken gedrukt worden. Nog gekker wordt het wanneer we Schuberts orkestmuziek onder de loep nemen: geen enkele noot van zijn orkestmuziek haalde de drukpers. Schwierig und schwülstig ( moeilijk en bombastisch ): zo luidde het gangbare oordeel van uitgevers over Schuberts orkestmuziek. Ook Schuberts pianomuziek vond pas na zijn dood de weg naar het grote publiek. Of preciezer: Schuberts pianomuziek die we vandaag de dag in ere houden, was tijdens zijn leven nagenoeg onbekend. Zijn pianodansen

5 (Ländlers, Deutsche Tänze, walsen, ecossaises en menuetten) daarentegen waren wél in trek en vonden met gemak hun weg naar de huiskamer van de vroeg romantische burgerij. Er is niet één verklaring waarom Schuberts ernstige pianomuziek lange tijd onontdekt bleef. Er kan gewezen worden op het feit dat veel van deze muziek ongedrukt in de la bleef liggen. Evengoed is Schuberts bijzondere nadruk op expressiviteit in plaats van vingervlugge virtuositeit een reden waarom de eerste pianovirtuozen om dit repertoire heen wandelden. Ook Schuberts pianistieke reputatie als saloncomponist deed hem wat bleekjes afsteken in vergelijking met de imposante erfenis die Beethoven naliet. Toch was Schubert beslist geen zondagscomponist wanneer het op de piano aankwam. Ook al was hij opgeleid als violist, toch zou het klavier zijn levenslange partner zijn. In totaal componeerde Schubert zo n 700 composities waarin het klavier een prominente, zo niet een solorol opneemt. In al zijn pianocomposities (inclusief de tegenwoordig wat veronachtzaamde pianodansen) etaleerde Schubert overigens een groot gevoel voor expressiviteit en klankrijkdom, wat erop wijst dat hij voortdurend vanuit de klanktechnische mogelijkheden van de piano dacht. Schuberts pianosonates Schuberts omvangrijke repertoire voor piano is in zoverre merkwaardig dat hij in tegenstelling tot de meeste andere grote pianocomponisten zelf geen pianovirtuoos was. Dat blijk wel uit het ontbreken van echte bravura passages in de meeste van zijn pianowerken met uitzondering van de Wanderer Fantasie. Zware technische eisen worden dus meestal niet aan de vertolker gesteld. Maar daar staat zoveel tegenover. Schubert vertaalde zijn unieke lyrische gaven in vrijwel alles wat hij voor piano schreef. Dat geldt zowel voor de talloze luchtige dansen als voor de heel persoonlijke late pianosonates. Zijn grote reputatie berust dan ook meer op die sonates dan bijvoorbeeld op de veel populairder Impromptu s en Moments musicaux. Meer dan honderd jaar leidden die sonates een verborgen bestaan totdat pianisten als Artur Schnabel en Eduard Steuermann ze op hun repertoire namen. Schubert behoorde tot de laatste grote componisten voor wie de sonatevorm de ruggengraat van de pianomuziek vormde. Zijn loyaliteit aan de vorm verklaart waarschijnlijk ook tot op zekere hoogte waarom zijn werken in de tijd van Chopin, Liszt en Schumann zo werden verwaarloosd. Andere, kleinere vormen vierden hoogtij met hun spontaan klinkende vrije expressie. Toch was Schuberts relatie met de sonatevorm niet conform de overgeleverde vormen. De meeste van zijn pianosonates en vooral het laatste drietal vertoont een flexibele structuur en een avontuurlijke behandeling van ritme en klank dat past bij hun duidelijk dramatische karakter. Maar de proto romanticus Schubert spreekt het duidelijkst uit zijn korte, lyrische stukken waarin een minimum aan formele beperkingen alle vrijheid laten aan de melodische expressie.

6 Sergei Rachmaninov Rachmaninov bezat een formidabele pianotechniek die gekenmerkt werd door een extreme precisie, ritmische drive, geraffineerd legatospel en helderheid in complexe structuren. Behept met uitzonderlijk grote handen was Rachmaninov een gezegend pianist, componist en dirigent. Snel na zijn geboorte in Semyonovo in Rusland, verkwistte zijn vader het aanzienlijke familiekapitaal. Deze actie leidde tot een echtscheiding en de jonge Sergei kwam in huis bij zijn pianoleraar. Hier begon Rachmaninov voor het eerst te componeren. Snel daarna bezocht hij het conservatorium in St. Petersburg waar hij met veel succes piano en compositie studeerde. Gedreven door de politieke onrusten in het begin van de twintigste eeuw, bracht Rachmaninov meer tijd buiten Rusland door dan in zijn vaderland. Een tournee naar Zweden bezorgde hem de mogelijkheid om zijn vaderland voorgoed te verlaten en hij vestigde zich uiteindelijk in de Verenigde Staten. Alexander Scriabin Hij was een klein en wat ziekelijk kind, maar in het hart van Alexander Scriabin ( ) brandde een groot vuur. Evenals de twee maanden jongere Nederlandse kunstenaar Piet Mondriaan geloofde deze Rus dat zijn muziek het fundament zou worden van een nieuwe wereldorde, van een herboren mensheid. Dat besef kwam met de jaren. In zijn vroege werken borduurt hij voort op de traditie van de Poolse pianist en componist Frédéric Chopin. Eenvoud is het hoogste doel, dat je bereikt wanneer je alle problemen hebt overwonnen, vond Chopin. Na het spelen van alle noten, en nog meer noten, komt eenvoud naar boven drijven als de kroon op de kunst. Die eenvoud is bij Chopin bedrieglijk, want erachter ligt juist een wereld aan zeggingskracht. En dat geldt ook voor de vroege pianowerken van Scriabin, die nog zoekende was naar de ideale vorm voor zijn ideeën. De grote Russische schrijver Leo Tolstoi roemde Scriabins werk als een oprechte uitdrukking van genialiteit. Naarmate de jaren vorderden wilde de componist zijn religieuze en filosofische ideeën verwerken in muziek. Zeker nadat hij ook voor orkest ging schrijven, ontwikkelde Scriabin zich van een Russische Chopin, tot een Russische Wagner. Niet dat hij ooit een opera zou maken hij blonk niet uit in het schrijven voor stem maar net als de Duitser raakte Scriabin geobsedeerd door het idee van een Gesamtkunstwerk, een werk waarin alles wat de mensheid had voortgebracht zou kunnen samenvloeien. Zijn geloofsbelijdenis was misschien het slotdeel van de Eerste Symfonie, waarin hij zangers liet opdraven voor een eerbetoon aan de kunst. O wonderbaarlijk beeld van goddelijk bestaan, onbedorven kunst van harmonie, zo begint de eerste strofe. Aan jou offeren we in concertvorm onze lof, geboren uit begeestering. De kernzin van deze tekst althans de filosofie waarin Scriabin heilig geloofde is: In de vermoeide en zieke geest geef jij leven aan een systeem van nieuwe gedachten. Scriabin ontwikkelde zich vanuit Chopins idee van eenvoud tot een componist die steeds complexer werd in zijn vormen. Hij wierp de traditie van zich af, ontwikkelde

7 een eigen vorm van atonaliteit, die esoterische sferen oproept. Soms lijkt zijn muziek geen tempo te hebben, alsof de tijd stilstaat en er enkel sprake is van een wiegende beweging of zwevende klanken. Scriabin zocht zijn heil in filosofie en vooral theosofie, een mystieke stroming die zoekt naar de geheime kennis over het goddelijke. In die kringen beschouwden mensen de Rus als de pionier van de nieuwe muziek van de herboren westerse beschaving en de vader van de musicus van de toekomst. Hij zag zichzelf ook als een muzikale profeet. Of misschien meer nog. In een notitieblok schreef Scriabin eens: Ik ben God. Sommige critici herkenden in zijn muziek wel iets wat de wereld van de mens overstijgt. Een van hen meende in het Pianoconcert een glimp van de hemel op te vangen.

8