Karakteristiek agrarisch landschap. Troef in de landbouw?

Transcriptie

1 Karakteristiek agrarisch landschap Troef in de landbouw? Verslag rondetafel, 12 oktober 2017

2 2 Aanleiding Het programma Visie Erfgoed en Ruimte wil erfgoed als ontwikkelpotentieel inzetten bij maatschappelijke en ruimtelijke ontwikkelingen en opgaven. De transformatie van het landelijk gebied is één van de thema s binnen dit programma. Samen met partijen in het veld wil de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een handreiking ontwikkelen die laat zien hoe het karakteristiek agrarisch landschap als kans kan worden ingezet. Onderdeel van dit proces zijn twee rondetafels met betrokken partijen en een slotbijeenkomst met presentatie van de handreiking voor het gehele veld. Dit verslag bevat de uitkomsten van de eerste rondetafel. Boerenorganisaties, gemeenten, provincies, landschaps- en erfgoedorganisaties, onderzoeks- en onderwijsinstellingen, landschapsarchitecten en bureaus (zie deelnemerslijst achterin verslag) inventariseren samen óf en in hoeverre het karakteristiek agrarisch landschap een troef in de landbouw kan zijn. Wat daarvoor nodig is en hoe een handreiking van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed daarbij behulp kan zijn. Erfgoed en Ruimte Kiezen voor karakter! Het gesprek is gevoerd aan de hand van door de deelnemers geselecteerde foto s van agrarische landschappen waar de landbouwopgaven en het historisch agrarisch landschap elkaar tegenkomen. Een aantal van die verhalen is als voorbeeld in het verslag verwerkt en laat zien wat er al in de praktijk gebeurt en waar partijen tegen aan lopen. De inbreng van de deelnemers is samengevat in de kopjes: analyse relatie landbouw en landschap, reactie handreiking, geïnventariseerde kansen en inhoudelijke aanbevelingen. De resultaten van de eerste bijeenkomst geven houvast voor de insteek van de handreiking en een reeks aanbevelingen voor het vervolg. Vooral hebben ze laten zien dat de betrokkenheid van alle partijen bij het historisch agrarisch landschap groot is. Er liggen voldoende kansen om met aandacht voor de boer, het type bedrijfsvoering en de plek, de verandering van dat regionale landschap met aandacht voor de cultuurhistorische en ruimtelijke kwaliteiten te begeleiden. Zodat het landelijk gebied leefbaar en aantrekkelijk blijft voor alle bewoners. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed gaat aan de slag met de opbrengst van de eerste tafel om in een aantal stappen zowel intern als extern de handreiking verder te ontwikkelen. In het voorjaar van 2018 presenteert de rijksdienst een concept handreiking aan alle deelnemers.

3 3 Analyse relatie landbouw en landschap door deelnemers Het gevoel is dat de politieke aandacht voor de veranderingen van het landschap beperkt is, terwijl het publieke debat over de teloorgang van ons agrarisch landschap aanzwelt. Landschap zit prachtig in beleid, maar de praktijk is weerbarstiger. Vanuit wet- en regelgeving en subsidies ligt de focus op biodiversiteit. Dat gaat voorbij aan de kwaliteit van het landschap als geheel en de beleefbaarheid daarvan. Het landschap is van iedereen en tegelijk van niemand. Het is niet goed om, zoals in afgelopen decennia gebeurd is, natuur en landschap zo expliciet te scheiden. Partijen kijken door hun eigen bril, erkennen de samenhang niet en maken daarmee het landschap levenloos. Dat levert een landschap op zonder de geur, zonder het geluid en zonder de kleuren van de natuur die er ooit was. Wie het landschap waarlijk lief heeft, kijkt door alle kokers en heft dan een oud lied aan (Cees Zoon). Ook de vervreemding van de burger ten opzichte van landschap en voedselproductie wordt gezien als de kern van de problematiek van de achteruitgang van ons landschap. De herwaardering voor de oorsprong van ons voedsel en het vak van de boer door consument en agrifood keten is, ook in de context van de productie voor de wereldmarkt, hard nodig. In het nieuwe Regeerakkoord komt het woord landschap drie keer voor, maar dan in de betekenissen van het politieke landschap, het medialandschap en het bankenlandschap. In het akkoord staan veel maatregelen die impact hebben op de transformatie van het landelijk gebied. Denk aan de hervorming van het GLB-beleid dat opschuift van inkomensondersteuning voor boeren naar het stimuleren van innovatie, duurzaamheid, voedselzekerheid en voedselveiligheid. Maar ook aan de wens om boeren te compenseren voor agrarisch natuurbeheer rondom Natura 2000 gebieden en om de kringlooplandbouw en de bodemvruchtbaarheid te versterken. De Omgevingswet legt de verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling van het buitengebied bij gemeenten. Maar zijn gemeenten daar wel klaar voor? Bieden de ambities op de verduurzaming van de landbouw voldoende kansen voor behoud en ontwikkeling van ons karakteristiek agrarisch landschap (bijvoorbeeld meer grondgebonden landbouw met het oog op een circulaire economie)? Verdwijnen van kavel- en slotenpatronen De gemeente Leeuwarden ervaart in de praktijk dat bij individuele aanvragen voor het dempen van sloten vaak toestemming verleend wordt ondanks de wens om kenmerkende kavel- en slotenpatronen te beschermen. Op sommige Friese kaarten zie je dat in hele gebieden alle sloten verdwenen zijn. Het begrip en de liefde voor het landschap en verkaveling bij de boer is er wel. Maar ze zitten ook in keurslijf van leningen bij de bank en eisen die vanuit bijvoorbeeld grote zuivelconcerns gesteld worden. Ook het loonbedrijf dwingt hun, want die werken met hele grote trekkers en kunnen alleen nog hele grote percelen doen. Vanuit die klem krijgt de individuele boer vaak toestemming om een sloot te dempen. Oplossingen liggen niet voor het oprapen. Aangezien land individueel eigendom is, zijn er weinig kansen voor een collectieve aanpak. Ook het aanwijzen van gebieden is lastig, omdat je dan individuele boeren belemmert. Dat kan weer planschadeclaims opleveren. Maar moeten we dergelijke problematiek niet alleen vanuit cultuurhistorie, maar ook vanuit water- en klimaatopgaven aanvliegen? Bron: Miranda Delfstra Afbeelding: Kaart van slootdempingen sinds 1960.

4 4 Karakteristiek agrarisch landschap onder druk De overgang van gemengde boerenbedrijven naar doorspecialisatie van boerenbedrijven om maximaal rendement uit de grond te halen heeft eentonige landschappen opgeleverd, die er in alle seizoenen hetzelfde uitzien. Bron: Frits van der Schans Bron: Marja van Nieuwkoop Metropolitaan landschap onder druk In Amsterdam moeten extra woningen worden gebouwd. Dit gebied heeft de gemeente beschermd in haar visie en plannen en ook de provincie legt hier allerlei beschermingsregimes op. Het is stiltegebied, weidevogelleefgebied. Je mag er niet bouwen. Maar ondertussen wordt hier wel land van boeren verkocht aan grote projectontwikkelaars, die het weer doorverkopen als individuele bouwkavel. Er zijn mensen die erop speculeren dat hier straks gebouwd gaat worden, waardoor de grondprijs omhoog gaat. De boer die stopt kan zijn land niet meer verkopen aan zijn buurman, die misschien wel behoefte heeft aan meer grond om zijn bedrijf vitaal te houden. Aan de andere kant is er het probleem dat de Randstedelingen willen recreëren in dit landschap. Dit landschap is dus geen productielandschap meer, maar een consumptielandschap. Een landschap bij uitstek waar je aan verbrede landbouw zou moeten doen en intensivering niet aan de orde is of vermeden zou moeten worden. Foto: Ransdorp, beschermd stads- en dorpsgezicht, koeien in de wei, oud dorp met een toren met uitzicht over het middeleeuwse verkavelde landschap, op de achtergrond een boer die zijn schuur verbouwd en zijn activiteiten verbreed heeft.

5 5 Invalshoek handreiking De handreiking bevat een tijdlijn Nederland Kavelland die in een aantal stappen laat zien hoe de landbouw ons landschap gevormd heeft en dat het landschap continu verandert. De vraag is hoe we die verandering kunnen begeleiden, met aandacht voor de cultuurhistorische en ruimtelijke kwaliteit van ons landschap. Hoe kunnen landschap en landbouw samengaan vanuit een reëel perspectief dat mensen er hun boterham aan verdienen? De handreiking wil vanuit cultuurhistorische ontwikkelprincipes voor verschillende typen landschap, bijvoorbeeld monofunctionele, toeristische landschappen en verstedelijkt landschap laten zien wat de scenario s zijn om de ruimtelijke kwaliteit van het agrarische landschap te versterken. Wat is wenselijk vanuit cultuurhistorisch perspectief en wat niet? De handreiking wil voor de verschillende grote landbouwontwikkelingen (verbreding, intensivering en schaalver groting van de landbouw) laten zien wat de ontwerp benadering (in stand houden, inpassen, transformeren) kan zijn voor boerderij, erf en landschap. Reactie van de deelnemers op de gepresenteerde schets Wat is het onderwerp van de handreiking? Natuur in Nederland weerspiegelt een eeuwenoud landgebruik. Wat wij natuur noemen, is een gestold agrarisch verleden. Een deel van die historische boerenlandschappen valt te karakteriseren als agrarisch landschap en vind je voor een deel terug in onze Nationale landschappen en parken. Focust de handreiking op dat deel van het agrarisch landschap dat in gebruik is voor de landbouw? Wat is het vertrekpunt van de handreiking? De toekomst van de landbouw of de toekomst van het landelijk gebied? Zien we landbouw als lust of last? Hebben we een landschapsvisie vanuit een erfgoeddoelstelling en kijken we daarbij hoe we omgaan met de ontwikkelingen in de landbouw. Of staat de landbouw centraal en bekijken we hoe we daarin omgaan met ons landschap? Neem niet de verbreding, schaalvergroting en intensivering van de landbouw, maar het landschap als uitgangspunt: Beschouw de landbouwontwikkelingen niet als een vaststaand gegeven, maar als iets op wat ons afkomt. Durf te laten zien dat vergaande schaalvergroting en intensivering van de landbouw impact heeft op de toekomstbestendigheid van ons landschap. 03 Nederland kavelland Nederland, land van betekenis Foto: Omslag tijdlijn Nederland Kavelland Bron: Siebe Swart Foto: Berkelland Beltrum, Karakteristiek Kavelland.

6 6 Ga niet op de stoel van de boer zitten om te bepalen wat zijn opgave is! Landbouw is de beheerder en vormgever geweest van een groot deel van ons cultuurlandschap. Laat de landbouw zelf antwoorden vinden voor de vragen die we ze stellen. De benoemde opgaven zijn geen afgebakende eenheden, waarop eenvoudig een ontwerpstrategie toe te passen is. Pak juist het gedeeld gevoelde belang van de historische en ruimtelijke kwaliteit van ons agrarisch landschap als uitgangspunt. Verbreding, schaalvergroting en intensivering van de landbouw komen voort uit het gegeven dat de bedrijfsvoering economisch rendabel moet zijn. Als we daarmee tegen de grenzen aanlopen van onder andere de kwaliteit van ons cultuurlandschap, is er voor de boeren een alternatief nodig. De schets van de handreiking focust volledig op behoud en inzet van structuren en elementen. Maar het gaat ook over wat zich afspeelt in het groen, in die verschillende landschappen: bijvoorbeeld kruidenrijkheid en weidevogels. Landschap is niet alleen vorm, maar ook verhaal, historie en wat mensen bindt, identiteit. Dat allemaal is onderdeel van de cultuurhistorie. Zet de handreiking in om de dialoog te kunnen voeren over welke waarden je mee wilt nemen naar de toekomst. Gebiedsvisie voor toekomstig landschap De gebiedscoöperatie Westerkwartier is bezig om een gebiedsvisie op te stellen voor Middag-Humsterland met zoveel mogelijk verschillende actoren. Door verbreding van de landbouw, maar ook door schaalvergroting verdwijnt het karakteristieke landschap. Hoe wil iedereen die daar woont dat Middag-Humsterland eruit ziet in 2030? En wat moet er dan gerealiseerd zijn? Denk aan nieuwe verdienmodellen voor boeren om gebiedskarakteristieken mee te nemen de toekomst in. Bron: Monique Schaminée Foto: Middag-Humsterland

7 7 Geïnventariseerde kansen deelnemers om landschap als troef in te zetten Instrumenten: Ruimtelijk beleid en kaders van overheden waarmee bij projecten gestuurd wordt op landschappelijke kwaliteit (bijvoorbeeld kwaliteitsgidsen veenweidegebieden, Kromme Rijn-gebied, Eemland van de provincie Utrecht, kwaliteitsgids landschap van de provincie Groningen die stuurt op natuurinclusieve landbouw, en leidraad landschap en cultuurhistorie van de provincie Noord-Holland). Zet agrarisch natuur- en landschapsbeheer in om landschapsstructuren te behouden (bijvoorbeeld door met akkerranden de lijnvormige elementen te benadrukken). Vanuit collectieven proberen om met behulp van door overheid verstrekte subsidies boeren landschapspakketten aan te bieden, zodat traditioneel landschap in stand kan blijven, en of worden ontwikkeld. Inrichtingsinstrumentarium vanuit grondeigendom op een eigentijdse manier vormgeven (bijvoorbeeld nieuwe vormen van ruilverkaveling). Stimuleren van boeren om boerderijen en bijgebouwen onder architectuur te (ver)bouwen, dit met behulp van een provinciaal Stimuleringsfonds (zie bijvoorbeeld wat de provincie Groningen doet, samen met de vereniging voor agrarisch natuur- en landschapsbeheer Noord-Groningen). Proces: Ontwikkelen van een gebiedsvisie met zoveel mogelijk verschillende actoren (in plaats van een sectorale benadering). Je hebt deskundigheid nodig om te bepalen of bandbreedte/speelruimte goed wordt ingezet. Zorg dat je vanuit publieke verantwoordelijkheid voor ruimtelijke kwaliteit die kennis goed organiseert. Omgevingsvisie kan helpen om die kwalitatieve bandbreedte te bepalen. Inzet van een onafhankelijk adviseur ruimtelijke kwaliteit, die niet gehinderd door politieke organisatie advies geeft over de ruimtelijke kwaliteit (zoals in de provincie Utrecht of Groningen). Integrale samenwerking binnen overheden om te sturen op de ruimtelijke kwaliteit van het landschap (bijvoorbeeld het opgaveteam erfgoed, ruimtelijke kwaliteit en landschap van de provincie Groningen, waarin landbouw vertegenwoordigd is). Een benadering van landschap en natuur die begint vanuit gevoel en beleving werkt verbindend. Daar is iedereen gevoelig voor. Daarbij kunnen we ons laten voeden door onze geschiedenis, van de kunstwerken van de Hollandse meesters tot de regionale cultuur. Streekeigenheid in regionale voedselproductie Het project Streekeigenheid in regionale voedselproductie probeert vanuit people, planet, profit gedachte het verhaal achter de voedselketen die aanwezig is in een gebied weer meer naar voren te brengen. Word je bewust van welk landschap er achter je bord zit. Doel is om de waarde van het product van de boer weer nadrukkelijker te koppelen aan het landschap en de streek, zodat de boer meer aan zijn landschap kan verdienen. Open landschap In Utrecht zijn er voor intensieve veehouderij meer mogelijkheden dan voor grondgebonden landbouw, waar geen ruimte is voor nieuwe vestiging. Als een grondgebonden bedrijf wil groeien, moet het aan voorwaarden voldoen. Denk bijvoorbeeld aan landschappelijke inpassing. Bij verbreding van activiteiten laat de provincie veel aan de boeren zelf over met de boodschap dat hoe meer je toelaat in het landschap; hoe minder landschap je verkoopverhaal wordt. Dat zijn allemaal maatregelen om het Utrechtse landschap open te houden. Bron: Arda van Helsdingen Bron: Madeleine Gerretsen Foto: Veenweidelandschap Utrecht.

8 8 Nieuw- en herbouw van stallen en schuren onder architectuur Natuur- en landschapsvereniging Wierde en Dijk, waarvan zowel boeren als burgers lid zijn, stoorde zich aan de catalogusschuren. Door onder andere aard bevings- en asbestproblematiek heeft zo ongeveer elke boer in Groningen bouwplannen. Een prachtig landschap ontstaan door boer en natuur komt zo onder druk te staan. De vereniging vroeg zich af of dat niet anders kan en heeft de boeren geïnterviewd. Hoe kun je nieuw- en herbouw van stallen en schuren doen met het landschap als uitgangspunt? Waar loop je dan tegenaan? Daarin komen ook boeren aan het woord die onder architectuur hun schuren verbouwd hebben. Ze zijn tevreden over het resultaat en de samenwerking met de architect. Boeren willen best anders bouwen, maar waar moeten ze naar toe voor hulp en ondersteuning? De werkgroep landschappelijk en agrarisch bouwen heeft toen gesteld dat een Stimuleringsfonds nodig is. Met hulp van de provincie zijn daarvoor middelen gekomen, waarmee nu een pilot gedraaid wordt om boeren te stimuleren onder architectuur te bouwen. Bron: Attie Bos Maak gebruik van het maatschappelijk draagvlak, de schreeuwende behoefte van mensen om weer in contact te komen met het landschap en het boerenbedrijf. Koester het landschap met het oog op de leefbaarheid, en om de meerwaarde ervan als (economische) vestigingsfactor voor het voetlicht te krijgen. Biodiversiteit is belangrijk. Maar belevingswaarde en cultuurhistorie zijn minstens zo belangrijk vanwege herkenbaarheid en betrokkenheid. Duurzaam boeren biedt kansen voor natuur, cultuur en landschap. Kennis/informatie: Gebruik nulmetingen om te bepalen welke landschapselementen belangrijk zijn voor de gebiedskarakteristiek van het gebied. Zorg dat je zicht hebt op ruimtelijke kwaliteiten van erf en gebied (bijvoorbeeld de maatwerkmethode van Libau). Alleen dan kun je een doorontwikkelingsstrategie maken op basis van richtinggevende kaders die speelruimte bepalen. Maak slim gebruik van de tijdens de rondetafel gelanceerde Agrarische Landschappen GIS-kaart waarmee je kunt inzoomen op de landschapsgeschiedenis van een plek. Zet cultuurhistorische waardenkaarten/informatie over de ontwikkeling van het gebied, zoals de karakterschetsen van Panorama Landschap in om de dialoog over de toekomst van een landschap in een gebied te begeleiden. Check ook het dossier voor inspirerende artikelen en praktische informatie over hoe erfgoed ingezet kan worden bij de transformatie van het landelijk gebied. Systeem: Actieve boerenbedrijven zijn noodzakelijk voor een levend landschap. Vergroening vanuit landbouwbeleid werkt niet. Meer kijken vanuit het systeem: natuur, biodiversiteit, landschap en natuur. Wageningen Universiteit is bezig om samen met het ministerie van Economische Zaken en de Europese Commissie te kijken hoe die vergroening regionaal kan worden vormgeven. Herstellen van de relatie tussen voedsel en landschap door in te zetten op regionalisering/streeklandbouw. Techniek: Robotisering kan helpen bij precisielandbouw, zodat rekening gehouden kan worden met grond- en bodemverschillen, kavelstructuren, houtwallen en dergelijke.

9 9 Inhoudelijke aanbevelingen deelnemers voor ontwikkeling van de handreiking Neem je het landschap als resultaat of als uitgangspunt? Welk landschap willen we en wat zit er allemaal aan drijvende krachten achter? Heb zicht op bijvoorbeeld voer- en meststromen of milieuwetgeving die de structuur en functionaliteit van het erf en boerenland bepalen, om vervolgens zinnige uitspraken te kunnen doen over de wijze waarop landbouw en landschap samen kunnen gaan. Het landschap is het resultaat van al die maatschappelijke opgaven die er spelen. Denk na over hoe op basis van maatschappelijke opgaven de huidige en toekomstige voedselproductie ons landschap vormt. Wat hebben boeren dan nodig om landschap te beheren op basis van dat nieuwe karakter? Investeer in hun boerenkracht en vakmanschap. Data, innovatie en kennis zijn belangrijke voorwaarden om invulling te geven aan dat nieuwe landschap. Hoe kan de handreiking dat ondernemerschap ondersteunen? Dat boeren zelf hun kansen kunnen pakken. Ons landschap is een weerslag van ons collectief handelen. De gelijkgestemdheid van boeren in een gebied hebben in het verleden (droogmakerijen en ruilverkavelingen) gezorgd voor een zelfde invulling van de bedrijfsvoering waarmee ze een stempel drukte op het landschap. Die gelijkgestemdheid is er niet meer. Focus ligt nu op ondernemerschap en individueel handelen staat voorop. Dat leidt ertoe dat je uit jouw grond maximaal rendement hebt. Dat geldt ook voor overheden. Een collectief beeld van waar we heen willen, ontbreekt. Als we iets met het landschap willen of het nu nieuw landschap of cultuurlandschap is, moeten we niet alles overlaten aan de markt, maar zullen boeren, burgers en overheden gezamenlijk moeten optrekken en gezamenlijk regie voeren. Boeren zijn maar één schakel in het totale agrofoodsysteem. Het is niet eens een keten. Het is een netwerk, een kluwen aan relaties, dat zich door alle schalen heen beweegt, van lokaal tot op wereldschaal. Als je een handreiking maakt, zul je daar mee om moeten gaan. Opdracht voor het behoud van het landschap door de boer is om het een functie en waarde te geven. Dat kan een subsidie zijn, maar ook een aanpassing in de keten zijn. Bied boeren(organisaties) kaders en maatwerk, maar geen generiek beleid. Je zult het altijd aan de boeren moeten overlaten. Maatregelen moeten passen bij de boer, zijn bedrijfsvoering en de plek. Maak wat mogelijk is heel regionaal en gedifferentieerd. Bedenk aan de voorkant of vorm functie volgt of andersom. Dat verschilt per regio en type landschap. Boeren zijn ondernemers. Als wij iets van boeren willen dan moeten we daarvoor gewoon betalen. Als we met elkaar willen dat bepaalde karakteristieke landschappen behouden blijven, zullen overheden en de sector een innovatieprogramma moeten stimuleren. Waarbij we bijvoorbeeld andere trekkers gaan ontwikkelen, kleiner en lichter, die de boer in staat stellen dat landschap goed te beheren. Dit in plaats van nog meer regels te stellen. De landbouw produceert voor 80 procent voor de wereldmarkt. Denk bij de ontwikkeling van de handreiking breder dan de Nederlandse context. Zolang de consument niet voor streekproducten wil betalen moet de boer opereren in internationale markt. Besef bij focus op streeklandbouw dat het hier om een niche gaat. Er is een heel groot gebied in Nederland dat niet de stad als achterland heeft en gewoon zijn boterham verdient met de export. Niet alleen de boeren, maar ook de verwerkende industrieën. Regionalisering past bij bepaalde vormen van landschap en typen bedrijfsvoering. Bron: Pieter Veen Foto: Verschillende boeren organiseren een koeiendans op de eerste dag in de lente dat de koeien weer naar buiten mogen.

10 10 Deelnemerslijst rondetafel Karakteristiek agrarisch landschap: troef in de landbouw? Naam Organisatie Functie Hank Bartelink LandschappenNL Directeur Attie Bos Werkgroep agrarisch landschappelijk bouwen van Wierde & Dijk Voorzitter Coby Dekker - van den Berg Flevolands Agrarisch Collectief Voorzitter Miranda Delfstra Gemeente Leeuwarden Beleidsadviseur cultuurhistorie Saskia van Dijk Provincie Drenthe Adviseur cultuurhistorie en ruimte Anne van Doorn Wageningen Universiteit Projectleider en onderzoeker Arnoud Garrelts Libau Adviseur landschap en stedenbouw Madeleine Gerretsen Provincie Utrecht Specialist beleidsuitvoering plattelands ontwikkeling en landbouw Roelof de Haan Agrimaco Niek Hazendonk Ministerie van Economische Zaken Senior beleidsmedewerker Arda van Helsdingen Project Streekeigenheid in regionale voedselproductie Landschapsarchitect Gerard Hendrix Agrarisch Erfgoed Nederland Bestuurslid Hendrik Hoeksema ZLTO Programmaleider Transitie Hein Krantz Provincie Zuid-Holland Coördinator verbeteringsplan weidevogelbeheer Nynke de Jong Provincie Groningen Senior beleidsmedewerker Landbouw Jan-Willem Lagerwij BoerenNatuur.nl/Collectief Veluwe Lid bestuur/voorzitter BoerenNatuur Gelderland/voorzitter Collectief Veluwe Marja van Nieuwkoop Gemeente Amsterdam Senior landschapsplanoloog Mark Obbink Kadaster Senior projectleider ruimtelijk ontwerp Edwin Raap Landschap Noord-Holland Projectleider landschap en cultuurhistorie Peter Ros RVO Projectleider Vrijkomend Agrarisch Erfgoed Monique Schaminée Gebiedscoöperatie Westerkwartier Frits van der Schans Centrum Landbouw en Milieu Senior adviseur en procesbegeleider Pieter Veen Circular Landscapes Landschapsarchitect Harm-Jan Weevers Stichting Fraterwaard Voorzitter Rinus van t Westeinde BoerenNatuur Vice-voorzitter Cees Zoon Van Hall Larenstein Onderzoeker

11 Naam Organisatie Functie Frank Altenburg Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Accounthouder Landschap Marlijn Baarveld Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Programmaleider Landschap Henk Baas Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Afdelingshoofd Landschap Jeroen Bootsma Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Adviseur landschap Esther Duine Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Communicatie Erfgoed en Ruimte Josje Schnitzeler Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Programmamanager Erfgoed en Ruimte Colofon Met kennis en advies geeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed de toekomst een verleden. Erfgoed en Ruimte Nederland verandert voortdurend. Hoe houden we het karakter van Nederland zichtbaar? Met Erfgoed en Ruimte zet de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed samen met andere partijen in op ruimtelijke ontwikkeling vanuit cultuurhistorische inspiratie. Infodesk Meer weten over hoe u cultureel erfgoed kunt meenemen in een ruimtelijke opgave? Laat u inspireren door praktijkvoorbeelden op Zelf aan de slag? Check dan onze dossiers op Voor al uw overige vragen: of info@cultureelerfgoed.nl Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Smallepad 5, 3811 MG Amersfoort Postbus 1600, 3800 BP Amersfoort Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend.