Korte Dijk 6a te Hank, gemeente Werkendam

Transcriptie

1 Korte Dijk 6a te Hank, gemeente Werkendam Een Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van een verkennend en karterend booronderzoek M. Hanemaaijer

2 2 Colofon ADC Rapport 2590 Korte Dijk 6a te Hank, gemeente Werkendam Een Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van een verkennend en karterend booronderzoek Auteur: M. Hanemaaijer In opdracht van: Architektenburo van Schendel ADC ArcheoProjecten, Amersfoort, 20 december 2010 Foto s en tekeningen: ADC ArcheoProjecten, tenzij anders vermeld Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. ADC ArcheoProjecten aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. Autorisatie: J. Huizer ISBN ADC ArcheoProjecten Tel Postbus BM Amersfoort Fax info@archeologie.nl

3 3 Inhoudsopgave Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied 4 Samenvatting 5 1 Inleiding Algemeen Doelstelling en vraagstelling 7 2 Methodiek bureauonderzoek 7 3 Resultaten bureauonderzoek Afbakening plan- en onderzoeksgebied en vaststellen van de consequenties van het mogelijk toekomstige gebruik Beschrijving huidig gebruik Beschrijving van de historische situatie en mogelijke verstoringen Beschrijving van bekende archeologische, ondergrondse bouwhistorische en aardwetenschappelijke waarden Gespecificeerde verwachting (LS05) 11 4 Methodiek Inventariserend Veldonderzoek (IVO-O) Kader Methode 12 5 Resultaten Inventariserend Veldonderzoek (IVO-O) Lithologische beschrijving Interpretatie 13 6 Conclusies 13 7 Aanbeveling 13 Literatuur 14 Geraadpleegd kaartmateriaal 14 Geraadpleegde websites 14 Lijst van afbeeldingen en tabellen 14 Bijlage 1 Boorgegevens

4 4 Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied Provincie: Noord Brabant Gemeente: Werkendam Plaats: Hank Toponiem: Korte Dijk 6a Kadastrale gegevens: Hank, sectie O, nr 646. Kaartblad: 44O Oppervlakte plangebied 490 m 2 Coördinaten: X ,9 Y ,8, X ,3 Y ,9, X ,4 Y ,3, X ,9 Y ,2 Bevoegde overheid: Gemeente Werkendam Deskundige namens de bevoegde overheid: onbekend ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer (CIS-code): ADC-projectcode: Periode van uitvoering: December 2010 Beheer en plaats documentatie: ADC ArcheoProjecten bv, Amersfoort Beheer en plaats digitale documentatie:

5 5 Samenvatting In opdracht van Architektenburo van Schendel heeft ADC ArcheoProjecten een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd voor het plangebied Korte Dijk 6a in Hank (gemeente Werkendam). In het plangebied zal een woning worden gerealiseerd. Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van een projectprocedure ten behoeve van een wijziging in het bestemmingsplan en een aanvraag van een bouwvergunning en was noodzakelijk om te bepalen of bij de voorgenomen activiteiten de kans bestaat dat archeologische resten in de ondergrond worden aangetast. Het plangebied is gelegen op de Dussen stroomgordel. Op of in de top van de oeverafzettingen van de Dussen stroomgordel, naar verwachting tussen 150 en 300 cm beneden het maaiveld, kunnen archeologische resten voorkomen uit de IJzertijd tot en met de Late Middeleeuwen. De resten manifesteren zich naar verwachting als een archeologische laag, bestaande uit een vermenging van onder meer kleine fragmenten aardewerk, houtskool en bot met het oorspronkelijke substraat. De meeste typen archeologische resten (bot, houtskool, aardewerk, metaal) zullen door de natte en zuurstofloze condities goed zijn geconserveerd. Als gevolg van hevige overstromingen tijdens en direct na de St. Elisabethsvloed (1421) kunnen de oever- en beddingafzettingen van de Dussen stroomgordel zijn verspoeld en bedekt zijn geraakt door zoete-getijdenafzettingen. Op basis van textuur zullen de oever- en beddingafzettingen en de overstromingsafzettingen moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn. De overstromingsafzettingen zijn mogelijk herkenbaar door de aanwezigheid van kleine schelpjes, baksteenfragmentjes en plantenresten. Aan en direct onder het maaiveld kunnen archeologische resten voorkomen uit de Nieuwe Tijd. Aangezien op alle geraadpleegde oude kaarten tot 1907 geen sprake is van bebouwing ter plaatse van het plangebied wordt de kans op resten ouder dan ca klein geacht. Teneinde deze verwachting te toetsen werd in het plangebied een verkennend en karterend booronderzoek uitgevoerd. Tijdens dit booronderzoek zijn in het plangebied onder een dijkophogingspakket overstromingsafzettingen gerelateerd aan de St. Elisabethsvloed aangetroffen. De verwachte stroomgordelafzettingen van de Dussen stroomgordel zijn tot een diepte van 3,17 m NAP niet aangetroffen. Onder het pakket overstromingsafzettingen zijn komachtige afzettingen (kalkloze matige siltige klei met plantenresten en kleiig veen) aangetroffen. Voor zover aanwezig, is het vondst- en/of sporenniveau ter plaatse van het plangebied zeer waarschijnlijk niet meer intact. ADC ArcheoProjecten adviseert om het terrein vrij te geven voor de voorgenomen ontwikkeling. Het is echter niet volledig uit te sluiten dat binnen het onderzochte gebied toch nog archeologische resten voorkomen. Het verdient daarom aanbeveling om de uitvoerder van het grondwerk te wijzen op de plicht archeologische vondsten te melden bij het bevoegde overheid, zoals aangegeven in artikel 53 van de Monumentenwet.

6 6 Tabel 1. Overzicht van de verschillende (pre)historische perioden. Periode Nieuwe tijd Middeleeuwen: Late Middeleeuwen Vroege Middeleeuwen Romeinse tijd: Laat-Romeinse tijd Midden-Romeinse tijd Vroeg-Romeinse tijd IJzertijd: Late IJzertijd Midden-IJzertijd Vroege IJzertijd Bronstijd: Late Bronstijd Midden-Bronstijd Vroege Bronstijd Neolithicum (Jonge Steentijd): Laat-Neolithicum Midden-Neolithicum Vroeg-Neolithicum Mesolithicum (Midden-Steentijd) Steentijd): Laat-Mesolithicum Midden-Mesolithicum Vroeg-Mesolithicum Paleolithicum (Oude Steentijd): Laat-Paleolithicum Midden-Paleolithicum Vroeg-Paleolithicum Bron: Archeologisch Basis Register heden na Chr. 12 voor Chr. 450 na Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr. tot 8800 voor Chr. Tijd in jaren na Chr na Chr na Chr na Chr. 12 voor Chr na Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr. tot voor Chr.

7 7 1 Inleiding 1.1 Algemeen In opdracht van Architektenburo van Schendel heeft ADC ArcheoProjecten een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd voor het plangebied Korte Dijk 6a in Hank (gemeente Werkendam). In het plangebied zal een woning worden gerealiseerd. Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van een projectprocedure ten behoeve van een wijziging in het bestemmingsplan en een aanvraag van een bouwvergunning en was noodzakelijk om te bepalen of bij de voorgenomen activiteiten de kans bestaat dat archeologische resten in de ondergrond worden aangetast. 1.2 Doelstelling en vraagstelling Het doel van bureauonderzoek is het verwerven van informatie, aan de hand van bestaande bronnen, over bekende of verwachte archeologische waarden, binnen een omschreven gebied, om daarmee te komen tot een gespecificeerde, archeologische verwachting. Het doel van het inventariserende veldonderzoek is het aanvullen en toetsen van de op basis van het bureauonderzoek opgestelde gespecificeerde verwachting. Het inventariserend veldonderzoek vond plaats door middel van een verkennend en karterend booronderzoek. Ten behoeve van het inventariserend veldonderzoek is een plan van aanpak (PvA) opgesteld conform KNA (Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie) specificatie VS01. 1 Hierin zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld: - Is er in het plangebied een intact potentieel vondst- en/of sporenniveau aanwezig en zo ja, komt dit overeen met het op basis van het bureauonderzoek verwachte niveau? - Zijn er (aanwijzingen voor) archeologische waarden in het plangebied aanwezig, en zo ja, wat is naar verwachting de omvang, ligging, aard en datering hiervan? Indien er archeologische waarden aanwezig zijn: - In welke mate worden deze waarden verstoord door realisatie van de geplande bodemingreep? - Hoe kan deze verstoring door planaanpassing tot een minimum worden beperkt? Indien de archeologische waarden niet kunnen worden behouden: - Welke vorm van nader onderzoek is nodig om de aanwezigheid van archeologische waarden en hun omvang, ligging, aard en datering voldoende te kunnen bepalen om te komen tot een selectiebesluit? Het bureauonderzoek is uitgevoerd op en het booronderzoek op Meegewerkt hebben: M. Hanemaaijer (prospector), P. Hanemaaijer (veldassistent) en J. Huizer (senior prospector). 2 Methodiek bureauonderzoek Het onderzoek is uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.2 Landbodems, protocol 4002 Bureauonderzoek. Het bureauonderzoek bestaat uit de volgende elf processtappen: 1. Afbakenen plan- en onderzoeksgebied en vaststellen consequenties van mogelijk toekomstig gebruik; 2. Aanmelden onderzoek bij Archis; 3. Vermelden (en toepassen) overheidsbeleid; 4. Beschrijven huidig gebruik; 5. Beschrijven historische situatie en mogelijke verstoringen; 6. Beschrijven mogelijke aanwezigheid bouwhistorische waarden in de ondergrond; 7. Beschrijven bekende archeologische en aardwetenschappelijke waarden; 8. Opstellen gespecificeerde verwachting; 9. Opstellen standaardrapport bureauonderzoek; 10. Afmelden onderzoek bij Archis: overdracht onderzoeksgegevens; 11. Aanleveren digitale gegevens bij e-depot. De processtappen 1 tot en met 7 leveren gegevens op basis waarvan processtap 8, de gespecificeerde verwachting wordt opgesteld. De gespecificeerde verwachting kan worden beschouwd als een 1 Het PvA is opgesteld door M. Hanemaaijer, prospector op en geaccordeerd door J. Huizer, senior prospector.

8 8 belangrijke conclusie van het bureauonderzoek, omdat hierin wordt aangegeven of, en zo ja, welke archeologische waarden worden verwacht, indien relevant weergegeven op een kaart. De resultaten van processtappen 1 tot en met 8 worden behandeld in de paragrafen 3.1 tot en met 3.5. Processtap 9 resulteert in het voorliggende rapport. De processtappen 10 en 11 hebben betrekking op het voor derden openbaar maken van de resultaten van het bureauonderzoek bij onder meer Archis en het e-depot. 3 Resultaten bureauonderzoek 3.1 Afbakening plan- en onderzoeksgebied en vaststellen van de consequenties van het mogelijk toekomstige gebruik Het plangebied ligt aan de Korte Dijk 6a te Hank, gemeente Werkendam, en heeft een oppervlakte van ca. 490 m² De exacte locatie is weergegeven in afbeeldingen 1 en 2. Van het plangebied zelf zijn onvoldoende archeologische en aardkundige gegevens beschikbaar om een uitspraak te kunnen doen over de archeologische verwachting. Daarom zijn tevens gegevens betrokken uit de directe omgeving, waarmee het onderzoeksgebied kan worden gedefinieerd als het gebied binnen een straal van circa 500 m rondom het plangebied. In het plangebied is de bouw van een woning gepland (zie afb. 3). De woning zal aan de voorzijde van het plangebied, aan de dijkzijde, worden gerealiseerd. Het oppervlakte van de woning zal ca. 130 m 2 bedragen. Er zal geen kelder worden aangelegd onder de woning. De woning zal worden gefundeerd door middel van heipalen. Het is nog niet bekend tot welke diepte deze heipalen zullen reiken. De consequentie van de voorgenomen ingreep is dat eventuele waardevolle archeologische resten in de ondergrond worden aangetast. 3.2 Beschrijving huidig gebruik Het plangebied is momenteel deels bebouwd en deels verhard. Aan de achterzijde van het plangebied is momenteel een kantoorpand aanwezig. In het westen van het plangebied bevond zich eerder een pand dat inmiddels is gesloopt. De betonnen vloer van het voormalige pand is nog aanwezig. De rest van het plangebied is verhard door middel van tegels, klinkers en grind of in gebruik als groenstrook. In het plangebied is sprake van een aflopend reliëf. Aan de straatzijde (de dijk) ligt het maaiveld ca. 140 cm hoger dan aan de achterzijde van het plangebied. 3.3 Beschrijving van de historische situatie en mogelijke verstoringen De historische situatie is op verschillende kaarten als volgt: Bron Kadastrale minuut uit Topografische kaart uit Bonnekaart uit 1869, Bonnekaart uit Bonnekaart uit 1907, Topografische kaart uit 1936, 1958, Topografische kaart uit 1981, KennisInfrastructuur CultuurHistorie (KICH) 8 Cultuurhistorische waardenkaart provincie 9 Historische situatie onbebouwd akkerland onbebouwd akkerland onbebouwd akkerland gelegen ten oosten van een dijk onbebouwd, grasland/boomgaard, op de dijk aan de voorzijde van het plangebied is een verharde weg aanwezig langs de weg/dijk bevindt zich bebouwing idem huidige bebouwing aanwezig zeekleiontginning redelijk hoge waardering historische stedenbouw Het gebied waar Hank is gelegen, is in 1188 ingepolderd. Nabij het huidige Hank ontstond een dorpje, Heeraartswaarde of Herradeskerke genaamd. Als gevolg van de Sint-Elisabethsvloed van 1421 werd het dorpje verzwolgen. 2 Wolters Noordhoff Atlasproducties Bureau Militaire Verkenningen 1869, Bureau Militaire Verkenningen 1894, Bureau Militaire Verkenningen 1907, Topografische kaart 1936, 1958, Topografische kaart 1981, CHS Noord Brabant

9 9 Omstreeks 1640 werd het gebied opnieuw ingepolderd en werd het dorpje Mariapolder gesticht, het latere Hank. Het plangebied maakt deel uit van het oude dijkdorp Hank, waarvan de bebouwing zich voornamelijk langs de Buitendijk, de Vissersdijk en de Korte Dijk bevond. Het slingerende tracé van de Vissersdijk is gedeeltelijk veroorzaakt door dijkdoorbraken. Hank werd in 1944 door oorlogshandelingen grotendeels verwoest. Bij de wederopbouw werd Hank niet meer als dijkdorp, maar als een woonkern herbouwd. Het dorp had ook te lijden door de Watersnoodramp van Op de oudste geraadpleegde kaarten (periode ) is het plangebied in gebruik als akkerland. Direct ten noordoosten van het plangebied loopt op deze kaarten een vliet die uitkomt in de grote kreek de Bleeke Kil. Volgens de tussen 1894 en 1907 uitgegeven kaarten is aan de dijkzijde van het plangebied een gebouw weergegeven. Na de tweede wereldoorlog bevond zich aan de dijkzijde van het plangebied een noodwoning. 11 Op de topografische kaart uit 1981 is ter plaatse van de huidige bebouwing een pand aanwezig. 3.4 Beschrijving van bekende archeologische, ondergrondse bouwhistorische en aardwetenschappelijke waarden De volgende aardwetenschappelijke informatie is bekend van het plangebied: Bron Informatie Geologie 12 Formatie van Echteld/Formatie van Nieuwkoop, rivierklei en zand met inschakelingen van veen (code Ec2) Geomorfologie 13 getij-oeverwal (code 3K34) Bodemkunde 14 Kalkrijke poldervaaggronden; zware zavel, profielverloop 5; zoetegetijdenafzettingen ten minste 40 cm dik (code emn25a-vi) GWT VI Meandergordels 15 Zanddiepte 16 Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) 17 Dussen meandergordel uit 3179 tot 1662 ca. BP tussen 1,70 en 0,10 m + NAP op basis van Meandergordelkaart langs de dijk: 2,35 m + NAP; aan de achterkant van het kavel 0,70 m + NAP Het plangebied bevindt zich in het Midden-Nederlandse rivierengebied. Hier bevinden zich fluviatiele afzettingen van de Rijn en de Maas uit het Laat-Weichselien en het Holoceen. De holocene rivierafzettingen bestaan uit stroomgordelafzettingen, (zand en zavel), komafzettingen (zware klei, soms met veenlagen), crevasseafzettingen (zand, zavel en klei) en dijkdoorbraakafzettingen (zand of zandige klei, vaak met een bijmenging van grind). Deze afzettingen worden tot de Formatie van Echteld gerekend. Binnen onderstaand kader wordt uitleg gegeven over de ontwikkeling van het rivierengebied en de mogelijkheden voor bewoning. 18 Op basis van de meandergordelkaart van Berendsen en Stouthamer 19 bevinden zich in de diepere ondergrond van het plangebied beddingafzettingen van de Dussen stroomgordel. Aan de hand van een boring uit het eerder uitgevoerde verkennend bodemonderzoek ter plaatse van het plangebied worden de zandige beddingafzettingen verwacht op een diepte van ca. 3 m mv. De stroomgordel was actief tussen ca en 288 v.chr. De oeverwallen van de Dussen stroomgordel waren in het verleden bewoond, hierop zijn resten uit de Late IJzertijd, de Romeinse Tijd en de Vroege Middeleeuwen aangetroffen. Een beeld van het Actueel Hoogtebestand Nederland laat de hogere ligging van de Dussen stroomgordel ten oosten van het plangebied duidelijk zien (zie afb. 4 en 5). Op basis van een analyse van het AHN is het echter niet duidelijk of de Dussen stroomgordel in de ondergrond aanwezig is. Mogelijk is er sprake van erosie als gevolg van de St. Elisabethsvloed (zie onder). Het AHN beeld is als gevolg van de aanwezigheid van ophogingspakketten en de dijk moeilijk interpreteerbaar. 10 Ibid. 11 Mondelinge mededeling grondeigenaar. 12 De Mulder et al Geraadpleegd in ARCHISII. 14 Stichting voor Bodemkartering Berendsen & Stouthamer Op basis van Berendsen & Stouthamer Berendsen Berendsen & Stouthamer 2001.

10 10 Volgens de bodemkaart komen in het plangebied kalkhoudende poldervaaggronden, zware zavel en lichte klei, profielverloop 5, voor. Dit zijn gronden met een homogene profielopbouw, vanaf 100 à 140 cm mv komt vaak zware kalkloze klei voor. De bodem wordt afgedekt door zoete-getijdenafzettingen die na de inbraak van de St. Elisabethsvloed in 1421 ter plaatse van het plangebied zijn afgezet. Als gevolg van de St. Elisabethsvloed en de hierop volgende overstromingen is de huidige Biesbosch en een nieuw zeegat (het latere Hollandsch Diep) ontstaan. Het plangebied lag opeens in een zoetwater getijdegebied, waarbij de rivieren dominant waren. Het pakket zoetegetijdenafzettingen is ter plaatse van het plangebied minimaal 40 cm dik (zie afb. 6). Het gaat om overwegend zeer kalkrijke, uiterst fijnzandige en sloefige zware zavel en lichte kleiafzettingen met lage lutum-slibverhoudingen. De grens wordt bepaald door natuurlijke hoogten of door vrij kort na de inbraak aangelegde dijken of kaden die het vloedwater moesten keren. In 1461 werd ten oosten van het plangebied de Kornsche dijk aangelegd (zie afb. 6). Ten oosten van deze dijk kwam een einde aan de sedimentatieprocessen. Ter plaatse van het ten westen van de Kornsche dijk gelegen plangebied bleef het sedimentatieproces nog langere tijd doorgegaan. Door een gecombineerde sediment-aanvoer van zowel rivieren als zee werd er een bijna 2 meter dik pakket sediment afgezet. Hank lag vlak langs de grote kreek de Bleeke Kil en vele kleine zijkreekjes stroomden door het gebied. Niet het gehele gebied stond onder water. De hooggelegen oude woonplaatsen op de stroomgordels van onder andere Hank vormden enkele hogere eilanden die bewoonbaar bleven. Door verdere ophoging werden ze nog beter bestand gemaakt tegen nieuwe overstromingen. In het gebied ten westen van de Kornsche Dijk kwamen langzaam maar zeker steeds meer stukken land droog te liggen. De hernieuwde aangroei begon in het oosten tegen de dijk aan en rondom de eilanden. In 1646 werd een aantal nieuw opgewassen polders omgeven door een zware dijk. Deze dijk zorgde ervoor dat het onderzoeksgebied binnendijks kwam te liggen en de sedimentatie ophield. Tijdens de stormvloedramp in 1953 heeft gebied weer onder water gestaan. De geringe hoeveelheid

11 11 overslagafzettingen die toen zijn afgezet zijn nauwelijks herkenbaar als gevolg van cultuurtechnische werken die na de ramp zijn uitgevoerd. 20 Mogelijk volgden de getijstromen de oude rivierbeddingen om het land binnen te dringen en zullen ook de oude bedding van de Dussen stroomgordel opgezocht hebben. Hierbij werden de oudere oevers deels geërodeerd of omgewerkt. De hoogste oudere oeverafzettingen van de Dussen stroomgordel zijn echter, zoals beschreven, als eilanden overgebleven en nauwelijks bedekt geraakt met de estuariene afzettingen. Afhankelijk van de hoogteligging van het plangebied kunnen dus zowel afzettingen van kreken als van de Dussen stroomgordel worden aangetroffen. Op basis van textuur zullen beide afzettingen moeilijk van elkaar te onderscheiden zullen zijn, maar de overstromingsafzettingen zijn mogelijk herkenbaar door de aanwezigheid van kleine schelpjes, baksteenfragmenten en plantenresten. In het onderzoeksgebied zijn de volgende archeologische (indicatieve) waarden en ondergrondse bouwhistorische waarden vastgesteld: Bron Omschrijving Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) hoge indicatieve archeologische waarde Archeologische Monumenten Kaart (AMK) het verdronken dorp Heeraatswaarde, ca, 500 m ten noordoosten van het plangebied waarnemingen ARCHISII (Archeologisch Informatie resten uit de Romeinse Tijd tot en met de Late Systeem) Middeleeuwen vondstmeldingen ARCHISII idem onderzoeksmeldingen ARCHISII bureau, boor en proefsleuvenondezoek De ligging van deze waarden is weergegeven in afb. 7. Ca. 480 m ten oosten van het plangebied heeft een bureau- en booronderzoek plaatsgevonden. 21 Hierbij is in de top van de oeverafzettingen van de Dussen stroomgordel (onder de estuariene afzettingen) een spinsteen, houtskool en een baksteenfragment aangetroffen, welke dateren tussen de Romeinse Tijd en de Vroege Middeleeuwen. Derhalve is een proefsleuvenonderzoek geadviseerd. Tijdens het proefsleuvenonderzoek 22 bleek het echter niet te gaan om een behoudenswaardige vindplaats. Ca. 500 m ten noordoosten van het plangebied bevindt zich een terrein van hoge archeologische waarde. Hier bevinden zich mogelijk de resten van het tijdens de St. Elisabethsvloed verdronken dorp Heeraartswaarde. 23 Ca. 500 m ten zuiden van het plangebied, op de Hank stroomgordel, heeft eveneens een bureau- booren proefsleuvenonderzoek plaatsgevonden. 24 Tijdens het booronderzoek is in één boring een baksteenfragment uit de 14 e /15 e /16 e eeuw aangetroffen. In deze boring zijn ook fosfaatvlekken aangetroffen. Tijdens het hierop volgende proefsleuvenonderzoek zijn geen behoudenswaardige resten aangetroffen. 3.5 Gespecificeerde verwachting (LS05) Het plangebied is gelegen op de Dussen stroomgordel. Op of in de top van de oeverafzettingen van de Dussen stroomgordel, naar verwachting tussen 150 en 300 cm beneden het maaiveld, kunnen archeologische resten voorkomen uit de IJzertijd tot en met de Late Middeleeuwen. De resten manifesteren zich naar verwachting als een archeologische laag, bestaande uit een vermenging van onder meer kleine fragmenten aardewerk, houtskool en bot met het oorspronkelijke substraat. De meeste typen archeologische resten (bot, houtskool, aardewerk, metaal) zullen door de natte en zuurstofloze condities goed zijn geconserveerd. Als gevolg van hevige overstromingen tijdens en direct na de St. Elisabethsvloed (1421) kunnen de oever- en beddingafzettingen van de Dussen stroomgordel zijn verspoeld en bedekt zijn geraakt door zoete-getijdenafzettingen. Op basis van textuur zullen de oever- en beddingafzettingen en de overstromingsafzettingen moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn. De overstromingsafzettingen zijn mogelijk herkenbaar door de aanwezigheid van kleine schelpjes, baksteenfragmentjes en plantenresten. Aan en direct onder het maaiveld kunnen archeologische resten voorkomen uit de Nieuwe Tijd. Aangezien op alle geraadpleegde oude kaarten tot 1907 geen sprake is van bebouwing ter plaatse van het plangebied wordt de kans op resten ouder dan ca klein geacht. 20 Harbers 1990; Sonneveld Onderzoeksmelding 9169; waarnemingsnr ; Hijma Onderzoeksmelding 19518; vondstmelding ; Habraken & van Putten Monumentnr ; waarnemingsnr Onderzoeksmelding 7011; BAAC-rapport ; Hijma 2004; Onderzoeksmelding 8022; Waarnemingsnr ; Van der Weerden 2005.

12 12 4 Methodiek Inventariserend Veldonderzoek (IVO-O) 4.1 Kader De bij het Inventariserend Veldonderzoek toegepaste methoden zijn conform de KNA, versie 3.2 Landbodems, in het bijzonder specificaties VS03 (booronderzoek). Uitgangspunt van het inventariserend veldonderzoek is de gespecificeerde verwachting zoals die is opgesteld in het bureauonderzoek. De strategie voor het veldonderzoek is hierop gebaseerd, alsmede op het voor dit onderzoek opgestelde Plan van Aanpak. De rapportage is opgesteld conform specificatie VS Methode In het plangebied zijn grondboringen uitgevoerd met als doel het bepalen van de bodemopbouw en eventuele bodemverstoringen. Dit is de verkennende fase van het inventariserend veldonderzoek. Vanwege de beperkte oppervlakte van het plangebied is de verkennende fase gecombineerd met de karterende fase van het inventariserend veldonderzoek. Het doel van de karterende fase van dit onderzoek is het systematisch onderzoeken van het plangebied op het voorkomen van de mogelijk in het plangebied voorkomende vindplaatsen met een archeologische laag. 25 Het verkennen van de bodemopbouw gebeurt door de bodemtextuur en, indien relevant, bodemkundige horizonten systematisch te beschrijven. Eventuele afwijkingen van de verwachte bodemopbouw zoals vastgesteld op grond van het bureauonderzoek, en andere niet-natuurlijke bodemkenmerken kunnen er aanleiding toe geven om (delen van) het plangebied als verstoord te beschouwen. Het karteren van de vindplaatsen gebeurt door het vaststellen van de aan- of afwezigheid van archeologische indicatoren in het opgeboorde materiaal. Archeologische indicatoren zijn bijvoorbeeld fragmenten aardewerk, houtskool, verbrande klei, (on)verbrand bot en andere insluitsels die van nature niet in de bodem voorkomen. Daarnaast kunnen bodemverkleuringen, bijvoorbeeld veroorzaakt door fosfaatverbindingen, een indicatie vormen voor bewoning in het verleden. Er zijn drie boringen geplaatst ter plaatse van de toekomstige bebouwing. De boringen zijn uitgevoerd met een 7 cm Edelmanboor en een 3 cm guts tot maximaal 500 cm onder het maaiveld. De bodemtextuur en archeologische indicatoren zijn beschreven volgens SBB 5.1 van het NITG-TNO waarin ondermeer de standaard classificatie van bodemmonsters volgens NEN5104 wordt gehanteerd. 26 De X- en Y-coördinaten zijn bepaald aan de hand van de lokale topografie en ingemeten met behulp van passen. De hoogte van het maaiveld ter plaatse van de boringen is bepaald aan de hand van AHNbeelden. De gehanteerde boorstrategie heeft een betrouwbaarheid van 90 % voor het opsporen van vindplaatsen met een archeologische laag. 27 Vindplaatsen met een lage vondstdichtheid, een kleinere omvang, alsmede lineaire vindplaatsen en puntelementen kunnen hiermee niet worden gekarteerd. 5 Resultaten Inventariserend Veldonderzoek (IVO-O) 5.1 Lithologische beschrijving De locatie van de boringen is weergeven in afb. 8. De boorgegevens worden gepresenteerd in Bijlagen 1 en 2. Het onderste pakket bestaat uit kalkloze matig siltige klei of sterk kleiig veen. De top van dit pakket is donker zwartbruin van kleur en bevat veel plantenresten. De top van dit pakket bevindt zich in boring 1 op 400 cm mv (2,01 m - NAP) en in boring 3 op 325 cm mv (1,56 m - NAP). Hierboven is een pakket aangetroffen dat overwegend bestaat uit kalkrijke sterk siltige klei. In dit pakket komen veel zand- en detrituslagen voor. Onderin dit pakket bevindt zich kalkrijk, zwak of matig siltig 25 Indeling in prospectiegroepen en vondstdichtheidklassen cf. Tol et al Bosch 2005; Normalisatie-Instituut Tol et al

13 13 zand met veel schelpresten. De top van het pakket bevindt zich in boring 1 op 120 cm mv (0,81 m + NAP) en in boring 3 op 150 cm mv (0,19 m + NAP). Het bovenste pakket bestaat uit een afwisseling van klei en zandlagen. Hierin zijn regelmatig baksteenfragmenten aangetroffen. Dit is het enige aangetroffen pakket in boring 2. Deze boring is op een diepte van 170 cm mv (0,65 m + NAP) gestuit op puin. 5.2 Interpretatie Het onderste aangetroffen pakket, dat voornamelijk bestaat uit kalkloze matig siltige klei, wordt op basis van het voorkomen van sterk kleiig veen geïnterpreteerd als een komafzetting. Het pakket hierboven, dat overwegend bestaat uit sterk siltige kalkrijke klei, wordt op basis van het kalkgehalte en het voorkomen van veel kleine schelpjes en het voorkomen van plantenresten geïnterpreteerd als het overstromingspakket dat is afgezet tijdens en direct na de St. Elisabethsvloed. De afzettingen hebben waarschijnlijk de top van het onderliggende kleipakket geërodeerd. Het bovenste pakket betreft een dijkophogingspakket. 6 Conclusies De in de Inleiding gestelde onderzoeksvragen kunnen op basis van de bereikte resultaten als volgt worden beantwoord: Is er in het plangebied een intact potentieel vondst- en/of sporenniveau aanwezig en zo ja, komt dit overeen met het op basis van het bureauonderzoek verwachte niveau? In het plangebied zijn onder een dijkophogingspakket overstromingsafzettingen gerelateerd aan de St. Elisabethsvloed aangetroffen. De verwachte stroomgordelafzettingen van de Dussen stroomgordel zijn tot een diepte van 3,17 m NAP niet aangetroffen. Onder het pakket overstromingsafzettingen zijn komachtige afzettingen (kalkloze matige siltige klei met plantenresten en kleiig veen) aangetroffen. Derhalve is er ter plaatse van het plangebied geen sprake van een potentieel intact vondst- en/of sporenniveau. Zijn er (aanwijzingen voor) archeologische waarden in het plangebied aanwezig en, zo ja, wat is naar verwachting de omvang, ligging, aard, datering en waardestelling hiervan? Hier zijn geen aanwijzingen voor. De overige onderzoeksvragen komen te vervallen. 7 Aanbeveling ADC ArcheoProjecten adviseert om het terrein vrij te geven voor de voorgenomen ontwikkeling. Het is echter niet volledig uit te sluiten dat binnen het onderzochte gebied toch nog archeologische resten voorkomen. Het verdient daarom aanbeveling om de uitvoerder van het grondwerk te wijzen op de plicht archeologische vondsten te melden bij het bevoegde overheid, zoals aangegeven in artikel 53 van de Monumentenwet.

14 14 Literatuur Berendsen, H.J.A., 2008: Landschappelijk Nederland. Assen. Berendsen, H.J.A., & E. Stouthamer, 2001: Paleogeographic development of the Rhine-Meuse delta, The Netherlands. Assen. Bosch, J.H.A., 2005: Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode, Versie 5.2. Utrecht (TNOrapport, NITG A). Habraken, J. & M.J. van Putten, 2007: Werkendam locatie 3. Inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven. BAAC-rapport A Harbers P., 1990: Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000, toelichting bij kaartblad 44 Oost. Hijma, M.P., 2004: Hank, Werkendam. BAAC-rapport Hijma, M.P., Gemeente Werkendam, diverse locaties. BAAC-rapport Kars, H. & A. Smit (red.), 2003: Handleiding Fysiek Behoud Archeologisch Erfgoed. Degradatiemechanismen in sporen en materialen. Monitoring van de conditie van het bodemarchief. Amsterdam (Geoarchaeological and Bioarchaeological Studies, 1). Normalisatie-Instituut, Nederlands, 1989: Geotechniek, classificatie van onverharde grondmonsters NEN 5104, Delft. Sonneveld, F., 1958: De bodemkartering van Nederland deel XVIII -Bodemkarteringen daarop afgestemde landbouwkundige onderzoekingen in het Land van Heusden en Altena. Mininsterie van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening,Staatsdrukkerij, 's Gravenhage, p.320. Stichting voor Bodemkartering, 1990: Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000, blad 44 Oost Oosterhout. Tol, A.J., J.W.H.P. Verhagen & M. Verbruggen, 2006: Leidraad inventariserend veldonderzoek. Deel: karterend booronderzoek. Gouda (SIKB uitgave). Weerden, J. F. van der, 2005: Hank Buitendijk: Inventariserend Veldonderzoek d.m.v. Proefsleuven. BAACrapport Geraadpleegd kaartmateriaal Kadastrale Minuut : Dussen, Munster en Muilkerk, Sectie F, Blad 01. Topografische Militaire Kaart, : Kaartnummer 44_2rd. Bureau Militaire Verkenningen, 1869, , 1900, 1907, 1913: Dussen, blad 566, 1: Topografische kaart, 1936, 1958, 1969, 1981, 1988: Raamsdonksveer, kaartblad 44 E, 1: Geraadpleegde websites Lijst van afbeeldingen en tabellen Afb. 1 Locatie van het plangebied Afb. 2 Detailkaart van het plangebied Afb. 3 Bouwplannen Afb. 4 De omgeving van het plangebied op het Actueel Hoogtebestand Nederland Afb. 5 Globale locatie van het plangebied op het Actueel Hoogtebestand Nederland Afb. 6 De dikte van de zoete-getijdenafzettingen in de regio Afb. 7 Indicatieve Kaart Archeologische Waarden, AMK-terreinen en ARCHIS-meldingen Afb. 8 Boorpuntenkaart Tabel 1. Overzicht van de verschillende (pre)historische perioden.

15 HOOGE ZWALUWE WAGENBERG bron: Geodan MADE DRIMMELEN 000 DEN HOUT 5000 NB m GEERTRUIDENBERG OOSTERHOUT NB WERKENDAM HANK RAAMSDONKSVEER NIEUWENDIJK NB ALMKERK RAAMSDONK SLEEUWIJK WASPIK DUSSEN 'S-GRAVENMOER WOUDRICHEM UITWIJK RIJSWIJK NB MEEUWEN GIESSEN WAARDHUIZEN ADC BABIJLONIENBROEK SPRANG CAPELLE Afb. 1 Locatie van het plangebied

16 m Korte Korte Korte Korte Korte Korte Korte Korte Korte Dijk Dijk Dijk Dijk Dijk Dijk Dijk Dijk Dijk In In In In In In In In In het het het het het het het het het Rietwerf Rietwerf Rietwerf Rietwerf Rietwerf Rietwerf Rietwerf Rietwerf Rietwerf Buitendijk Buitendijk Buitendijk Buitendijk Buitendijk Buitendijk Buitendijk Buitendijk Buitendijk Julianastraat Julianastraat Korenstraat Korenstraat Korenstraat Korenstraat Korenstraat Korenstraat Korenstraat Korenstraat Korenstraat Legenda Plangebied ADC 2010 Afb. 2 Detailkaart van het plangebied.

17 17 Afb. 3 Bouwplannen

18 18 Dussen Stroomgordel Afb. 4 De omgeving van het plangebied op het Actueel Hoogtebestand Nederland Afb. 5 Globale locatie van het plangebied op het Actueel Hoogtebestand Nederland

19 19 Afb. 6 De dikte van de zoete-getijdenafzettingen in de regio

20 m Legenda Hoge indicatieve archeologische waarde Lage indicatieve archeologische waarde AMK-terrein van hoge archeologische waarde ARCHIS-meldingen (bijgewerkt aug.'10) Romeinse Tijd Late Middeleeuwen Onderzoeksmelding Vondstmelding Locatie van het plangebied ADC 2010 Afb. 7 Indicatieve Kaart Archeologische Waarden, AMK-terreinen en ARCHIS-meldingen

21 m Legenda Plangebied Gesloopte bebouwing Boorpunt Geplande nieuwbouw Te behouden bebouwing ADC 2010 Afb. 8 Boorpuntenkaart