Bedrijventerrein Ormeling te Nederhemert rapport 2212

Transcriptie

1 Bedrijventerrein Ormeling te Nederhemert rapport 2212

2

3 Bedrijventerrein Ormeling te Nederhemert (gemeente Zaltbommel) Een Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van een verkennend booronderzoek L. Haaring J. Huizer

4 2 Colofon ADC Rapport 2212 Bedrijventerrein Ormeling te Nederhemert (gemeente Zaltbommel) Een Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van een verkennend booronderzoek Auteur: L. Haaring en J. Huizer In opdracht van: gemeente Zaltbommel ADC ArcheoProjecten, Amersfoort, 19 februari 2010 Foto s en tekeningen: ADC ArcheoProjecten, tenzij anders vermeld Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. ADC ArcheoProjecten aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. Autorisatie: drs. A.G. de Boer ISBN ADC ArcheoProjecten Tel Postbus BM Amersfoort Fax info@archeologie.nl

5 3 Inhoudsopgave Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied 4 Samenvatting 5 1 Inleiding Algemeen Doelstelling en vraagstelling 7 2 Bureauonderzoek Methoden Resultaten 8 3 Inventariserend Veldonderzoek door middel van booronderzoek (VS03) Methoden Resultaten Interpretatie 12 4 Conclusies 13 5 Aanbeveling 13 Literatuur 14 Lijst van afbeeldingen 14 Lijst van tabellen 14 Bijlage 1 Boorgegevens Bijlage 2 Boorkolommen

6 4 Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied Provincie: Gelderland Gemeente: Zaltbommel Plaats: Nederhemert Toponiem: Bedrijventerrein Ormeling Kadastrale gegevens: 1375, 1370, 1371 en 1372 Kaartblad: 44F Coördinaten: Westelijke deelgebeid: ; / ; / ; / ; / ; / ; / ; / ; / ; / ; Oostelijk deelgebied: ; / ; / ; / ; / ; / ; Bevoegde overheid: Gemeente Zaltbommel Deskundige namens de bevoegde overheid: Mw. M. Sanders ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer (CIS-code): ADC-projectcode: Periode van uitvoering: januari-februari 2010 Beheer en plaats documentatie: ADC ArcheoProjecten bv, Amersfoort

7 5 Samenvatting In opdracht van de gemeente Zaltbommel heeft ADC ArcheoProjecten een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd voor het plangebied Bedrijventerrein De Ormeling in Nederhemert (gemeente Zaltbommel). In het plangebied zal de aanleg van een bedrijventerrein worden gerealiseerd. Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van een projectprocedure ten behoeve van een wijziging in het bestemmingsplan en was noodzakelijk om te bepalen of bij de voorgenomen activiteiten de kans bestaat dat archeologische resten in de ondergrond worden aangetast. Op basis van het bureauonderzoek werd in delen van het plangebied binnen circa 2 m mv oeverafzettingen verwacht met in de top daarvan mogelijk archeologische resten uit het Vroeg- Neolithicum tot en met de Bronstijd. In de daarboven gelegen komafzettingen werden mogelijk archeologische resten vanaf de Romeinse tijd tot en met de Nieuwe tijd verwacht. Teneinde deze verwachting te toetsen werd in het plangebied een verkennend booronderzoek (specificatie VS03) uitgevoerd. Hierbij zijn in het meest noordoostelijke deel van het plangebied oeverafzettingen in de ondergrond aangetroffen en in het meest westelijke deel van het plangebied crevasseafzettingen. De top van deze afzettingen ligt tussen 135 en 180 cm mv. Deze afzettingen worden afgedekt met komafzettingen. In de rest van het plangebied komen vanaf 200 cm mv tot aan het maaiveld komafzettingen voor. Tijdens het veldonderzoek zijn geen indicatoren aangetroffen die wijzen op archeologische sporen in de bodem, maar het opsporen van archeologische indicatoren was niet het doel van het verkennende booronderzoek en de aanwezigheid hiervan is vooralsnog niet uit te sluiten. ADC ArcheoProjecten adviseert om in twee delen van het plangebied een inventariserend veldonderzoek uit te voeren door middel van een karterend booronderzoek, teneinde de op basis van het verkennende booronderzoek opgestelde gespecificeerde verwachting aan te vullen en te toetsen. Daartoe wordt geadviseerd te boren met een Edelmanboor en een 3 cm guts in een grid van 20 x 25 m. Deze methode is geschikt voor het opsporen van vindplaatsen met een archeologische laag. Het te karteren deel van het plangebied betreft die delen, waarin oever- of crevasseafzettingen gevonden zijn van de Molenveld meandergordel. Het oppervlak van deze gebieden is circa 7000 m 2. De exacte invulling van de werkzaamheden dient te worden vastgelegd in een Plan van Aanpak (PvA) of Programma van Eisen (PvE). Het is niet uit te sluiten dat buiten het voor vervolgonderzoek geselecteerde gebied toch nog archeologische resten voorkomen. Daarom merken wij op dat het aanbeveling verdient om de uitvoerder van het grondwerk te wijzen op de plicht archeologische vondsten te melden bij de bevoegde overheid, zoals aangegeven in artikel 53 van de Monumentenwet. ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

8 6 Tabel 1. Tijdsduur van de verschillende (pre)historische perioden. Periode Nieuwe tijd Middeleeuwen: Late Middeleeuwen Vroege Middeleeuwen Romeinse tijd: Laat Romeinse tijd Midden Romeinse tijd Vroeg Romeinse tijd IJzertijd: Late IJzertijd Midden IJzertijd Vroege IJzertijd Bronstijd: Late Bronstijd Midden Bronstijd Vroege Bronstijd Neolithicum (Jonge Steentijd): Laat Neolithicum Midden Neolithicum Vroeg Neolithicum Mesolithicum (Midden Steentijd): Laat Mesolithicum Midden Mesolithicum Vroeg Mesolithicum Paleolithicum (Oude Steentijd): Laat Paleolithicum Midden Paleolithicum Vroeg Paleolithicum Bron: Archeologisch Basis Register heden na Chr. 12 voor Chr. 450 na Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr. tot 8800 voor Chr. Tijd in jaren na Chr na Chr na Chr na Chr. 12 voor Chr na Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr. tot voor Chr. ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

9 7 1 Inleiding 1.1 Algemeen In opdracht van de gemeente Zaltbommel heeft ADC ArcheoProjecten een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd voor het plangebied Bedrijventerrein De Ormeling in Nederhemert (gemeente Zaltbommel). In het plangebied zal de aanleg van een bedrijventerrein worden gerealiseerd. Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van een projectprocedure ten behoeve van een wijziging in het bestemmingsplan en was noodzakelijk om te bepalen of bij de voorgenomen activiteiten de kans bestaat dat archeologische resten in de ondergrond worden aangetast. 1.2 Doelstelling en vraagstelling Het doel van het bureauonderzoek is het verwerven van informatie over bekende of verwachte archeologische waarden binnen het omschreven gebied. Het doel van het inventariserende veldonderzoek is het aanvullen en toetsen van de op basis van het bureauonderzoek opgestelde gespecificeerde verwachting. Het inventariserend veldonderzoek vond plaats door middel van een verkennend booronderzoek. Ten behoeve van het inventariserend veldonderzoek is een plan van aanpak (PvA) opgesteld conform KNA (Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie) specificatie VS01 en de geldende beleidsregel van de Staatsecretaris van OCW. 1 Hierin zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld: Is er in het plangebied een intact potentieel vondstniveau aanwezig en zo ja, komt dit overeen met het op basis van het bureauonderzoek verwachte potentiële vondstniveau? Zijn er (aanwijzingen voor) archeologische waarden in het plangebied aanwezig, en zo ja, wat is naar verwachting de omvang, ligging, aard en datering hiervan? Indien er (mogelijk) archeologische waarden aanwezig zijn: In welke mate worden deze waarden verstoord door realisatie van de geplande bodemingreep? Hoe kan deze verstoring door planaanpassing tot een minimum worden beperkt? Indien de (mogelijke) archeologische waarden niet kunnen worden behouden: Welke vorm van nader onderzoek is nodig om de aanwezigheid van archeologische waarden en hun omvang, ligging, aard en datering voldoende te kunnen bepalen om te komen tot een selectiebesluit? Het bureauonderzoek is uitgevoerd op 18 januari 2010 en het booronderzoek op 20 januari Meegewerkt hebben: L. Haaring (fysisch geograaf), M. Hanemaaijer (prospector), J. Huizer (prospector) en A.G. de Boer (senior prospector). 2 Bureauonderzoek 2.1 Methoden Het onderzoek is uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.1, in het bijzonder de specificaties LS01, LS02, LS03, LS04 en LS05. Het bureauonderzoek wordt gerapporteerd conform LS06. Het onderzoek bestaat uit zes onderdelen (specificaties LS01 t/m LS06). In de eerste vier onderdelen zijn de volgende werkzaamheden verricht: - afbakening plangebied en vaststellen van de consequenties van het mogelijk toekomstige gebruik - beschrijving van de huidige situatie - beschrijving van de historische situatie en mogelijke verstoringen - beschrijving van bekende archeologische waarden en aardwetenschappelijke gegevens Op grond van deze onderdelen wordt een gespecificeerde verwachting van het gebied opgesteld (specificatie LS05). Hierin wordt verwoord of, en zo ja, welke archeologische waarden worden verwacht. Indien deze worden verwacht worden de (veronderstelde) eigenschappen van de waarden zo gedetailleerd mogelijk aangegeven. 1 Beleidsregel van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 15 juni 2005, nr. WJZ/2005/26210 (8163), tot wijziging van de Beleidsregels opgravingsbevoegdheid. Het PvA is opgesteld door J. Huizer, senior prospector op ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

10 8 2.2 Resultaten Afbakening plan- en onderzoeksgebied en vaststellen van de consequenties van het mogelijk toekomstige gebruik (LS01) Het plangebied ligt in Nederhemert en heeft een oppervlakte van circa 2,5 ha. Het plangebied bestaat uit een strook land tussen de Maas Waalweg in het oosten en de Nieuwstraat in westen, met uitzondering van één perceel (1369). De zuidelijke grens van het plangebied wordt gevormd door de Nijverheidsweg en de noordelijke grens door een sloot. Omdat één perceel in de strook niet bij het plangebied hoort, is het plangebied verdeeld in twee deelgebieden. Het westelijke deelgebied bestaat uit perceel 1375, terwijl de percelen 1370, 1371 en 1372 samen het oostelijke deelgebied vormen. Het maaiveld bevindt zich binnen het plangebeid tussen circa 1,0 en 1,2 m NAP. De exacte locatie is weergegeven in afb. 1 en 2. Van het plangebied zelf zijn onvoldoende archeologische en aardkundige gegevens beschikbaar om een uitspraak te kunnen doen over de archeologische verwachting. Daarom zijn tevens gegevens betrokken uit de directe omgeving, waarmee het onderzoeksgebied kan worden gedefinieerd als het gebied binnen een afstand van circa 1000 meter van het plangebied. De nadruk ligt hierbij op gegevens die betrekking hebben op de Molenveld meandergordel. In het plangebied is de aanleg van een bedrijventerrein gepland. Hierbij zal een gebied met een oppervlakte van 2,5 ha worden bebouwd met bedrijvenpanden. Deze panden zullen worden gefundeerd met heipalen. Om de grond voor de bouw van de panden te egaliseren, zal maximaal circa 1,0 meter grond worden afgegraven. Tevens zullen sleuven worden gegraven voor het aanleggen van rioolpijpen en zullen er sloten gegraven worden. De onderkant van de rioolpijpen zal op een diepte van maximaal circa 1,5 meter worden aangelegd en de sloten zullen een diepte hebben van maximaal circa 2,0 meter onder het maaiveld. Voor de locatie van het plangebied is reeds een milieuhygiënisch onderzoek uitgevoerd, waarbij in het plangebied geen overschrijding van interventiewaarden is vastgesteld. De consequentie van de voorgenomen ingreep is dat eventuele waardevolle archeologische resten in de ondergrond worden aangetast Beschrijving van de huidige situatie (LS02) Het plangebied is momenteel in gebruik als grasland. Aan de westelijke grens van het oostelijke deelgebied was ten tijde van het veldonderzoek reeds een sleuf gegraven ten behoeve van de aanleg van een nieuwe rioolwaterleiding. In het kader van een KLIC-melding zijn gegevens betreffende de ligging van kabels en leidingen binnen het plangebied opgevraagd. Hieruit bleek, dat langs de noordwestelijke grens van het plangebied een rioolwaterleiding in de ondergrond aanwezig is Beschrijving van de historische situatie en mogelijke verstoringen (LS03) De historische situatie is op verschillende kaarten als volgt: Bron Historische situatie Brabantiae pars Orientalis uit onbebouwd, ligging langs de Maas Brabantiae Silvae Ducis uit onbebouwd, ligging langs de Maas Zakatlas uit Nederhemert als plaats aangegeven. Op locatie van plangebied geen bebouwing weergegeven. Kadastrale minuut uit 1817 Gemeente Nederhemert, sectie B, percelen 457, 458 en 462, weiland Topografische kaart uit weiland Bonnekaart uit 1872, 1874, 1900 en onbebouwd, weiland Topografische kaart schaal 1: uit 1950 weiland Topografische kaart schaal 1: uit 1958 weiland; één huis aanwezig aan de Nieuwe Steeg Topografische kaart schaal 1: uit 1969 weiland; twee huizen aanwezig aan de Nieuwstraat 2 Brabantiae pars Orientalis uit Brabantiae Silvae Ducis uit Jan Christiaan Sepp Wolters Noordhoff Atlasproducties Bureau Militaire Verkenningen 1872, 1874, 1900 en ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

11 9 De oudste vermelding van Nederhemert als Hemert komt uit Op de oudste geraadpleegde kaarten is Nederhemert echter niet weergegeven. De meander van de Maas, waaraan Nederhemert gelegen is, had in 1670 wel reeds de vorm die het nu nog heeft, maar de Maas was nog niet afgedamd. Op de kaart van de zakatlas uit 1773 is Nederhemert als dorp afgebeeld ten noorden van de Maas. Het plangebied zelf is op alle geraadpleegde oude kaarten weergegeven als weiland. De twee huizen, die de het plangebied aan de zuidwestzijde begrenzen, zijn gebouwd tussen 1950 en Tot ten minste 1958 werd de straat die het plangebied in het zuidwesten begrenst Nieuwe Steeg genoemd. Tussen 1958 en 1969 is deze naam veranderd in Nieuwstraat. De twee woonpercelen aan de Nieuwstraat, die het plangebied begrenzen, zijn tussen 1950 en 1969 als zodanig in gebruik genomen Beschrijving van bekende archeologische waarden en aardwetenschappelijke gegevens (LS04) De volgende aardwetenschappelijke informatie is bekend van het plangebied: Bron Informatie Geologie 8 Formatie van Echteld Geomorfologie 9 rivierkom en oeverwalachtige vlakte (2M22) Bodemkunde 10 kalkloze poldervaaggronden in zware zavel of lichte klei, profielverloop 4 (Rn94C-VI) Meandergordelkaart 11 Oostelijke deelgebied grenst aan de Molenveld meandergordel uit BP. Het beddingzand hiervan bevindt zich naar verwachting op 0 m NAP (ca. 0-2,6m mv). Nederhemert ligt in het Land van Maas en Waal, een landschap dat geheel is ontstaan in het Holoceen, het huidige geologische tijdvak, onder invloed van de meanderende rivieren de Rijn (Waal) en de Maas. Een meanderende rivier wordt gekenmerkt door slechts één, vaak sterk kronkelende, rivierbedding. De afzettingen gevormd door deze rivieren bestaan uit bedding-, oever- en komafzettingen en worden gerekend tot de Formatie van Echteld. 12 In het verleden, voor de bedijking, verlegden de meanderende rivieren zich regelmatig, waardoor er een landschap is ontstaan met vele fossiele meandergordels in de ondergrond. Hieronder wordt de ontwikkeling van het rivierengebied verder uitgelegd. In de ondergrond van het plangebied komen afzettingen voor van de Molenveld meandergordel, die tussen circa 2900 en 2200 v. Chr. ( BP) watervoerend was. De top van de beddingafzettingen van deze meandergordel wordt verwacht tussen circa 2,0m +NAP en 1,4m NAP (0-2,6 m onder het maaiveld). 13 Deels op de beddingafzettingen zijn de oeverafzettingen afgezet. De top hiervan zal waarschijnlijk op een diepte van maximaal 2 meter onder het maaiveld voorkomen. Op de zandige afzettingen van de oever kunnen vanaf het Vroeg-Neolithicum nederzettingen hebben gestaan. Aan het einde van het Neolithicum had de rivier een andere loop genomen en was de waterloop verlaten. In de loop der tijd zijn de afzettingen van de meandergordel afgedekt met kleiige komafzettingen van jongere stroomgordels, zoals de Bruchem stroomgordel, die tussen circa 820 tot 520 v. Chr. actief was en de Maas die tussen circa 130 en 400 n. Chr actief was ter plaatse van het huidige Afgedamde Maasje. Het kleipakket dat de afzettingen van de Molenveld stroomgordel afdekt, bestaat dus waarschijnlijk uit verschillende lagen waarin bij relatief droge omstandigheden in diverse perioden een bodem ontwikkeld kan zijn. In gerijpte lagen in de komafzettingen kunnen resten voorkomen uit de Vroege IJzertijd tot en met de Middeleeuwen. In de top van de komafzettingen, aan of direct onder het maaiveld, kunnen resten uit de Nieuwe tijd worden verwacht. De bodemkaart en geomorfologische kaart bevestigen het beeld dat hierboven is geschetst. Volgens de geomorfologische kaart is het gebied weergegeven als rivierkom of oeverwalachtige vlakte. Volgens de bodemkaart komen in het plangebied kalkloze poldervaaggronden in zware zavel of lichte klei voor. Poldervaaggronden zijn bodems in klei, waarin weinig bodemvormende kenmerken ontwikkeld zijn Van Berkel en Samplonius 2007 De Mulder et al ARCHIS2. Stichting voor Bodemkartering Berendsen & Stouthamer De Mulder et al Berendsen & Stouthamer ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

12 10 In het onderzoeksgebied zijn de volgende archeologische (indicatieve) waarden vastgesteld: Bron Omschrijving Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) deels een hoge en deels een middelhoge indicatieve archeologische waarde Cultuurhistorische waardenkaart provincie Gelderland 14 deels hoge, deels middelhoge en deels lage archeologische verwachting Archeologische Monumenten Kaart (AMK) In het onderzoeksgebied bevinden zich geen AMKterreinen waarnemingen ARCHISII (Archeologisch Informatie 7.856, , en Systeem) vondstmeldingen ARCHISII In het onderzoeksgebied bevinden zich geen vondstmeldingen onderzoeksmeldingen ARCHISII 7.296, , en De ligging van deze waarden is weergegeven in afb. 4. Volgens de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) geldt op basis van ligging op de rand van de Molenveld meandergordel voor ongeveer de helft van het plangebied een hoge verwachtingswaarde en voor de andere helft een middelhoge. Op de Cultuurhistorische kaart van de provincie Gelderland is deze verwachting genuanceerd: in de meest noordelijke van het plangebied geldt een hoge verwachtingswaarde op basis van ligging op de Molenveld meandergordel. In het meest westelijke deel van het plangebied is de verwachting op het aantreffen van archeologische waarden middelhoog op 14 ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

13 11 basis van ligging op een crevasse van dezelfde meandergordel. Het grootste deel van het plangebied heeft op de cultuurhistorische kaart van Gelderland echter een lage verwachting op het voorkomen van archeologische waarden, omdat het zich in de kom van de Molenveld meandergordel bevindt. 15 De archeologische verwachting volgens de Cultuurhistorische waardenkaart van Gelderland is weergegeven in afb. 5. Volgens de Cultuurhistorische Waardenkaart van de provincie Gelderland behoort het plangebied tot een eenheid van Systematische ontginningen, meestal van na de bedijking, van de lagere delen van de stroomrug. Deze eenheid wordt als volgt omschreven: In 1850 leek het landschap op dat van de kommen: rechte wegen en sloten, open, geen bewoning, maar wel met akkers en soms ook boomgaarden. 16 Op een afstand van circa 800 meter ten zuidoosten van het plangebied is bij een archeologische veldkartering een Vroegmiddeleeuwse fibula gevonden. 17 Op een overslagafzetting van de Maas zijn op circa 500 meter ten zuidoosten van het plangebied Laatmiddeleeuwse huisterpen en fragmenten van gebruiksvoorwerpen gevonden. 18 Ook ten oosten van het plangebied (circa 500 meter) is een oude woongrond gevonden. Deze bevindt zich in de komafzettingen boven de Molenwijk stroomgordel. Op deze locatie zijn aardewerk scherven gevonden uit de Late Middeleeuwen en Nieuwe tijd. Tevens zijn scherven inheems-romeins aardewerk gevonden. Of deze zich in de oude woongrond in komafzettingen van de Maas bevonden of in de afzettingen van de Molenwijk meandergordel is niet duidelijk Gespecificeerde verwachting (LS05) In het hele plangebied, maar met name in het noordoostelijke deel en het meest westelijke deel van het plangebied, worden archeologische resten verwacht uit Neolithicum tot en met de Bronstijd op of in de top van de oeverafzettingen van de Molenveld meandergordel. De top van de beddingafzettingen van deze meandergordel wordt verwacht tussen binnen circa 2,6 m onder het maaiveld. De oeverafzettingen worden hoger verwacht, binnen circa 2 meter mv. De resten manifesteren zich naar verwachting als een archeologische laag, bestaande uit een vermenging van onder meer kleine fragmenten aardewerk, houtskool en bot met het oorspronkelijke substraat. De conservering van de archeologische resten is afhankelijk van de diepte van deze resten en de grondwaterstand. Mogelijk zijn meeste typen archeologische resten (bot, houtskool, aardwerk, metaal) zullen door natte en zuurstofloze condities goed zijn geconserveerd. 20 Ze zijn bovendien afgedekt door jongere kleiafzettingen en buiten het bereik van moderne landbouwactiviteiten gebleven. Aan en direct onder het maaiveld worden in de komafzettingen van de Maas archeologische resten verwacht uit de Nieuwe Tijd. De vondstenlaag van deze resten zal zich niet dieper bevinden dan ca. 30 cm beneden het maaiveld. Organische resten (zoals bot, hout, leder en textiel) zullen door de boven het hoogste grondwaterpeil (1 m mv) heersende relatief droge en zure bodemomstandigheden slecht zijn geconserveerd. Andere type indicatoren (aardewerk) zijn waarschijnlijk matig goed geconserveerd. De beperkte beschikbare gegevens laten niet toe, het complextype en de omvang van de verwachte resten nader te specificeren. Bij realisatie van de voorgenomen ingrepen zullen eventueel in het plangebied aanwezige archeologische waarden worden verstoord. 3 Inventariserend Veldonderzoek door middel van booronderzoek (VS03) 3.1 Methoden De bij het Inventariserend Veldonderzoek toegepaste methoden zijn conform de KNA, versie 3.1, in het bijzonder specificatie VS03 (booronderzoek). Uitgangspunt van het inventariserend veldonderzoek is de gespecificeerde verwachting zoals die is opgesteld in het bureauonderzoek. De strategie voor het veldonderzoek is hierop gebaseerd, alsmede op het voor dit onderzoek opgestelde Plan van Aanpak (VS01). De rapportage is opgesteld conform specificatie VS05. In het plangebied zijn grondboringen uitgevoerd met als doel het bepalen van de bodemopbouw en eventuele bodemverstoringen. Dit is de verkennende fase van het inventariserend veldonderzoek ARCHIS-waarneming ARCHIS-waarneimngen en ARCHIS-waarneming Kars & Smit ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

14 12 Het verkennen van de bodemopbouw gebeurt door de bodemtextuur en, indien relevant, bodemkundige horizonten systematisch te beschrijven. Eventuele afwijkingen van de verwachte bodemopbouw zoals vastgesteld op grond van het bureauonderzoek, en andere niet-natuurlijke bodemkenmerken kunnen er aanleiding toe geven om (delen van) het plangebied als verstoord te beschouwen. Er zijn dertien boringen verspreid over het plangebied uitgevoerd met een 7 cm edelmanboor en een 3 cm guts tot 50 cm in de oeverafzettingen van de Molenveldse stroomgordel, indien deze binnen 200 cm onder het maaiveld werden aangetroffen. De maximale diepte van de boringen bedraagt 230 cm mv. De bodemtextuur en archeologische indicatoren zijn beschreven volgens SBB 5.1 van het NITG-TNO waarin ondermeer de standaard classificatie van bodemmonsters volgens NEN5104 wordt gehanteerd. 21 De X- en Y-coördinaten zijn bepaald aan de hand van de lokale topografie en ingemeten met een meetlint. De hoogte van het maaiveld ter plaatse van de boringen is bepaald aan de hand van AHNbeelden. 3.2 Resultaten De locatie van de boringen is weergeven in afb. 6. In de boringen 4, 5, 6 en 7 is onderin de boringen een zandig pakket aangetroffen. Het materiaal in dit pakket bestaat uit matig tot uiterst siltig, matig tot zeer fijn, kalkrijk grijs zand. Alleen in boring 6 komt onderin (van cm mv) zwak siltig, matig fijn zand voor. In de boringen 4, 5 en 6 ligt de top van dit pakket tussen 160 en 180 cm mv, in boring 7 op 135 mv. Boven deze zandige afzettingen komt een pakket matig siltige klei voor. In de boringen waarin geen zandige afzettingen zijn aangetroffen, reiken deze kleiafzettingen tot onderin de boringen (200 cm mv). De klei is kalkloos, heeft als hoofdkleur grijs en er komen plantenresten in voor. In dit pakket zijn enkele humeuze bandjes aangetroffen, die donkergrijs of grijsbruin zijn. Tussen 80 en 140 mv ligt een grens, waarboven het sediment roestvlekken bevat. De bovenste cm van het kleipakket is zwak humeus en grijsbruin van kleur. Tijdens het booronderzoek zijn geen indicatoren aangetroffen die wijzen op archeologische sporen in de bodem. 3.3 Interpretatie In de boringen 4 t/m 7 zijn oeverafzettingen aangetroffen van de Molenwijk meandergordel, bestaande uit matig tot uiterst siltig zand. Waarschijnlijk zijn de boringen 5 t/m 7 gesitueerd op de oeverafzettingen van de stroomgordel en boring 4 op een crevasse. Dit komt in grote lijnen overeen met de verwachting op basis van de Cultuurhistorische Waardenkaart van Gelderland (afb. 5). In boring 6 zijn tussen 230 en 220 mogelijk beddingafzettingen aangetroffen, bestaande uit zwak siltig zand. De oeverafzettingen liggen dieper dan op basis van het bureauonderzoek werd verwacht, maar vermoedelijk heeft dat geen gevolgen voor de archeologische verwachting op deze afzettingen. Boven de oeverafzettingen ligt een pakket komafzettingen van jongere meandergordels, zoals de Broek, de Bruchem en de Maas meandergordel. In de boringen waar geen oeverafzettingen zijn gevonden, bestaat de gehele boorkolom uit komafzettingen, afkomstig van de Molenwijk, de Broek, de Bruchem en de Maas meandergordel. In de komafzettingen komen meerdere humeuze laagjes voor, maar geen laklagen. Waarschijnlijk is het komgebied altijd vrij vochtig geweest, waardoor geen bodemontwikkeling optrad. Ten tijde van en vlak na rivieractiviteit van de Molenwijk meandergordel kan op de oeverafzettingen ervan bewoning hebben plaatsgevonden. Ter plaatse van de boringen 4 t/m 7 wordt derhalve verwacht dat in de top van de oeverafzettingen mogelijk archeologische resten uit het Vroeg-Neolithicum tot en met de Bronstijd aanwezig zijn. In de komafzettingen zijn geen lagen aangetroffen die wijzen op de mogelijke aanwezigheid van archeologische resten. Ook in de top van de komafzettingen zijn geen aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van archeologische resten uit de Late Middeleeuwen en/of Nieuwe tijd. De oxidatie-reductiegrens, de diepte tot waar roestvlekken in de afzettingen aanwezig zijn, geeft de gemiddeld laagste grondwaterstand aan. Deze ligt tussen 80 en 140 cm mv. Dat betekent dat eventueel aanwezige archeologische waarden die zich in de oeverafzettingen bevinden, onder de grondwaterspiegel liggen. Daarmee zullen ze waarschijnlijk goed geconserveerd zijn. 21 Bosch 2005; Normalisatie-Instituut ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

15 13 4 Conclusies De in de Inleiding gestelde onderzoeksvragen kunnen op basis van de bereikte resultaten als volgt worden beantwoord: Is er in het plangebied een intact potentieel vondstniveau aanwezig en zo ja, komt dit overeen met het op basis van het bureauonderzoek verwachte potentiële vondstniveau? In het plangebied zijn oeverafzettingen (boringen 5, 6 en 7) en crevasseafzettingen (boring 4) van de Molenwijk meandergordel gevonden. De top hiervan bevindt zich tussen 135 en 180 cm mv. Op dit niveau kunnen archeologische resten voorkomen uit het Vroeg- en Midden-Neolithicum. In de top van de komafzettingen zijn geen aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van archeologische resten. Zijn er (aanwijzingen voor) archeologische waarden in het plangebied aanwezig en, zo ja, wat is naar verwachting de omvang, ligging, aard, datering en waardestelling hiervan? Zowel in de oever- en crevasseafzettingen van de Molenwijk meandergordel als in de top van de komafzettingen van de Maas meandergordel zijn geen indicatoren aangetroffen die wijzen op de aanwezigheid van archeologische waarden, maar het opsporen van archeologische indicatoren was niet het doel van het verkennende booronderzoek en de aanwezigheid hiervan is vooralsnog niet uit te sluiten. In welke mate worden deze waarden verstoord door realisatie van de geplande bodemingreep? Bij de aanleg van het bedrijventerrein zullen de eventueel aanwezige archeologische waarden worden verstoord. Hoe kan deze verstoring door planaanpassing tot een minimum worden beperkt? De verstoring van eventueel aanwezige archeologische waarden in de top van de oever- en crevasseafzettingen van de Molenwijk meandergordel kan tot een minimum worden beperkt, wanneer besloten zou worden de bodem ter plaatse van in afb. 6 donkergrijs gekleurde delen tot een diepte van maximaal 100 cm mv te ontgraven. Indien de eventuele archeologische waarden niet kunnen worden behouden: Welke vorm van nader onderzoek is nodig om de aanwezigheid van archeologische waarden en hun omvang, ligging, aard en datering voldoende te kunnen bepalen om te komen tot een selectiebesluit? Om de aanwezigheid van archeologische waarden op de oever- en crevasseafzettingen van de Molenwijk meandergordel vast te stellen en indien aanwezig de aard, omvang en waardestelling ervan te kunnen bepalen, is het noodzakelijk een karterend booronderzoek uit te voeren, waarbij gezocht wordt naar een archeologische laag. 5 Aanbeveling ADC ArcheoProjecten adviseert om een inventariserend veldonderzoek uit te voeren door middel van een karterend booronderzoek, teneinde de op basis van het verkennende booronderzoek opgestelde gespecificeerde verwachting aan te vullen en te toetsen. Daartoe wordt geadviseerd te boren met een Edelmanboor en een 3 cm guts in een grid van 20 x 25 m. Deze methode is geschikt voor het opsporen van een archeologische laag. Het te karteren deel van het plangebied betreft de in afb. 6 met donkergrijs aangegeven gebieden, waarin oever- en crevasseafzettingen gevonden zijn van de Molenveld meandergordel. Het oppervlak van deze gebieden is circa 7000 m 2. De exacte invulling van de werkzaamheden dient te worden vastgelegd in een Plan van Aanpak (PvA) of Programma van Eisen (PvE). Het is niet uit te sluiten dat buiten het voor vervolgonderzoek geselecteerde gebied toch nog archeologische resten voorkomen. Daarom merken wij op dat het aanbeveling verdient om de uitvoerder van het grondwerk te wijzen op de plicht archeologische vondsten te melden bij de bevoegde overheid, zoals aangegeven in artikel 53 van de Monumentenwet. ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

16 14 Literatuur Berendsen, H.J.A. & E. Stouthamer, Palaeogeographic development of the Rhine-Meuse delta, The Netherlands. Van Gorcum, Assen. Berkel, G. van & K. Samplonius Nederlandse plaatsnamen, herkomst en historie. Prisma, Utrecht. Bureau Militaire Verkenningen, verschillende jaargangen (1872, 1874, 1900 en 1907): Heusden, blad 567, 1: Bosch, J.H.A., 2005: Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode, Versie 5.2. Utrecht (TNOrapport, NITG A). Groenewoudt, B.J., 1994: Prospectie, waardering en selectie van archeologische vindplaatsen: een beleidsgerichte verkenning van middelen en mogelijkheden. Amersfoort (Nederlandse Archeologische Rapporten, 17). Mulder, F.J. de, M.C. Geluk, I. Ritsema, W.E. Westerhoff & T.E. Wong, 2003: De ondergrond van Nederland. NITG-TNO, Utrecht. Normalisatie-Instituut, Nederlands, 1989: Geotechniek, classificatie van onverharde grondmonsters NEN 5104, Delft. Stichting voor Bodemkartering, 1981: Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000, blad 44 Oost Oosterhout. Tol, A.J., J.W.H.P. Verhagen & M. Verbruggen, 2006: Leidraad inventariserend veldonderzoek. Deel: karterend booronderzoek. Gouda (SIKB uitgave). Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1990: Grote Historische Atlas van Nederland, deel 4 Zuid-Nederland , Groningen. Gebruikt kaartmateriaal Brabantiae pars Orientalis uit Brabantiae Silvae Ducis uit Jan Christiaan Sepp uit Lijst van afbeeldingen Afb. 1 Locatie van het plangebied Afb. 2 Detailkaart van het plangebied Afb. 3 Locatie van het plangebied op de Bonnekaart uit 1874 Afb. 4 Indicatieve Kaart Archeologische Waarden, AMK-terreinen en ARCHIS-meldingen Afb. 5 Archeologische verwachting binnen het plangebied, afgeleid van de Cultuurhostorische Waardenkaart van de provincie Gelderland Afb. 6 Resultaten van het verkennende booronderzoek Lijst van tabellen Tabel 1. Tijdsduur van de verschillende (pre)historische perioden. ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

17 15 NEERIJNEN VUREN BRAKEL HERWIJNEN HELLOUW HAAFTEN TUIL RIJSWIJK NB GIESSEN ANDEL BABIJLONIENBROEK N EETHEN DRONGELEN POEDEROIJEN GENDEREN VEEN ZUILICHEM NIEUWAAL ZALTBOMMEL GAMEREN BRUCHEM AALST GLD 8 DELWIJNEN NEDERHEMERT KERKWIJK WIJK EN AALBURG BERN AMMERZODEN HEDEL HEUSDEN GEM HEUSD 8 HAARSTEEG m ELSHOUT VLIJMEN bron: Geodan NIEUWKUIJK Afb. 1 Locatie van het plangebied ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

18 N Nieuwstraat Nieuwstraat Nieuwstraat Nieuwstraat Nieuwstraat Nieuwstraat Nieuwstraat Nieuwstraat Nieuwstraat Maas Waalweg Nijverheidstraat m Legenda Begrenzing van het plangebied 1375 Perceelnummer LH Afb. 2 Detailkaart van het plangebied ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

19 N 0 50m Legenda Weiland Bos Plangebied LH Afb. 3 Locatie van het plangebied op de Bonnekaart uit 1874 ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

20 N m Legenda Hoge indicatieve archeologische waarde Middelhoge indicatieve archeologische waarde Lage indicatieve archeologische waarde Water Begrenzing van het planggebied ARCHIS-meldingen (bijgewerkt okt.'09) Midden-Romeinse tijd Vroege Middeleeuwen Late Middeleeuwen Onderzoeksmelding LH Afb. 4 Indicatieve Kaart Archeologische Waarden, AMK-terreinen en ARCHIS-meldingen ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

21 N 0 50m Legenda Hoge verwachting op archeologische waarden Middelhoge verwachting op archeologische waarden Lage verwachting op archeologische waarden Afb. 5 Archeologische verwachting binnen het plangebied, afgeleid van de Cultuurhostorische Waardenkaart van de provincie Gelderland ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling

22 N m Legenda Mogelijk voorkomen van archeologische resten op oever- of crevasseafzettingen van de Molenveld meandergordel, binnen 200 cm -mv Waarschijnlijk geen archeologische resten in komafzettingen 4 1 Uitgevoerd boorpunt met nummer, oever- of crevasseafzettingen aangetroffen Uitgevoerd boorpunt met nummer, geen oeverafzettingen aangetroffen Afb. 6 Resultaten van het verkennende booronderzoek ADC ArcheoProjecten Rapport 2212 Nederhemert Bedrijventerrein De Ormeling