Raaijestraat 2 te Elst rapport 2628

Transcriptie

1 rapport 2628

2

3 (gemeente Overbetuwe) Een Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van een verkennend en karterend booronderzoek J. Holl

4 2 Colofon ADC Rapport 2628 (gemeente Overbetuwe) Een Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van een verkennend en karterend booronderzoek Auteur: J. Holl In opdracht van: dhr. M. Balk ADC ArcheoProjecten, Amersfoort, 1 februari 2011 Foto s en tekeningen: ADC ArcheoProjecten, tenzij anders vermeld Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. ADC ArcheoProjecten aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. Autorisatie: R.M. van der Zee ISBN ADC ArcheoProjecten Postbus BM Amersfoort Tel Fax info@archeologie.nl

5 3 Inhoudsopgave Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied 4 Samenvatting 5 1 Inleiding Algemeen Doelstelling en vraagstelling 7 2 Methodiek bureauonderzoek 7 3 Resultaten bureauonderzoek Afbakening plan- en onderzoeksgebied en vaststellen van de consequenties van het mogelijk toekomstige gebruik Beschrijving huidig gebruik Beschrijving van de historische situatie en mogelijke verstoringen Beschrijving van bekende archeologische, ondergrondse bouwhistorische en aardwetenschappelijke waarden Gespecificeerde verwachting (LS05) 11 4 Methodiek Inventariserend Veldonderzoek (IVO-O) Kader Methode 12 5 Resultaten Inventariserend Veldonderzoek (IVO-O) Lithologische beschrijving Interpretatie 13 6 Conclusies 13 7 Aanbeveling 14 Literatuur 15 Geraadpleegde websites 15 Lijst van afbeeldingen en tabellen 15 Bijlage 1 Boorgegevens 23

6 4 Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied Provincie: Gelderland Gemeente: Overbetuwe Plaats: Elst Toponiem: Raaijestraat 2 Kadastrale gegevens: Elst, sectie P, nrs. 487 & 616 (deels) Kaartblad: 40A Oppervlakte plangebied 0,44 ha Coördinaten: / ; / ; / ; / Bevoegde overheid: gemeente Overbetuwe Deskundige namens de bevoegde overheid: dhr. P.F.J. Franzen, regio-archeoloog ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer (CIS-code): ADC-projectcode: Periode van uitvoering: januari 2011 Beheer en plaats documentatie: ADC ArcheoProjecten bv, Amersfoort Beheer en plaats digitale documentatie:

7 5 Samenvatting In opdracht van dhr. M. Balk heeft ADC ArcheoProjecten een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd voor het plangebied Raaijestraat 2 in Elst (gemeente Overbetuwe). In het plangebied zal sloop en nieuwbouw plaatsvinden. Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van een projectprocedure ten behoeve van een wijziging in het bestemmingsplan en was noodzakelijk om te bepalen of bij de voorgenomen activiteiten de kans bestaat dat archeologische resten in de ondergrond worden aangetast. Op basis van het bureauonderzoek bevindt het plangebied zich op een oude woongrond, die een AMKterrein van zeer hoge archeologische waarde vormt. Binnen dit terrein zijn aan de oppervlakte reeds archeologische resten uit de periode IJzertijd Late Middeleeuwen gevonden. Verwacht werd dat deze resten ook in de oude woongrond, die als een bewoningsniveau uit deze periode beschouwd wordt, aanwezig zouden zijn. De oude woongrond zou bestaan uit een 80 cm dik pakket opgebrachte klei met resten van huishoudelijk afval en deze zou mogelijk afgedekt zijn door een recent opgebracht pakket. Teneinde deze verwachting te toetsen werd in het plangebied een verkennend en karterend booronderzoek uitgevoerd. Het op basis van het bureauonderzoek verwachte bewoningsniveau is tijdens dit booronderzoek ook aangetroffen. Het bewoningsniveau wordt in enkele boringen afgedekt door een 30 à 50 cm dikke ophoging. Door bodembewerking is de bovenste ca. 20 à 100 cm van het bewoningsniveau in de meeste boringen omgewerkt. In twee boringen lijkt de top intact te zijn en aanwezig vanaf het maaiveld of afgedekt door een laag ophoogzand. Dit bewoningsniveau bestaat uit humeuze lagen en lagen met fosfaatvlekken, die tijdens de bewoningsfase zijn opgebracht. Het vondstmateriaal bestaat uit baksteenfragmenten, houtskoolbrokjes en houtresten. Ook is een aardewerkfragment gevonden. Al het materiaal is te sterk gefragmenteerd om een zekere datering te kunnen geven. ADC ArcheoProjecten adviseert om in het plangebied tijdens de sloopwerkzaamheden in een archeologische begeleiding te voorzien. De archeologische begeleiding dient hetzelfde doel als een inventariserend veldonderzoek door middel van het aanleggen van proefsleuven (IVO-P). Dit betekent dat indien bij de civiele werkzaamheden toch vondsten of archeologische sporen worden aangetroffen, deze worden geregistreerd en, in zover de werkzaamheden dat toelaten, worden gedocumenteerd. De exacte invulling van de werkzaamheden dient te worden vastgelegd in een door de bevoegde overheid goed te keuren Programma van Eisen (PvE). Ter plaatse van de geplande nieuwbouw wordt geadviseerd een inventariserend veldonderzoek uit te voeren door middel van het aanleggen van proefsleuven (IVO-P), teneinde gaafheid, omvang, datering en conservering van archeologische resten te onderzoeken. Het verdient verder de aanbeveling om de uitvoerder van het grondwerk te wijzen op de plicht archeologische vondsten te melden bij de bevoegde overheid, zoals aangegeven in artikel 53 van de Monumentenwet.

8 6 Tabel 1. Overzicht van de verschillende (pre)historische perioden. Periode Nieuwe tijd Middeleeuwen: Late Middeleeuwen Vroege Middeleeuwen Romeinse tijd: Laat-Romeinse tijd Midden-Romeinse tijd Vroeg-Romeinse tijd IJzertijd: Late IJzertijd Midden-IJzertijd Vroege IJzertijd Bronstijd: Late Bronstijd Midden-Bronstijd Vroege Bronstijd Neolithicum (Jonge Steentijd): Laat-Neolithicum Midden-Neolithicum Vroeg-Neolithicum Mesolithicum (Midden-Steentijd): Laat-Mesolithicum Midden-Mesolithicum Vroeg-Mesolithicum Paleolithicum (Oude Steentijd): Laat-Paleolithicum Midden-Paleolithicum Vroeg-Paleolithicum Bron: Archeologisch Basis Register heden na Chr. 12 voor Chr. 450 na Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr. tot 8800 voor Chr. Tijd in jaren na Chr na Chr na Chr na Chr. 12 voor Chr na Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr voor Chr. tot voor Chr.

9 7 1 Inleiding 1.1 Algemeen In opdracht van dhr. M. Balk heeft ADC ArcheoProjecten een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd voor het plangebied Raaijestraat 2 in Elst (gemeente Overbetuwe). In het plangebied zal sloop en nieuwbouw plaatsvinden. Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van een projectprocedure ten behoeve van een wijziging in het bestemmingsplan en was noodzakelijk om te bepalen of bij de voorgenomen activiteiten de kans bestaat dat archeologische resten in de ondergrond worden aangetast. 1.2 Doelstelling en vraagstelling Het doel van bureauonderzoek is het verwerven van informatie, aan de hand van bestaande bronnen, over bekende of verwachte archeologische waarden, binnen een omschreven gebied, om daarmee te komen tot een gespecificeerde, archeologische verwachting. Het doel van het inventariserende veldonderzoek is het aanvullen en toetsen van de op basis van het bureauonderzoek opgestelde gespecificeerde verwachting. Het inventariserend veldonderzoek vond plaats door middel van een verkennend en karterend booronderzoek. Ten behoeve van het inventariserend veldonderzoek is een plan van aanpak (PvA) opgesteld conform KNA (Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie) specificatie VS01. 1 Hierin zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld: - Is er in het plangebied een intact potentieel vondst- en/of sporenniveau aanwezig en zo ja, komt dit overeen met het op basis van het bureauonderzoek verwachte niveau? - Zijn er (aanwijzingen voor) archeologische waarden in het plangebied aanwezig, en zo ja, wat is naar verwachting de omvang, ligging, aard en datering hiervan? Indien er archeologische waarden aanwezig zijn: - In welke mate worden deze waarden verstoord door realisatie van de geplande bodemingreep? - Hoe kan deze verstoring door planaanpassing tot een minimum worden beperkt? Indien de archeologische waarden niet kunnen worden behouden: - Welke vorm van nader onderzoek is nodig om de aanwezigheid van archeologische waarden en hun omvang, ligging, aard en datering voldoende te kunnen bepalen om te komen tot een selectiebesluit? Het bureauonderzoek is uitgevoerd op 19 januari 2011 en het booronderzoek op 25 januari Meegewerkt hebben: J. Holl (prospector), J.M. Blom (prospector) en R.M. van der Zee (senior prospector). 2 Methodiek bureauonderzoek Het onderzoek is uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.2 Landbodems, protocol 4002 Bureauonderzoek. Het bureauonderzoek bestaat uit de volgende elf processtappen: 1. Afbakenen plan- en onderzoeksgebied en vaststellen consequenties van mogelijk toekomstig gebruik; 2. Aanmelden onderzoek bij Archis; 3. Vermelden (en toepassen) overheidsbeleid; 4. Beschrijven huidig gebruik; 5. Beschrijven historische situatie en mogelijke verstoringen; 6. Beschrijven mogelijke aanwezigheid bouwhistorische waarden in de ondergrond; 7. Beschrijven bekende archeologische en aardwetenschappelijke waarden; 8. Opstellen gespecificeerde verwachting; 9. Opstellen standaardrapport bureauonderzoek; 10. Afmelden onderzoek bij Archis: overdracht onderzoeksgegevens; 11. Aanleveren digitale gegevens bij e-depot. 1 Het PvA is opgesteld door J. Holl, prospector op 21 januari 2011 en geaccordeerd door A.G. de Boer, senior prospector.

10 8 De processtappen 1 tot en met 7 leveren gegevens op basis waarvan processtap 8, de gespecificeerde verwachting wordt opgesteld. De gespecificeerde verwachting kan worden beschouwd als een belangrijke conclusie van het bureauonderzoek, omdat hierin wordt aangegeven of, en zo ja, welke archeologische waarden worden verwacht, indien relevant weergegeven op een kaart. De resultaten van processtappen 1 tot en met 8 worden behandeld in de paragrafen 3.1 tot en met 3.5. Processtap 9 resulteert in het voorliggende rapport. De processtappen 10 en 11 hebben betrekking op het voor derden openbaar maken van de resultaten van het bureauonderzoek bij onder meer Archis en het e-depot. 3 Resultaten bureauonderzoek 3.1 Afbakening plan- en onderzoeksgebied en vaststellen van de consequenties van het mogelijk toekomstige gebruik Het plangebied ligt in het buitengebied ten noorden van Elst en heeft een oppervlakte van 0,44 ha. De exacte locatie is weergegeven in afbeeldingen 1 en 2. Van het plangebied zelf zijn onvoldoende archeologische en aardkundige gegevens beschikbaar om een uitspraak te kunnen doen over de archeologische verwachting. Daarom zijn tevens gegevens betrokken uit de directe omgeving, waarmee het onderzoeksgebied kan worden gedefinieerd als het gebied binnen een straal van circa 200 m rondom het plangebied. In het plangebied is sloop van de huidige kassen (4.848 m 2 ) en bedrijfsgebouwen (374 m 2 ) en nieuwbouw van een woning gepland. De nieuwe woning heeft een oppervlakte van ca. 300 m 2. De locatie hiervan is weergegeven op afb. 2. Bovendien zal een bijgebouw gerealiseerd worden van ca. 75 m 2, waarvan de precieze locatie nog niet bekend is. De bodem zal vergraven worden tot ca. 80 cm mv. De fundering zal plaatsvinden door middel van schroefpalen. De consequentie van de voorgenomen ingreep is dat eventuele waardevolle archeologische resten in de ondergrond worden aangetast. 3.2 Beschrijving huidig gebruik Het plangebied is momenteel bebouwd met kassen voor bloementeelt en bedrijfsgebouwen. Rondom de kassen zijn enkele groenstroken aanwezig. Direct ten zuiden van de kas bevindt zich een kleine waterpartij. Volgens de eigenaar is het plangebied voor een groot deel (ter plaatse van de geplande nieuwbouw) ca. 1 m opgehoogd met zand. In het plangebied is een milieukundig bodemonderzoek uitgevoerd. De bovengenoemde ophooglaag is hierbij niet aangetroffen. Deze is volgens de eigenaar vermengd met de oorspronkelijke bodem. Tijdens het bodemonderzoek zijn lichte verontreinigingen met cadmium, koper, zink en DDE gemeten. In het grondwater is een matige verontreiniging met barium gemeten. De grondwaterstand is vastgesteld op 1,5 m mv (15 december 2010). 2 Er is informatie opgevraagd over de ligging van kabels en leidingen door middel van een KLIC-melding. 3 Hieruit bleek dat kabels en leidingen aanwezig zijn ten zuiden van de huidige kassen, parallel aan de Raaijestraat. Mogelijk zijn ook leidingen aanwezig die verband houden met het huidige gebruik als kas. 2 Schoenmaker & Put KLIC-meldingsnr. 11G

11 9 3.3 Beschrijving van de historische situatie en mogelijke verstoringen De historische situatie is op verschillende kaarten als volgt: Bron Kadastrale minuut uit Bonnekaarten uit (zie afb. 3) 5 Topografische kaart uit KennisInfrastructuur CultuurHistorie (KICH) 7 Cultuurhistorische Relictenkaart Gelderland 8 Historische situatie grotendeels boomgaard; zuidoosten: bouwland; de Raaijestraat bestaat al (Raaijer Straat) : grotendeels boomgaard; zuidoosten: bouwland 1931: boomgaard 1957: boomgaard 1966: boomgaard, zuidoosten: weiland; hiertussen liep een sloot : boomgaard, in het westen deels bouwland, in het oosten loopt een (n-z) sloot; de woningen aan de Raaijestraat 2 (ten westen van het plangebied) waren al aanwezig. 1985: boomgaard 1990: braakliggend 1995: de huidige kas en de waterpartij hiervoor was aanwezig geen aanvullende informatie Ten noorden van het plangebied: oude bewoningsrelicten uit de prehistorie Op basis van het kaartmateriaal is het plangebied de afgelopen ca. 200 jaar vooral in gebruik geweest als boomgaard. De huidige kassen zijn in de jaren 90 van de vorige eeuw gerealiseerd. Deze kassen zijn gefundeerd op poeren die ca. 1 m de grond in zijn geboord. Onder deze poeren is beton gestort. Voor zover bekend hebben geen ontgrondingen in het plangebied plaatsgevonden Beschrijving van bekende archeologische, ondergrondse bouwhistorische en aardwetenschappelijke waarden De volgende aardwetenschappelijke informatie is bekend van het plangebied: Bron Informatie Geologie 10 Formatie van Echteld / Formatie van Nieuwkoop; rivierklei en zand met inschakelingen van veen Landschappelijke eenheden (archeologische Oude woongronden; het noordwesten van het plangebied ligt op beleidsadvieskaart, zie afb. 4) 11 een crevasse in het komgebied; het zuidoosten ligt op een relatief laag oeverwalcomplex op komafzettingen Geomorfologie 12 Opgehoogde woon- of vluchtplaats met hoogteverschil 0,5-1,5 m; rivierkom- en oeverwalachtige vlakte (2M22) Bodemkunde (zie afb. 5) 13 Oude bewoningsplaats (hieromheen: kalkhoudende poldervaaggronden in zware zavel en lichte klei, profielverloop 5 (Rn95A-VI/VII) Meandergordels (zie afb. 5) 14 Ca. 250 m ten oosten van het plangebied bevindt zich de stroomgordel van Santacker-Driel uit 800 tot 300 v. Chr. Zanddiepte 15 Pleistoceen zand op 3 tot 4 m mv Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) 16 8,8 à 9 m +NAP; direct ten oosten van het plangebied is de NAPhoogte 8,2 m +NAP. Gedurende de laatste ijstijd (Weichselien, tot jaar geleden) lag het plangebied in het stroomgebied van de riviervlakte van de Rijn. Dit was een brede riviervlakte tussen de stuwwallen van de Veluwe en van Nijmegen, waarbinnen vlechtende rivieren stroomden. De stuwwallen zijn als gevolg van opstuwing van sediment door het landijs in de voorlaatste ijstijd (Saalien, jaar geleden). Vóór het Weichselien waren ook stuwwallen tussen Arnhem en Nijmegen aanwezig, maar deze zijn door erosie van de Rijn voor een groot deel opgeruimd. De rivierafzettingen uit deze periode worden gerekend tot de Formatie van Kreftenheye (Kreftenheye 5). 4 Kadaster Bureau Militaire Verkenningen 1872, 1890, 1900, 1903, 1907, 1920, Kadaster 1957, 1966, 1972, 1978, 1985, 1990, De Mulder, et al Willemse Stichting voor Bodemkartering 1985a. 13 Stichting voor Bodemkartering 1985b. 14 Berendsen & Stouthamer Cohen, et al

12 10 Gedurende het Allerød-Bølling interstadiaal (warmere periode binnen het Weichselien, jaar geleden) vond een afname van de sediment- en waterafvoer plaats, waardoor het vlechtende systeem overging in een meanderend systeem. De rivier sneed zich in in haar vroegere bedding, waardoor het Laagterras ontstond. Gedurende het Late Dryas stadiaal ( tot v. Chr. koelde het klimaat af, waardoor de rivieren weer een vlechtend patroon kregen en zich brede dalvlakten ontwikkelden. De rivierafzettingen uit deze periode worden tot de Formatie van Kreftenheye (Kreftenheye 6) gerekend. De afzettingen van Kreftenheye 5 werden door erosie voor een groot deel opgeruimd. Vanaf 9950 v. Chr. warmde het klimaat op en begon het Holoceen (huidige tijdvak). De Rijn kreeg wederom een meanderend patroon en de rivierafvoer concentreerde zich in één insnijdende hoofdgeul. De vlechtende Kreftenheye-6 geulen verlandden. Binnen de gemeente Overbetuwe bevinden zich meerdere van dergelijke geulen, die door latere riviersystemen zijn benut. De Nederlandse Rijndelta bouwde zich vanaf het begin van het Holoceen op als gevolg van accumulatie van riviersediment. Het duurde echter tot ca v. Chr. voordat het insnijdende systeem in de gemeente Overbetuwe overging in een accumulatief systeem. Tot dat moment lag de gemeente ten oosten van de terrassenkruising: het punt waar netto erosie stroomopwaarts overgaat in accumulatie en deltavorming stroomafwaarts. Vanaf 3000 v. Chr. kwamen de stroomgordels tot ontwikkeling en begon het landschap te vernatten. Er kwamen diverse stroomgordelverleggingen voor, waarbij nieuwe stroomgordels tot ontwikkeling kwamen en oude inactief werden. Er ontwikkelde zich binnen een stroomgordel een zandige meandergordel (bedding), geflankeerd door oeverafzettingen, bestaande uit zandige klei. De oeverwallen en meandergordel worden samen tot de stroomgordel gerekend. Op grotere afstand van de rivierloop werden alleen de fijnste deeltjes afgezet en vormde zich komklei. In de gemeente Overbetuwe is op deze manier een 3 tot 4 m dik pakket Holocene rivierafzettingen ontstaan. 17 Het plangebied ligt ten westen van de stroomgordel van Santacker-Driel. Deze stroomgordel, die ten oosten van het plangebied ligt, was vanaf de Late Bronstijd tot de Late IJzertijd actief. De meandergordel wordt gekenmerkt door een brede, in het veld goed zichtbare restgeul, die tot in de Late Middeleeuwen open water heeft gehad. In de Romeinse tijd vormde deze geul een belangrijke verbinding tussen Elst en Driel. Naar verwachting bevindt zich in het zuidoosten van het plangebied een relatief dunne laag oeverafzettingen van deze stroomgordel, die is afgezet op komafzettingen van de stroomgordel van Ressen. 18 Het noordwesten van het plangebied ligt op een crevasse die vanuit de stroomgordel van Santacker- Driel is ontstaan. Een crevasse ontstond bij een oeverwaldoorbraak, waarbij een crevassegeul doorliep in het komgebied. Hierbij zijn relatief zandige afzettingen ontstaan. Dergelijke afzettingen hebben meestal een hogere ligging dan de omliggende komafzettingen en waren daarom aantrekkelijk voor bewoning. Het plangebied bevindt zich op een oude woongrond die het gevolg is van eeuwenlange bewoning. Een dergelijke laag is ontstaan door ophoging met afvalstoffen (klei, slootbagger, en dergelijke) in combinatie met bewuste ophoging tegen overstromingen. Doordat rond de woningen afval gedeponeerd werd en kadavers begraven werden, heeft deze laag vaak een donkere kleur gekregen, met een grote rijkdom aan o.a. kali en fosfor. Doordat fosfor uit de fosforhoudende stoffen, zoals beenderen en mest, werd opgelost en onder invloed van het regenwater op een dieper niveau als ijzerfosfaat neersloeg, bevinden zich onder de cultuurlaag vaak fosfaatvlekken. 19 In het onderzoeksgebied zijn de volgende archeologische (indicatieve) waarden en ondergrondse bouwhistorische waarden vastgesteld: Bron Omschrijving Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) hoge/middelhoge indicatieve archeologische waarde Archeologische verwachingskaart gemeente Overbetuwe zeer hoge archeologische verwachting voor de periode Bronstijd- Nieuwe Tijd; archeologische resten afgedekt door cultuurlaag en daardoor waarschijnlijk goed geconserveerd Archeologische Monumenten Kaart (AMK) AMK-terreinen 1.093, waarnemingen ARCHISII (Archeologisch Informatie , , , , , Systeem) vondstmeldingen ARCHISII onderzoeksmeldingen ARCHISII , Heunks Berendsen & Stouthamer 2001; Heunks Egberts 1950.

13 11 De ligging van deze waarden is weergegeven in afb. 6. Vanwege de ligging op een oude woongrond heeft het plangebied grotendeels een hoge verwachting op de IKAW. Op de verwachtingskaart van de gemeente Overbetuwe heeft het plangebied om dezelfde reden een zeer hoge archeologische verwachting. Het plangebied bevindt zich binnen een AMK-terrein van zeer hoge archeologische waarde. Het gaat hier om een omgracht terrein dat opvallend hoger ligt dan de omgeving. Binnen dit terrein zijn tijdens een oppervlaktekartering aardewerkscherven uit de IJzertijd, Romeinse tijd, Vroege en Late Middeleeuwen gevonden, evenals botmateriaal, natuursteen, maalstenen en Romeins glas. Het grootste deel van het vondstmateriaal bestaat uit inheems Romeins en/of IJzertijd aardewerk. Ook komt veel Merovingisch (Vroege Middeleeuwen) materiaal voor. Er is veel slachtafval gevonden. In het begin van de 20 e eeuw is op deze locatie een beperkte opgraving uitgevoerd, waarbij, behalve aardewerkscherven, ook grondsporen in de vorm van paalgaten en greppels zijn aangetroffen. Het terrein wordt in de volksmond het Kerkhof genoemd, wat doet vermoeden dat het in het verleden een ander gebruik heeft gehad en er bijvoorbeeld een kapel heeft gestaan. 20 Binnen dit AMK-terrein is met een metaaldetector een zilveren munt uit de Vroege Middeleeuwen gevonden. 21 Van bovenstaand terrein heeft een deel een wettelijk beschermde status. Dit deel bevindt zich direct ten noorden van het plangebied. Tijdens booronderzoek zijn binnen dit terrein aardewerkscherven en bouwmateriaal aangetroffen uit de periode IJzertijd Nieuwe Tijd. Tijdens dit onderzoek is vastgesteld dat een ca. 80 cm dikke cultuurlaag aanwezig is. 22 Ca. 200 m ten zuiden van het plangebied is booronderzoek uitgevoerd, waarbij onder de bouwvoor een zeer duidelijk donkergekleurde cultuurlaag is aangetroffen. In deze cultuurlaag bevonden zich onder andere verbrand bot, houtskool, puin en aardewerkfragmenten uit de IJzertijd en Romeinse tijd. Onder de cultuurlaag is een groene fosfaatverkleuring aangetroffen. 23 Tijdens een oppervlaktekartering 200 m ten oosten van het plangebied zijn aardewerkscherven uit de periode Romeinse tijd Late Middeleeuwen, evenals twee fragmenten van glazen armbanden uit de IJzertijd of Romeinse tijd en een glazen kraal uit de Vroege Middeleeuwen. Ook zijn drie fibulae aangetroffen uit de Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen. Op basis van het vondstmateriaal, de hoge landschappelijke ligging en de ligging nabij een nederzettingsterrein, is vastgesteld dat het hier om een mogelijk grafveld gaat. 24 Tijdens een opgraving op deze locatie is een mogelijke grafgreppel aangetroffen en aardewerkscherven uit de Romeinse tijd. Er zijn geen sporen van crematiegraven of andere grafstructuren gevonden. Uit de Late Middeleeuwen zijn eveneens aardewerkscherven gevonden, evenals paalkuilen en greppels. De paalkuilen horen mogelijk tot de periferie van het westelijk gelegen nederzettingsterrein en de greppels dienden mogelijk als perceelsgrenzen. Tijdens dit onderzoek is ook vastgesteld dat een Romeinse weg heeft gelopen, waar nu de Grote Molenstraat aanwezig is, ca. 150 m ten oosten van het plangebied Gespecificeerde verwachting (LS05) Het plangebied bevindt zich op een oude woongrond, die een AMK-terrein van zeer hoge archeologische waarde vormt. Binnen dit terrein zijn aan de oppervlakte reeds archeologische resten uit de periode IJzertijd Late Middeleeuwen gevonden. Het vondstmateriaal bestaat vooral uit aardewerk, maar andere resten zoals botmateriaal en Romeins glas zijn binnen dit terrein ook aan de oppervlakte gevonden. Verwacht wordt dat deze resten ook in de oude woongrond, die als een bewoningsniveau uit deze periode beschouwd wordt, aanwezig zal zijn. De oude woongrond zal bestaan uit een 80 cm dik pakket opgebrachte klei met resten van huishoudelijk afval en is mogelijk afgedekt door een recent opgebracht pakket. De resten bestaan naar verwachting uit nederzettingsresten. Uit eerder uitgevoerd onderzoek blijkt dat mogelijk een kapel in het AMK-terrein heeft gestaan, hier is echter geen direct bewijs voor. Het vondstmateriaal wordt verwacht binnen de cultuurlaag, maar archeologische grondsporen kunnen ook nog hieronder voorkomen. Deze worden verwacht tot ca. 50 cm in de natuurlijke afzettingen. Dit zullen vooral sporen zijn uit de oudste fasen van bewoning, aangezien deze bewoningsniveaus het diepst gelegen zijn, waardoor deze grondsporen doorlopen tot in de natuurlijke afzettingen. 20 AMK-nr ; waarnemingsnrs & waarnemingsnr AMK-nr ; waarnemingsnr waarnemingsnr waarnemingsnr vondstmeldingsnr

14 12 4 Methodiek Inventariserend Veldonderzoek (IVO-O) 4.1 Kader De bij het Inventariserend Veldonderzoek toegepaste methoden zijn conform de KNA, versie 3.2 Landbodems, in het bijzonder specificatie VS03 (booronderzoek). Uitgangspunt van het inventariserend veldonderzoek is de gespecificeerde verwachting zoals die is opgesteld in het bureauonderzoek. De strategie voor het veldonderzoek is hierop gebaseerd, alsmede op het voor dit onderzoek opgestelde Plan van Aanpak. De rapportage is opgesteld conform specificatie VS Methode In het plangebied zijn grondboringen uitgevoerd met als doel het bepalen van de bodemopbouw en eventuele bodemverstoringen. Dit is de verkennende fase van het inventariserend veldonderzoek. Conform het binnen de gemeente vigerende archeologiebeleid is de verkennende fase gecombineerd met de karterende fase van het inventariserend veldonderzoek. Het doel van de karterende fase van dit onderzoek is het systematisch onderzoeken van het plangebied op het voorkomen van de mogelijk in het plangebied voorkomende archeologische vindplaatsen met een archeologische laag. 26 Het verkennen van de bodemopbouw gebeurt door de bodemtextuur en, indien relevant, bodemkundige horizonten systematisch te beschrijven. Eventuele afwijkingen van de verwachte bodemopbouw zoals vastgesteld op grond van het bureauonderzoek, en andere niet-natuurlijke bodemkenmerken kunnen er aanleiding toe geven om (delen van) het plangebied als verstoord te beschouwen. Het karteren van de vindplaatsen gebeurt door het vaststellen van de aan- of afwezigheid van archeologische indicatoren in het opgeboorde materiaal. Archeologische indicatoren zijn bijvoorbeeld fragmenten aardewerk, houtskool, verbrande klei, (on)verbrand bot en andere insluitsels die van nature niet in de bodem voorkomen. Daarnaast kunnen bodemverkleuringen, bijvoorbeeld veroorzaakt door fosfaatverbindingen, een indicatie vormen voor bewoning in het verleden. Er zijn elf boringen geplaatst in een grid bestaande uit parallelle raaien met een afstand van 20 m. Binnen een raai zijn de boringen geplaatst om de 25 m. De boringen zijn zodanig geplaatst dat zij verspringen ten opzichte van die in de aangrenzende raai en zijn uitgevoerd met een 7 cm Edelmanboor en een 3 cm guts tot 25 cm in de ongestoorde ondergrond tot gemiddeld circa 255 cm en maximaal 300 cm onder het maaiveld. De bodemtextuur en archeologische indicatoren zijn beschreven volgens SBB 5.1 van het NITG-TNO waarin ondermeer de standaard classificatie van bodemmonsters volgens NEN5104 wordt gehanteerd. 27 De X- en Y-coördinaten zijn bepaald aan de hand van de lokale topografie en ingemeten met behulp van een meetlint. De hoogte van het maaiveld ter plaatse van de boringen is bepaald aan de hand van AHNbeelden (zie paragraaf 3.4). De gehanteerde boorstrategie heeft een betrouwbaarheid van 90 % voor het opsporen van vindplaatsen met een archeologische laag en 600 m 2 omvang. 28 Vindplaatsen zonder archeologische laag kunnen hiermee niet worden gekarteerd. 5 Resultaten Inventariserend Veldonderzoek (IVO-O) 5.1 Lithologische beschrijving De locatie van de boringen is weergeven in afb. 7. De boorgegevens worden gepresenteerd in Bijlage 1. In de meeste boringen (boring 4, 6-11) bevindt zich onderin het profiel blauwgrijze, zwak humeuze, matig siltige klei. Dit pakket bevat soms plantenresten en schelpresten. In boring 9 is de top van dit pakket matig humeus en donkerbruingrijs van kleur. De top van het pakket bevindt zich op een diepte van 165 à 230 cm mv. In boring 4 bevindt zich binnen dit pakket, tussen 270 en 290 cm mv, een sterk kleiige, bruine veenlaag. 26 Indeling in prospectiegroepen en vondstdichtheidklassen cf. Tol, et al Bosch 2005; Normalisatie-Instituut Tol, et al

15 13 In de boringen 1-3 en 5 bevindt zich onderin het profiel matig tot uiterst grof, zwak siltig, vaak grindig zand, vaak met kleilagen. Dit zand is kalkloos tot kalkrijk en is grijs van kleur. De top bevindt zich op een diepte van 135 à 265 cm mv. Hierboven bevindt zich een pakket bestaande uit sterk siltige of zandige klei en zwak siltig tot kleiig zand met houtskool- en baksteenfragmenten. Dit pakket is kalkloos tot kalkrijk. Onderin dit pakket bevindt zich in de boringen 1-4 een donkergrijze, humeuze, sterk siltige of zandige kleilaag met houtskool- en houtfragmenten, waarvan de top op 160 à 240 cm mv ligt. Hierboven bevindt zich sterk siltige klei met fosfaatvlekken. In de boringen 5-7 en 9-11 bevindt zich achtereenvolgens een laag zwak siltig tot kleiig zand en een laag sterk siltige tot zandige klei. Dit kalkrijke, gelaagde pakket is (licht-)grijs van kleur en bevat veel fosfaatvlekken. De top bevindt zich op een diepte van 50 à 100 cm mv. Binnen dit pakket bevindt zich in boring 7 een matig humeuze, donkere laag op 115 cm mv. In boring 1 bestaat de bovenste 120 cm uit humeuze, kalkloze klei, waarin een recent glasfragment is aangetroffen. Binnen dit pakket bevindt zich een opgebracht laagje potgrond. In de boringen 2 en 4-11 bestaat de bovenste 40 à 80 cm uit een opgebracht en/of omgewerkt, humeus pakket zand of zandige klei. In boring 3 is dit pakket niet aanwezig. 5.2 Interpretatie De onverstoorde grond is aangetroffen op 135 à 265 cm mv en bestaat in de meeste boringen uit komklei. In de boringen 1-3 en 5 ontbreekt dit pakket en wordt de ondergrond gevormd door een zandpakket, dat waarschijnlijk in het Pleistoceen is afgezet door de Rijn. Boven deze afzettingen bevinden zich crevasse- en oeverafzettingen, die grotendeels niet meer intact zijn. Binnen dit pakket zijn veel fosfaatvlekken aangetroffen, wat het resultaat is van uitspoeling van meststoffen en degradatie van botmateriaal. Dergelijke fosfaatvlekken bevinden zich meestal onder een oude bewoningslaag. Het pakket is voor een groot deel humeus, wat het resultaat is van langdurige bewoning. Binnen de bewoningslaag zijn ook niet-humeuze kleilagen gevonden. Deze lagen zijn het resultaat van het opbrengen van een schoon kleipakket, waarop men vervolgens weer is gaan wonen. Binnen dit pakket bevinden zich baksteenfragmenten, houtresten en houtskoolbrokjes. Vanwege de sterke fragmentatie valt niet met zekerheid te achterhalen wat de datering van de aangetroffen baksteenfragmenten is. Twee baksteenfragmenten (op 140 cm mv in boring 8 en 160 cm mv in boring 7 op 120 cm mv) hebben waarschijnlijk een relatief recente datering, maar dit valt eveneens niet met zekerheid te zeggen. 29 In boring 3 is op 160 cm mv een aardewerkfragment aangetroffen, dat eveneens te gefragmenteerd is om een datering te kunnen geven. 30 Geen van deze vondsten is geselecteerd voor conservering. Als gevolg van het gebruik voor de bloementeelt in kassen lijkt de bovenste 20 à 100 cm van het bewoningsniveau omgewerkt. In de boringen 1, 2, 5, 6 en 7 is een 30 à 50 cm dik opgebracht zandpakket aanwezig. Alleen in boring 3 en 5 is de top van het bewoningsniveau mogelijk nog intact. Hier is aan het maaiveld of onder het opgebrachte zandpakket direct humeuze, donkere klei aanwezig. Onder het omgewerkte en opgebrachte pakket, en in boring 3 vanaf het maaiveld, worden archeologische resten verwacht. Archeologische vondsten worden vooral verwacht in de humeuze lagen, terwijl het sporenniveau in de lagen hieronder verwacht wordt. 6 Conclusies De in de inleiding gestelde onderzoeksvragen kunnen op basis van de bereikte resultaten als volgt worden beantwoord: Is er in het plangebied een intact potentieel vondst- en/of sporenniveau aanwezig en zo ja, komt dit overeen met het op basis van het bureauonderzoek verwachte niveau? Het op basis van het bureauonderzoek verwachte bewoningsniveau is tijdens het booronderzoek ook aangetroffen. Door het huidige gebruik voor de bloementeelt is de bovenste 20 à 100 cm van het bewoningsniveau in de meeste boringen omgewerkt. Alleen in boring 3 en 5 is de top mogelijk nog intact. 29 determinatie door S. Ostkamp, materiaalspecialist. 30 determinatie door S. Ostkamp, materiaalspecialist.

16 14 Zijn er (aanwijzingen voor) archeologische waarden in het plangebied aanwezig en, zo ja, wat is naar verwachting de omvang, ligging, aard, datering en waardestelling hiervan? De bovenste 20 à 100 cm van het archeologische niveau zijn naar verwachting omgewerkt. In boring 1, 2, 5, 6 en 7 is het niveau afgedekt door een 30 à 50 cm dikke laag ophoogzand. In boring 3 is de top van het archeologische niveau mogelijk intact en bevindt deze zich vanaf het maaiveld. In boring 5 is de top eveneens mogelijk intact en is deze afgedekt door een laag ophoogzand. Binnen het bewoningsniveau zijn humeuze lagen en lagen met fosfaatvlekken aangetroffen. Het vondstmateriaal bestaat uit baksteenfragmenten, houtskoolbrokjes en houtresten. Ook is een aardewerkfragment gevonden. Al het materiaal is te sterk gefragmenteerd om een zekere datering te kunnen geven. In welke mate worden deze waarden verstoord door realisatie van de geplande bodemingreep? Aangezien de bodem tot 80 cm mv vergraven gaat worden, zullen archeologische resten ter plaatse van de nieuwbouw naar verwachting vergraven worden. Alleen ter plaatse van boring 1 en 4 is de bodem reeds tot meer dan 80 cm mv verstoord. Bovendien zal verstoring plaatsvinden door middel van het aanbrengen van schroefpalen. Naar verwachting zal eveneens bodemverstoring plaatsvinden bij de sloop van de huidige kassen en het verwijderen van de fundering hiervan. Hoe kan deze verstoring door planaanpassing tot een minimum worden beperkt? Dit is in dit stadium niet mogelijk. Indien de eventuele archeologische waarden niet kunnen worden behouden: Welke vorm van nader onderzoek is nodig om de aanwezigheid van archeologische waarden en hun omvang, ligging, aard en datering voldoende te kunnen bepalen om te komen tot een selectiebesluit? Geadviseerd wordt om de sloopwerkzaamheden archeologisch te laten begeleiden en om proefsleuvenonderzoek ter plaatse van de nieuwbouw uit te voeren. 7 Aanbeveling ADC ArcheoProjecten adviseert om in het plangebied tijdens de sloopwerkzaamheden in een archeologische begeleiding te voorzien. De archeologische begeleiding dient hetzelfde doel als een inventariserend veldonderzoek door middel van het aanleggen van proefsleuven (IVO-P). Dit betekent dat indien bij de civiele werkzaamheden toch vondsten of archeologische sporen worden aangetroffen, deze worden geregistreerd en, in zover de werkzaamheden dat toelaten, worden gedocumenteerd. De exacte invulling van de werkzaamheden dient te worden vastgelegd in een door de bevoegde overheid goed te keuren Programma van Eisen (PvE). Ter plaatse van de geplande nieuwbouw wordt geadviseerd een inventariserend veldonderzoek uit te voeren door middel van het aanleggen van proefsleuven (IVO-P), teneinde gaafheid, omvang, datering en conservering van archeologische resten te onderzoeken. Het verdient verder de aanbeveling om de uitvoerder van het grondwerk te wijzen op de plicht archeologische vondsten te melden bij de bevoegde overheid, zoals aangegeven in artikel 53 van de Monumentenwet.

17 15 Literatuur Berendsen, H.J.A. & E. Stouthamer, 2001: Palaeogeographic development of the Rhine-Meuse delta, The Netherlands. Assen. Bosch, J.H.A., 2005: Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode, Versie 5.2. Utrecht (TNOrapport NITG A). Bureau Militaire Verkenningen, 1872, 1890, 1900, 1903, 1907, 1920, 1930: Elst, kaartblad 511, schaal 1: Cohen, K.M., E. Stouthamer, W.Z. Hoek, H.J.A. Berendsen & H.F.J. Kempen, 2009: Zand in Banen - Zanddieptekaarten van het Rivierengebied en het IJsseldal in de provincies Gelderland en Overijssel. Arnhem. Egberts, H., 1950: De bodemgesteldheid van de Betuwe. 's Gravenhage. Heunks, E., 2004: Gemeente Overbetuwe, een archeologische beleidsadvieskaart (onderdeel van het Erfgoedplan Gemeente Overbetuwe). Amsterdam (RAAP-Rapport 1074). Kadaster, : Kadasterkaart (Minuutplan); Elst, Gelderland, sectie H, blad 03. Kadaster, 1957, 1966, 1972, 1978, 1985, 1990, 1995: Topografische kaart (1:25.000); Arnhem / Elst (Gld/ Oosterbeek, kaartnummer 40A. Mulder, E.F.J. de, M.C. Geluk, I. Ritsema, W.E. Westerhof & Th.E. Wong, 2003: De ondergrond van Nederland. Groningen/Houten. Normalisatie-Instituut, Nederlands, 1989: Geotechniek, classificatie van onverharde grondmonsters NEN Delft. Schoenmaker, F. & S. Put, 2010: Verkennend bodemonderzoek Raaijestraat 2, Elst. Markelo (Van der Poel Milieu bv, projectnummer ). Stichting voor Bodemkartering, 1985a: Geomorfologische kaart van Nederland, 1:50.000, blad 40 Arnhem. Wageningen / Haarlem. Stichting voor Bodemkartering, 1985b: Bodemkaart van Nederland, 1:50.000; blad 40 West Arnhem. Wageningen. Tol, A.J., J.W.H.P. Verhagen & M. Verbruggen, 2006: Leidraad inventariserend veldonderzoek. Deel: karterend booronderzoek. Gouda (SIKB uitgave). Willemse, N.W., 2009: Archeologisch beleid van de gemeente Overbetuwe. Weesp (RAAP Rapport 2003). Geraadpleegde websites Lijst van afbeeldingen en tabellen Afb. 1 Locatie van het plangebied Afb. 2 Detailkaart van het plangebied Afb. 3 Het plangebied op de Bonnekaart van 1871 Afb. 4 Archeologische waarden- en verwachtingskaart met landschappelijke eenheden Afb. 5 Het plangebied op de bodemkaart met hierop de meandergordel van Santacker-Driel Afb. 6 Indicatieve Kaart Archeologische Waarden, AMK-terreinen en ARCHIS-meldingen Afb. 7 Boorpuntenkaart Tabel 1. Overzicht van de verschillende (pre)historische perioden.

18 16 Afb. 1 Locatie van het plangebied

19 17 Afb. 2 Detailkaart van het plangebied

20 18 Afb. 3 Het plangebied op de Bonnekaart van Bureau Militaire Verkenningen 1871.

21 19 Afb. 4 Archeologische waarden- en verwachtingskaart met landschappelijke eenheden Willemse 2009.

22 20 Afb. 5 Het plangebied op de bodemkaart met hierop de meandergordel van Santacker-Driel Berendsen & Stouthamer 2001; Stichting voor Bodemkartering 1985b.

23 21 Afb. 6 Indicatieve Kaart Archeologische Waarden, AMK-terreinen en ARCHIS-meldingen

24 22 Afb. 7 Boorpuntenkaart

25 Bijlage 1 Boorgegevens nummer bovengrens (cm onder mv) ondergrens (cm onder mv) grondsoort bijmenging zandmediaan kleur kalkgehalte 0 30 zand kleiig; matig humeus donker-bruin kalkloos opgebrachte grond klei sterk zandig; matig humeus donker-bruin kalkloos opgebrachte grond klei zwak humeus; matig zandig; grijs kalkloos weinig roestvlekken omgewerkte grond veen sterk zandig; zwak grindig donker-zwart kalkloos opgebrachte potgrond klei matig zandig; zwak humeus; zwak grindig grijs kalkloos veel roestvlekken spoor houtskoolbrokken recent glas; omgewerkte grond klei sterk siltig; zwak humeus donker-grijs kalkloos klei sterk zandig licht-grijs kalkloos crevas se zand zwak siltig; zwak grindig matig grof licht-grijs kalkloos bedding zand zwak siltig; matig grindig uiterst grof licht-grijs kalkloos bedding 0 50 zand zwak siltig; matig humeus; zwak grindig matig fijn donker-bruin-grijs kalkloos opgebrachte grond klei zwak zandig bruin-grijs kalkloos klei zwak zandig grijs kalkloos spoor baksteen; spoor houtskoolspikkels klei sterk siltig; zwak humeus donker-grijs kalkloos weinig fosfaatvlekken spoor houtskoolspikkels klei sterk siltig; zwak humeus donker-grijs kalkloos houtresten zand zwak siltig matig grof grijs kalkarm veel kleilagen; vanaf 280 geen monster klei matig zandig; zwak humeus donker-grijs kalkloos spoor roestvlekken weinig baksteen Hout; klei sterk siltig grijs kalkloos spoor baksteen klei sterk siltig grijs kalkloos weinig fosfaatvlekken klei sterk siltig grijs kalkloos spoor plantenresten klei zwak zandig; matig humeus donker-bruin kalkloos weinig houtskoolbrokken hout klei sterk siltig; matig humeus donker-bruin kalkloos hout zand zwak siltig; zwak humeus; matig grindig zeer grof donker-grijs kalkloos weinig kleilagen; veel hout 0 10 zand grijs klinker klei sterk siltig; sterk grindig grijs kalkloos opgebrachte grond klei sterk siltig; zwak humeus; zwak grindig grijs kalkloos omgewerkte grond klei sterk siltig grijs kalkloos weinig fosfaatvlekken weinig houtskoolspikkels klei sterk siltig; zwak humeus donker-grijs kalkloos weinig houtskoolspikkels houtresten klei zwak zandig; matig humeus bruin-grijs kalkloos houtresten klei matig siltig; zwak humeus donker-blauw-grijs kalkloos spoor plantenresten; kom veen sterk kleiig bruin kalkloos klei matig siltig blauw-grijs kalkloos Kom 0 50 zand kleiig; matig humeus matig fijn donker-bruin kalkloos Opgebrachte grond klei matig zandig; matig humeus donker-bruin-grijs kalkloos spoor baksteen klei matig zandig; matig humeus donker-bruin-grijs kalkloos spoor fosfaatvlekken weinig houtskoolbrokken klei sterk zandig; zwak humeus grijs kalkrijk veel fosfaatvlekken zand zwak siltig matig grof grijs kalkrijk weinig kleilagen zand zwak siltig matig grof licht-grijs kalkrijk nieuwvormingen antropogene bijmengingen overig 23

26 nummer bovengrens (cm onder mv) ondergrens (cm onder mv) grondsoort bijmenging zandmediaan kleur kalkgehalte 0 40 zand sterk siltig; matig humeus matig fijn donker-bruin-grijs kalkloos weinig baksteen opgebrachte grond klei matig zandig bruin-grijs kalkloos spoor baksteen klei sterk siltig grijs kalkrijk veel fosfaatvlekken zandbijmenging klei zwak zandig grijs kalkrijk veel fosfaatvlekken veel zandlagen zand zwak siltig matig fijn grijs kalkrijk veel kleilagen klei matig siltig blauw-grijs kalkloos spoor plantenresten; kom 0 50 zand matig humeus; kleiig matig fijn donker-bruin-grijs kalkloos Opgebrachte grond klei matig zandig licht-bruin-grijs kalkloos Omgewerkte grond klei matig humeus; matig zandig grijs kalkrijk weinig fosfaatvlekken klei sterk zandig; matig humeus grijs kalkrijk weinig fosfaatvlekken klei sterk zandig; matig humeus donker-grijs kalkrijk veel fosfaatvlekken klei sterk zandig grijs kalkrijk weinig fosfaatvlekken klei sterk siltig grijs kalkrijk weinig fosfaatvlekken spoor houtskoolbrokken klei matig siltig; zwak humeus blauw-grijs kalkloos kom nieuwvormingen 0 80 klei matig zandig; zwak humeus donker-grijs kalkloos spoor baksteen omgewerkte grond klei matig zandig grijs kalkrijk weinig houtskoolspikkels; weinig baksteen klei zwak siltig blauw-grijs kalkloos spoor plantenresten; spoor schelpmateriaal; kom klei matig siltig blauw-grijs kalkloos spoor plantenresten; kom 0 50 klei zwak humeus; ; matig zandig grijs kalkloos omgewerkte grond klei sterk zandig grijs kalkrijk weinig fosfaatvlekken klei sterk siltig grijs kalkrijk veel fosfaatvlekken klei sterk siltig grijs kalkrijk veel fosfaatvlekken veel zandlagen zand zwak siltig matig grof grijs kalkrijk weinig fosfaatvlekken veel kleilagen klei matig siltig; matig humeus donker-bruin-grijs kalkloos weinig fosfaatvlekken kom klei matig siltig; zwak humeus blauw-grijs kalkloos kom 0 60 klei matig zandig; zwak humeus donker-grijs kalkloos omgewerkte grond klei sterk zandig grijs kalkrijk klei sterk siltig grijs kalkrijk weinig fosfaatvlekken weinig zandlagen zand kleiig matig grof grijs kalkrijk weinig fosfaatvlekken veel kleilagen klei matig siltig; blauw-grijs kalkloos kom; spoor plantenresten 0 40 klei matig humeus; matig zandig donker-grijs kalkloos spoor baksteen omgewerkte grond klei sterk zandig licht-grijs kalkrijk klei sterk siltig licht-grijs kalkrijk weinig fosfaatvlekken veel zandlagen zand zwak siltig matig grof licht-grijs kalkrijk weinig kleilagen klei matig siltig; zwak humeus blauw-grijs kalkloos kom antropogene bijmengingen overig 24

27