Persoonlijke kopie van ()

Transcriptie

1 EUROPEES RECHT

2

3 EUROPEES RECHT Prof. dr. Koen Lenaerts Gewoon hoogleraar (deeltijds), Instituut voor Europees Recht, KU Leuven President van het Hof van Justitie van de Europese Unie Prof. dr. Piet Van Nuffel Hoofddocent (deeltijds), Instituut voor Europees Recht, KU Leuven Lid van de Juridische Dienst, kabinetslid Europese Commissie Zesde editie Antwerpen Cambridge

4 Europees recht. Zesde editie Koen Lenaerts en Piet Van Nuffel 2017 Koen Lenaerts, Piet Van Nuffel en Antwerpen Cambridge Omslagbeeld paperback: symbiot Shutterstock ISBN (gebonden) ISBN (paperback) D/2017/7849/114 NUR 828 Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever. Ondanks alle aan de samenstelling van de tekst bestede zorg, kunnen noch de auteurs noch de uitgever aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade die zou kunnen voortvloeien uit enige fout die in deze uitgave zou kunnen voorkomen.

5 VOORWOORD Zestig jaar na de ondertekening van het Verdrag van Rome, dat de Europese Economische Gemeenschap oprichtte, en vijfentwintig jaar na de ondertekening van het Verdrag van Maastricht, dat tot de Europese Unie leidde, is het Europees recht (EU-recht of Unierecht) uitgegroeid tot een zelfstandig rechtssysteem dat niettemin sterk verstrengeld is met de nationale rechtssystemen van de EU-lidstaten. In een groeiend aantal rechtstakken is het Unierecht niet meer weg te denken, niet enkel omwille van de impact van de regels betreffende het vrij verkeer van personen, goederen, diensten en kapitaal, maar ook omwille van de harmonisatie van nationale rechtsregels of het uitvaardigen van allerlei andere regels van Unierecht. Doorheen de jaren heeft het beeld van de Europese Unie als een voornamelijk economisch project definitief plaatsgemaakt voor een Unie die binnen de grenzen van de lidstaten en daarbuiten de toon aangeeft op zoveel meer gebieden, gaande van sociaal beleid over volksgezondheid en milieu tot migratie- en veiligheidsbeleid. Ook in domeinen als het fiscaal recht, strafrecht, procesrecht en personen- en familierecht komen regels van Unierecht zich nestelen. In al deze domeinen ontstaat een samenspel van Unierecht en nationaal recht, wat een precies inzicht in de werking en inhoud van de relevante beginselen en regels van Unierecht noodzakelijk maakt. Dit boek beoogt zowel praktijkjuristen als studenten dit inzicht te bieden. Deel I legt aan de hand van een historisch overzicht de juridische structuur van de EU uit en schetst de basiskenmerken van het Unierecht. Deel II beschrijft de bevoegdheden van de Unie. Eerst wordt algemeen uiteengezet hoe de verdeling van bevoegdheden tussen de Unie en de lidstaten is geregeld, daarna volgt een gedetailleerd overzicht van het materiële Unierecht. Het burgerschap van de Unie, de interne markt als ruimte zonder binnengrenzen (met het vrije verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal), tegelijk een ruimte van vrijheid, veiligheid en recht, en het externe optreden van de Unie staan daarbij centraal. In Deel III worden de instellingen en organen van de Unie belicht, waarna Deel IV de interactie tussen deze instellingen en organen onderzoekt in de wetgevende, uitvoerende en budgettaire besluitvorming. Ook de rol van de lidstaten komt hierbij aan bod. Deel V bespreekt de soorten normen die het Unierecht kent, v

6 Voorwoord hun doorwerking in de rechtsordes van de lidstaten, en de normenhiërarchie van het Unierecht. Ten slotte is Deel VI gewijd aan de rechtsbescherming. Zowel de procedures die de toepassing van het Unierecht in de lidstaten verzekeren als deze die bescherming bieden tegen onwettige handelingen van Unie-instellingen worden erin toegelicht. De nodige aandacht gaat uit naar de prejudiciële procedure in al haar praktische aspecten. De materie is bijgehouden tot 1 september Met suggesties en opmerkingen kan u terecht bij de auteurs via de website van het Instituut voor Europees Recht van de KU Leuven ( Bij deze zesde editie wensen de auteurs hun dank te betuigen aan allen die herwerkte passages hebben nagelezen en becommentarieerd, in de eerste plaats Roel De Meu, academisch coördinator in het Instituut voor Europees Recht, die ons ook bij de praktische afwerking van deze editie heeft ondersteund, en voorts Tina Van den Sanden, assistent in het Instituut voor Europees Recht, en Steven Noë, Rudi Troosters en Geert Wils, leden van de juridische dienst van de Europese Commissie. De eindverantwoordelijkheid ligt uiteraard enkel bij de auteurs, die erop wijzen dat de inhoud van dit boek hun persoonlijke mening weergeeft en op geen enkele manier kan worden toegeschreven aan de instellingen waartoe zij behoren. Luxemburg/Brussel, 1 oktober 2017 Koen Lenaerts Piet V N vi

7 BEKNOPTE INHOUD Voorwoord v Inhoud ix Inleiding tot het bronnenmateriaal xxiii Deel I. Van Europese Gemeenschappen tot Europese Unie Deel II. Bevoegdheden van de Europese Unie Deel III. Instellingen en organen van de Europese Unie Deel IV. Besluitvorming binnen de Europese Unie Deel V. Rechtsbronnen van de Europese Unie Deel VI. Rechtsbescherming in de Europese Unie Rechtspraakregister Trefwoordenregister De auteurs vii

8

9 INHOUD Voorwoord v Beknopte inhoud vii Inleiding tot het bronnenmateriaal xxiii DEEL I. VAN EUROPESE GEMEENSCHAPPEN TOT EUROPESE UNIE Hoofdstuk 1. De oprichting van de Europese Gemeenschappen I. Naoorlogse stappen naar Europese integratie II. Het EGKS-Verdrag III. Plannen voor politieke samenwerking IV. Het EEG-Verdrag en het EGA-Verdrag V. Het supranationale karakter van het gemeenschapsrecht Hoofdstuk 2. Intergouvernementele samenwerking tussen de EG-lidstaten I. Europese Politieke Samenwerking II. Europese monetaire samenwerking III. Politiële en justitiële samenwerking Hoofdstuk 3. Het bijeenbrengen van de integratiesporen in een Europese Unie I. Stappen naar een Europese Unie II. De oprichting van de Europese Unie III. Latere wijzigingen van de Europese Unie A. Het Verdrag van Amsterdam B. Het Verdrag van Nice IV. De Grondwet voor Europa Hoofdstuk 4. Het Verdrag van Lissabon en de huidige Verdragen I. Het Verdrag van Lissabon ix

10 II. Unie recht en de verhouding ervan tot het vroegere gemeenschapsrecht en het niet-communautaire recht III. Nieuwe intergouvernementele systemen IV. Toekomst van de Unie Hoofdstuk 5. Wijziging van de Verdragen Hoofdstuk 6. Toetreding tot de Europese Unie I. Lidstaten van de Europese Unie II. Toetreding van lidstaten A. Toetredingsvoorwaarden B. Toetredingsprocedure III. Uittreding van lidstaten DEEL II. BEVOEGDHEDEN VAN DE EUROPESE UNIE Hoofdstuk 1. De beginselen I. Waarden en doelstellingen van de Unie II. De toebedeling van bevoegdheden aan de Unie A. De noodzaak van een rechtsgrond B. De bevoegdheden onderscheiden naargelang de rechtsgrond De bevoegdheden uitdrukkelijk of impliciet door het Verdrag verleend De aanvullende bevoegdheid om Uniedoelstellingen te bereiken (art. 352 VWEU) C. Exclusieve en niet-exclusieve bevoegdheden III. Het subsidiariteitsbeginsel A. De rol van het beginsel B. De vereisten van subsidiariteit C. Toepassing van het subsidiariteitsbeginsel IV. Het evenredigheidsbeginsel A. De rol van het beginsel B. De vereisten van evenredigheid C. Toepassing van het evenredigheidsbeginsel V. Het beginsel van loyale samenwerking A. De rol van het beginsel B. Vereisten van het beginsel van loyale samenwerking x

11 1. Aanvullende vereisten Derogerende vereisten VI. Het gelijkheidsbeginsel A. Toepassingsgebied Verbod van discriminatie op grond van de nationaliteit van een lidstaat Verbod van discriminatie op grond van geslacht Andere verboden vormen van discriminatie B. Inhoud Materiële discriminatie Directe en indirecte discriminatie Omgekeerde discriminatie Hoofdstuk 2. Het burgerschap van de Unie I. Instelling van het burgerschap van de Unie II. Toekenning van het burgerschap III. Inhoud van het burgerschap van de Unie A. Verblijfsrecht B. Recht op gelijke behandeling en verbod op belemmeringen ten aanzien van het reis- en verblijfsrecht C. Politieke rechten D. Recht op bescherming Hoofdstuk 3. De interne markt I. De instelling van de interne markt A. Draagwijdte van de interne markt B. Van de gemeenschappelijke markt naar de interne markt II. De Verdragsbepalingen inzake vrij verkeer A. Het vrije verkeer van goederen De douane-unie a. Verbod van in- en uitvoerrechten en heffingen van gelijke werking b. Toegelaten heffingen c. Het gemeenschappelijke douanetarief Verbod van niet-tarifaire beperkingen a. Verbod van kwantitatieve beperkingen en maatregelen van gelijke werking b. Uitzonderingen Artikel 36 VWEU xi

12 2 De rule of reason De regeling van verkoopmodaliteiten B. Het vrije verkeer van personen Algemene draagwijdte Begunstigde personen a. Onderdanen van een lidstaat b. Begunstigde werknemers c. Begunstigde zelfstandigen en vennootschappen d. Aanknoping met het Unie recht Inhoud van het vrije personenverkeer a. Het reis- en verblijfsrecht b. Verbod van discriminerende en niet-discriminerende belemmeringen c. Primair en secundair vestigingsrecht Toegelaten beperkingen aan het vrije personenverkeer a. Beperkingen uit hoofde van openbare orde, openbare veiligheid en volksgezondheid b. Betrekkingen in overheidsdienst en de uitoefening van openbaar gezag c. Beperkingen op grond van de rule of reason Harmonisatie en onderlinge erkenning De sociale zekerheid en het vrije personenverkeer C. Het vrije verkeer van diensten Definitie en begunstigden Inhoud van het vrije dienstenverkeer Toegelaten beperkingen aan het vrije dienstenverkeer a. Beperkingen op grond van de artikelen 51 en 52 VWEU b. Beperkingen op grond van de rule of reason D. Het vrije verkeer van kapitaal Definitie en inhoud Toegelaten beperkingen aan het kapitaal- en betalingsverkeer III. De harmonisatie van nationale wetgevingen A. De impact van EU-harmonisatiemaatregelen B. Harmonisatie op grond van de artikelen 114 en 115 VWEU Hoofdstuk 4. De ruimte van vrijheid, veiligheid en recht I. Stapsgewijze integratie van het beleid van de lidstaten inzake justitie en binnenlandse zaken II. Beleid inzake grenscontroles, asiel en immigratie A. Grenscontroles en visa B. Asiel en andere vormen van internationale bescherming xii

13 C. Immigratiebeleid D. Rechten toegekend door akkoorden met derde staten III. Justitiële samenwerking in burgerlijke zaken IV. Justitiële samenwerking in strafzaken V. Politiële samenwerking VI. Uitzonderingsstatuut voor Denemarken, Ierland en Verenigd Koninkrijk Hoofdstuk 5. Interne beleidsdomeinen van de Unie I. Landbouw en visserij II. Vervoer III. Mededinging A. Regels voor de ondernemingen Artikel 101 VWEU Artikel 102 VWEU Concentratiecontrole Openbare ondernemingen en diensten van algemeen belang B. Steunmaatregelen van de staten IV. Economisch en monetair beleid A. Invoering van de economische en monetaire unie B. Het economische beleid C. Het monetaire beleid V. Sociale politiek en werkgelegenheid VI. Onderwijs, jeugd en beroepsopleiding VII. Cultuur VIII. Volksgezondheid en consumenten bescherming IX. Economische, sociale en territoriale samenhang en trans-europese netwerken X. Industrie XI. Onderzoek en technologische ontwikkeling en ruimte XII. Milieu en energie XIII. Toerisme en civiele bescherming XIV. Administratieve samenwerking Hoofdstuk 6. Externe beleidsdomeinen van de Unie I. De gemeenschappelijke handelspolitiek A. Draagwijdte B. Autonome maatregelen C. Handelsakkoorden en samenwerkings overeenkomsten xiii

14 II. Associatiebeleid A. Associatieregeling voor landen en gebieden overzee B. Associatieakkoorden op grond van artikel 217 VWEU III. Ontwikkelingssamenwerking en humanitaire hulp IV. Economische, financiële en technische samenwerking met derde landen V. Gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid (GBVB) VI. Overige internationale bevoegdheden van de Unie VII. Verhouding tot de internationale bevoegdheid van lidstaten Hoofdstuk 7. Vrijwaringsclausules DEEL III. INSTELLINGEN EN ORGANEN VAN DE EUROPESE UNIE Hoofdstuk 1. De politieke instellingen van de Unie I. Het Europees Parlement A. Bevoegdheden Deelname aan de besluitvorming Begrotingsautoriteit Controle op andere instellingen en organen B. Samenstelling C. Werkwijze D. Interne organisatie II. De Europese Raad A. Bevoegdheden B. Samenstelling C. Werkwijze III. De Raad A. Bevoegdheden Beslissing Coördinatie Uitvoering Verhouding met andere instellingen en organen B. Samenstelling C. Werkwijze D. Interne organisatie IV. De Commissie A. Bevoegdheden Toezicht Deelname aan de besluitvorming xiv

15 3. Uitvoering Vertegenwoordiging B. Samenstelling C. Werkwijze D. Interne organisatie Hoofdstuk 2. Overige instellingen van de Unie I. Het Hof van Justitie van de Europese Unie A. Bevoegdheden B. Samenstelling C. Werkwijze D. Interne organisatie II. De Europese Centrale Bank III. De Rekenkamer Hoofdstuk 3. Overige organen van de Unie I. Adviescomités A. Europees Economisch en Sociaal Comité B. Comité van de Regio s C. Overige comités II. De Europese Investeringsbank III. De Europese Ombudsman IV. Andere organen van de Unie Hoofdstuk 4. De Unie als internationale organisatie I. Rechtspersoonlijkheid en vertegenwoordiging II. Voorrechten en immuniteiten III. Begroting A. Algemene beginselen B. Ontvangsten C. Uitgaven IV. Zetel van de instellingen en organen V. Statuut van de ambtenaren en andere personeelsleden VI. Taalgebruik VII. Openbaarheid van bestuur en documenten xv

16 DEEL IV. BESLUITVORMING BINNEN DE EUROPESE UNIE Hoofdstuk 1. De wetgevingsprocedure I. Algemene beginselen A. Definitie van wetgeving B. Grondlijnen van de wetgevingsprocedure C. Beslissingsbevoegdheid Deelname van de Raad Deelname van het Europees Parlement D. Recht van initiatief II. Gewone wetgevingsprocedure III. Bijzondere wetgevingsprocedures A. Deelname van de Raad B. Deelname van het Europees Parlement Raadpleging Goedkeuring IV. Andere procedures A. Andere deelname van het Europees Parlement B. Interinstitutionele akkoorden C. Inbreng van de sociale partners D. Inbreng van andere organen en groepen V. Democratisch gehalte van de besluitvorming Hoofdstuk 2. Uitvoering van wetgeving I. Uitvoering door de lidstaten II. Uitvoering door instellingen, organen of instanties van de Unie A. Verhouding tussen wetgeving en uitvoering B. Uitvoering door de Commissie of de Raad Delegatie aan de Commissie Uitvoering door de Commissie (of de Raad) a. Algemene beginselen b. Toezicht op de uitvoering door de Commissie: de comitologie C. Uitvoering door andere organen Hoofdstuk 3. De besluitvorming bij het GBVB I. Het bepalen van het GBVB II. De uitvoering van het GBVB xvi

17 Hoofdstuk 4. De budgettaire besluitvorming I. Vaststelling van de begroting II. Uitvoering van begroting en controle Hoofdstuk 5. De besluitvorming inzake internationale overeenkomsten I. Toepassingsgebied van de procedure II. Procedure voor het onderhandelen en het sluiten van overeenkomsten A. De onderhandelingen B. Het sluiten van overeenkomsten Parafering en ondertekening Bevoegdheid tot sluiten Inbreng van het Europees Parlement a. Raadpleging b. Goedkeuring III. Gemengde overeenkomsten IV. Advies van het Hof van Justitie Hoofdstuk 6. De besluitvorming beperkt tot bepaalde lidstaten I. De ruimte van vrijheid, veiligheid en recht II. Economische en monetaire unie III. Nauwere samenwerking tussen lidstaten DEEL V. RECHTSBRONNEN VAN DE EUROPESE UNIE Hoofdstuk 1. Doorwerking van het Unie recht in de nationale rechtsordes I. Vormen van Unie recht II. De beginselen van voorrang en volle werking van het Unie recht A. Formulering vanuit het Unie recht Het beginsel van de voorrang van het Unie recht Het beginsel van interpretatie conform het Unie recht Verplichting om strijdige nationale normen buiten toepassing te laten Aansprakelijkheid van de lidstaat voor schade voortvloeiend uit een schending van het Unie recht B. Receptie in de rechtsordes van de lidstaten III. De rechtstreekse werking van het Unie recht xvii

18 Hoofdstuk 2. Bronnen van het Unie recht I. Hiërarchie van de rechtsbronnen II. Primair Unie recht A. Statuut van het primaire Unie recht B. Overzicht van het primaire Unie recht III. Grondrechten en algemene beginselen van het Unie recht A. De grondrechten Statuut van grondrechten a. Grondrechten als algemene beginselen van het Unie recht b. Handvest van de grondrechten van de Europese Unie Reikwijdte van grondrechtenbescherming a. Bescherming tegenover de instellingen en organen van de Unie b. Bescherming tegenover de lidstaten c. Beperkingen bij de toepassing van het Handvest d. Verhouding met de grondrechtenbescherming door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens Overzicht van beschermde grondrechten B. De algemene rechtsbeginselen Statuut van algemene rechtsbeginselen Overzicht IV. Internationaal recht A. Internationale overeenkomsten gesloten door de Unie Rechtskracht en rechtstreekse werking van internationale overeenkomsten Rechtskracht en rechtstreekse werking van besluiten van organen opgericht bij internationale overeenkomsten Statuut van de overeenkomsten gesloten in het kader van GATT/WTO Uitlegging en wettigheidstoetsing van internationale overeenkomsten B. Internationale overeenkomsten gesloten door de lidstaten met derde staten Overeenkomsten gesloten na de inwerkingtreding van de Verdragen Overeenkomsten gesloten vóór de inwerkingtreding van de Verdragen C. Andere regels van internationaal recht Internationaal gewoonterecht en algemene rechtsbeginselen Verplichtingen in het kader van de Verenigde Naties xviii

19 V. Autonome handelingen van de instellingen en organen A. Vormvereisten en statuut Keuze tussen instrumenten Onderscheid tussen wetgevings- en uitvoeringshandelingen Wijze van totstandkoming Motivering Bekendmaking of kennisgeving Inwerkingtreding Tenuitvoerlegging Wettigheidstoetsing B. Verordeningen C. Richtlijnen De omzetting van richtlijnen in nationaal recht De rechtstreekse werking van bepalingen uit een niet (correct) omgezette richtlijn a. Afloop van omzettingstermijn b. Rechtstreekse werking tegenover lidstaat Andere vormen van doorwerking van een niet (correct) omgezette richtlijn a. Richtlijnconforme interpretatie b. Buiten toepassing laten van strijdige rechtsregels c. Aansprakelijkheid van de lidstaat voor veroorzaakte schade D. Besluiten E. Aanbevelingen en adviezen F. Andere handelingen VI. Interinstitutionele akkoorden VII. Besluiten van de regeringen van de lidstaten en overeenkomsten tussen de lidstaten VIII. Sociale overeenkomsten IX. De rechtspraak van de Unie rechter Hoofdstuk 3. Niet-communautaire handelingen aangenomen vóór het Verdrag van Lissabon I. Niet-communautaire Verdrags bepalingen II. Handelingen van de Europese Raad en de Raad binnen het GBVB en de PJSS III. Internationale overeenkomsten in het kader van het GBVB en de PJSS IV. Overeenkomsten tussen de lidstaten xix

20 DEEL VI. RECHTSBESCHERMING IN DE EUROPESE UNIE Hoofdstuk 1. Rechtsbescherming tegenover lidstaten en particulieren I. Afdwinging van Unie recht voor de nationale rechter A. Uitlegging en toepassing van Unie recht door de nationale rechter B. Prejudiciële vragen over de uitlegging van het Unie recht Mogelijkheid en verplichting om prejudiciële vragen te stellen a. Rechterlijke instanties die vragen kunnen stellen b. Mogelijkheid tot het stellen van vragen c. Verplichting tot het stellen van vragen Voorwerp van prejudiciële vragen Procedure voor het stellen en beantwoorden van prejudiciële vragen a. Formuleren van de prejudiciële vraag b. Behandeling door het Hof van Justitie Gevolgen van prejudiciële beslissingen II. Beroep wegens niet-nakoming van verplichtingen door een lidstaat A. Initiatief B. Procedure C. Gevolgen van vaststelling van niet-nakoming Hoofdstuk 2. Rechtsbescherming tegenover instellingen en organen van de Unie I. Rechtsgangen voor de Unie rechter A. Beroep tot nietigverklaring Mogelijke verweerder Mogelijke eiser a. Instellingen en lidstaten b. Natuurlijke en rechtspersonen Voorwaarde van rechtstreeks geraakt zijn Voorwaarde van individueel geraakt zijn Regelgevingshandelingen Handelingen vatbaar voor nietigverklaring Middelen Beroepstermijn Gevolgen van nietigverklaring B. Beroep wegens nalaten te besluiten xx

21 C. Beroep tot schadevergoeding D. Exceptie van onwettigheid E. Procedure voor directe beroepen II. Rechtsbescherming via de nationale rechter A. Mogelijkheid en verplichting om prejudiciële geldigheidsvraag te stellen B. Voorwerp van prejudiciële geldigheidsvraag C. Behandeling van de prejudiciële geldigheids vraag III. Sluitend systeem van rechts bescherming? Rechtspraakregister Trefwoordenregister De auteurs xxi

22