EUROPEES RECHT. Buitengewoon hoogleraar, Instituut voor Europees Recht, K.U. Leuven Rechter in het Hof van Justitie van de Europese Unie

Transcriptie

1 EUROPEES RECHT Prof. Dr. Koen LENAERTS Buitengewoon hoogleraar, Instituut voor Europees Recht, K.U. Leuven Rechter in het Hof van Justitie van de Europese Unie Prof. Dr. Piet VAN NUFFEL Deeltijds docent, Instituut voor Europees Recht, K.U. Leuven Lid van de Juridische dienst van de Europese Commissie intersentia Antwerpen - Cambridge

2 INHOUD Voorwoord Inleiding tot het bronnenmateriaal v xxiii DEELI VAN EUROPESE GEMEENSCHAPPEN TOT EUROPESE UNIE Hoofdstuk 1. De oprichting van de Europese Gemeenschappen 5 I. Naoorlogse stappen naar Europese integratie 5 II. Het EGKS-Verdrag 7 III. Plannen voor politieke samenwerking 8 IV. HetEEG-VerdragenhetEGA-Verdrag 9 V. Het supranationale karakter van het gemeenschapsrecht 13 Hoofdstuk 2. Intergouvernementele samenwerking tussen de EG-lidstaten 21 I. Europese politieke samenwerking 21 II. Europese monetaire samenwerking 23 III. Politiële en justitiële samenwerking 23 Hoofdstuk 3. Het bijeenbrengen van de integratiesporen in een Europese Unie 27 I. Voorstellen voor een Europese Unie. 27 II. De Europese Akte 28 III. De oprichting van de Europese Unie 29 A. HetEU-Verdrag 29 B. De Europese Unie 31 IV. Latere wijzigingen van de Europese Unie 36 A. Het Verdrag van Amsterdam - 36 B. Het Verdrag van Nice 39 Intersentïa IX

3 Hoofdstuk 4. Van de Grondwet voor Europa tot het Verdrag van Lissabon 41 I. De Conventie over de toekomst van Europa 41 II. De Grondwet voor Europa 42 III. Het Verdrag van Lissabon 44 IV. Unierecht en zijn verhouding tot het vroegere gemeenschapsrecht en niet-communautaire recht 49 Hoofdstuk 5. Wijziging van de Verdragen 53 Hoofdstuk 6. Toetreding tot de Europese Unie 59 I. Lidstaten van de Europese Unie 59 II. Toetreding van lidstaten 64 A. Toetredingsvoorwaarden 64 B. Toetredingsprocedure 65 III. Uittreding van lidstaten 67 DEEL II BEVOEGDHEDEN VAN DE EUROPESE UNIE Hoofdstuk 1. De beginselen 75 I. Waarden en doelstellingen van de Unie 75 II. De toedeling van bevoegdheden aan de Unie 78 A. De noodzaak van een rechtsgrond 79 B. De bevoegdheden onderscheiden naargelang de rechtsgrond De bevoegdheden uitdrukkelijk of impliciet door het Verdrag verleend De aanvullende bevoegdheid om Uniedöelstellingen te bereiken (art. 352 VWEU) 86 C. Exclusieve en niet-exclusieve bevoegdheden 88 III. Het subsidiariteitsbeginsel 93 A. De rol van het beginsel 93 B. De vereisten van subsidiariteit 94 C. Toepassing van het subsidiariteitsbeginsel 95 IV. Het evenredigheidsbeginsel 98 A. De rol van het beginsel 98 B. De vereisten van evenredigheid 100 X Intasentia

4 C. Toepassing van het evenredigheidsbeginsel 101 V. Het beginsel van loyale samenwerking 103 A. De rol van het beginsel 103 B. Vereisten van het beginsel van loyale samenwerking Aanvullende vereisten Derogerende vereisten 107 VI.Het gelijkheidsbeginsel 109 A. Toepassingsgebied Verbod van discriminatie op grond van de nationaliteit van een lidstaat Verbod van discriminatie op grond van geslacht Andere verboden vormen van discriminatie 117 B. Inhoud Materiële discriminatie Directe en indirecte discriminatie Omgekeerde discriminatie Hoofdstuk 2. Het burgerschap van de Unie 123 I. Instelling van het burgerschap van de Unie 123 II. Definitie van burgerschap 124 III. Inhoud van het burgerschap van de Unie 125 A. Recht op gelijke behandeling 126 B. Verblijfsrecht 126 C. Politieke rechten 131 D. Recht op bescherming 133 Hoofdstuk 3. De interne markt. 135 I. De instelling van de interne markt 135 A. Draagwijdte van de interne markt 135 B. Van de gemeenschappelijke markt naar de interne markt 138 II. De Verdragsbepalingen inzake vrij verkeer A. Het vrije verkeer van goederen De douane-unie. 143 a. Verbod van in- en uitvoerrechten en heffingen van gelijke werking 143 b. Toegelaten heffingen.,. 144 c. Het gemeenschappelijke douanetarief,

5 2. Verbod van niet-tarifaire beperkingen 148 a. Verbod van kwantitatieve beperkingen en maatregelen van gelijke werking 149 b. Uitzonderingen Artikel 36 VWEU De rule ofreason De regeling van verkoopmodaliteiten 159 B. Het vrije verkeer van personen Algemene draagwijdte Begunstigde personen 163 a. Onderdanen van een lidstaat 163 b. Begunstigde werknemers 163 c. Begunstigde zelfstandigen en vennootschappen 166 d. Aanknoping met het Unierecht Inhoud van het vrije personenverkeer 168 a. Het reis- en verblijfsrecht 168 b. Verbod van discriminerende en niet-discriminerende belemmeringen 169 c. Primair en secundair vestigingsrecht Toegelaten beperkingen aan het vrije personenverkeer 179 a. Beperkingen uit hoofde van openbare orde, openbare veiligheid en volksgezondheid 179 b. Betrekkingen in overheidsdienst en de uitoefening van openbaar gezag 181 c. Beperkingen op grond van de rule ofreason Harmonisatie en onderlinge erkenning De sociale zekerheid en het vrije personenverkeer 188 C. Het vrije verkeer van diensten 191 1, Definitie en begunstigden 191 2, Inhoud van het vrije dienstenverkeer 195 3, Toegelaten beperkingen aan het vrije dienstenverkeer 197 a. Beperkingen op grond van de artikelen 51 en 52 VWEU 197 b. Beperkingen op grond van de rule ofreason 198 D. Het vrije verkeer van kapitaal Definitie en inhoud Toegelaten beperkingen aan het kapitaal- en betalingsverkeer 205 III. De harmonisatie van nationale wetgevingen 208 A. De iidf^ct van EU-harmonisatiemaatregelen 209 B. harmonisatie op grond van de artikelen 114 en 115 VWEU 211 XII

6 Hoofdstuk 4. De ruimte van vrijheid, veiligheid en recht 217 I. Stapsgewijze integratie van het beleid van de lidstaten inzake justitie en binnenlandse zaken 217 II. Beleid inzake grenscontroles, asiel en immigratie : 222 A. Grenscontroles en visa 222 B. Asiel en andere vormen van internationale bescherming 224 C. Immigratiebeleid 226 D. Rechten toegekend door akkoorden met derde staten 227 III. Justitiële samenwerking in burgerlijke zaken 228 IV. Justitiële samenwerking in strafzaken 232 V. Politiële samenwerking 236 VI. Uitzonderingsstatuut voor Denemarken, Ierland en Verenigd Koninkrijk 237 Hoofdstuk 5. Interne beleidsdomeinen van de Unie 241 I. Landbouw en visserij 241 II. Vervoer 244 III. Mededinging 246 A. Regels voor de ondernemingen Artikel 101 VWEU Artikel 102VWEU Concentratiecontrole Openbare ondernemingen en diensten van algemeen belang B. Steunmaatregelen van de staten. 254 IV. Economisch en monetair beleid 260 A. Invoering van de economische en monetaire unie B. Het economische beleid 264 C. Het monetaire beleid 267 V. Sociale politiek en werkgelegenheid 268 VI. Onderwijs, jeugd en beroepsopleiding. 271 VIL Cultuur 273 VIII. Volksgezondheid en consumentenbescherming. 275 IX. Economische, sociale en territoriale samenhang en trans-europese netwerken X. Industrie 279 XI» Onderzoek en technologische ontwikkeling en ruimte. 280 XII. Milieu en energie. 281 XIII. Toerisme en civiele bescherming 283 XIV. Administratieve samenwerking XÏii

7 Hoofdstuk 6. Externe beleidsdomeinen van de Unie 285 I. De gemeenschappelijke handelspolitiek 286 A. Draagwijdte 286 B. Autonome maatregelen 288 C. Handelsakkoorden en samenwerkingsovereenkomsten 290 II. Associatiebeleid 292 A. Associatieregeling voor landen en gebieden overzee 293 B. Associatieakkoorden op grond van artikel 217 VWEU 294 III. Ontwikkelingssamenwerking en humanitaire hulp 299 IV. Economische, financiële en technische samenwerking met derde landen 3Ö1 V. Gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid (GBVB) 302 VI. Overige internationale bevoegdheden van de Unie 309 VII. Verhouding tot de internationale bevoegdheid van lidstaten 312 Hoofdstuk 7. Vrijwaringsclausules 317 DEEL III INSTELLINGENEN ORGANEN VAN DE EUROPESE UNIE Hoofdstuk 1. De politieke instellingen van de Unie 325 I. Het Europees Parlement 325 A. Bevoegdheden Deelname aan de besluitvorming Begrotingsautoriteit Controle op andere instellingen en organen. 327 B. Samenstelling 330 C. Werkwijze 334 D. Interne organisatie 336 II. De Europese Raad 337 A. Bevoegdheden 337 B. Samenstelling 340 C. Werkwijze 341 III. De Raad 343 A. Bevoegdheden Beslissing Coördinatie 344 XIV

8 3. Uitvoering Verhouding met andere instellingen en organen 344 B. Samenstelling, 345 C. Werkwijze 350 D. Interne organisatie 358 IV. De Commissie 361 A. Bevoegdheden Toezicht Deelname aan de besluitvorming Uitvoering Vertegenwoordiging 363 B. Samenstelling 363 C. Werkwijze 368 D. Interne organisatie 369 Hoofdstuk 2. Overige instellingen van de Unie. 371 I. Het Hof van Justitie van de Europese Unie. 371 A. Bevoegdheden 372 B. Samenstelling 379 C. Werkwijze 381 D. Interne organisatie 381 II. De Europese Centrale Bank 382 III. De Rekenkamer 384 Hoofdstuk 3. Overige organen van de Unie 387 I. Adviescomités 387 A. Economisch en Sociaal Comité. 387 B. Comité van de Regio's 388 C. Overige comités.389 II. De Europese Investeringsbank 390 III. De Europese Ombudsman 390 IV. Andere organen van de Unie 392 Hoofdstuk 4. De Unie als internationale organisatie. 397 I. Rechtspersoonlijkheid en vertegenwoordiging 398 II. Voorrechten en immuniteiten 400

9 III. Begroting 402 A. Algemene beginselen 402 B. Ontvangsten 403 C. Uitgaven 405 IV. Zetel van de instellingen en organen 406 V. Statuut van de ambtenaren en andere personeelsleden 409 VI. Taalgebruik 410 VIL Openbaarheid van bestuur en documenten 414 DEEL IV BESLUITVORMING BINNEN DE EUROPESE UNIE Hoofdstuk 1. De wetgevingsprocedure 423 I. Algemene beginselen 423 A. Definitie van wetgeving 423 B. Grondlijnen van de wetgevingsprocedure 424 C. Beslissingsbevoegdheid Deelname van de Raad Deelname van het Europees Parlement 428 D. Recht van initiatief 430 II. Gewone wetgevingsprocedure 436 III. Bijzondere wetgevingsprocedures 443 A. Deelname van de Raad 443 B. Deelname van het Europees Parlement Raadpleging Goedkeuring 445 IV. Andere procedures 446 A. Andere deelname van het Europees Parlement 447 B. Interinstitutionele akkoorden 447 C. Inbreng van de sociale partners 448 D. Inbreng van andere organen en groepen 450 V. Democratisch gehalte van de besluitvorming 451 Hoofdstuk 2. Uitvoering van wetgeving 455 I. Uitvoering door de lidstaten 455 II. Uitvoering door instellingen, organen of instanties van de Unie 461 A. Verhouding tussen wetgeving en uitvoering 461 B. Uitvoering door de Commissie of de Raad Delegatie aan de Commissie,. 463 XVI

10 2. Uitvoeringsbevoegdheden 463 a. Algemene beginselen 463 b. Toezicht op de uitvoering door de Commissie: de' comitologie" Uitvoering door andere organen 470 Hoofdstuk 3. De besluitvorming bij het GBVB 475 I. Het bepalen van het GBVB 475 II. De uitvoeringvan het GBVB 478 Hoofdstuk 4. De budgettaire besluitvorming 483 I. Vaststelling van de begroting 483 II. Uitvoering van begroting en controle 486 Hoofdstuk 5. De besluitvorming inzake internationale overeenkomsten 491 I. Toepassingsgebied van de procedure 491 II. Procedure voor het onderhandelen en het sluiten van overeenkomsten A. De onderhandelingen 492 B. Het sluiten van overeenkomsten Parafering en ondertekening Bevoegdheid tot sluiten Inbreng van het Europees Parlement 496 a. Raadpleging 496 b. Goedkeuring 496 III. Gemengde overeenkomsten. 498 IV. Advies van het Hof van Justitie 499 Hoofdstuk 6. De besluitvorming beperkt tot bepaalde lidstaten 503 I. De ruimte van vrijheid, veiligheid en recht. 503 II. Economische en monetaire unie 506 III. Nauwere samenwerking tussen lidstaten XV11

11 DEELV RECHTSBRONNEN VAN DE EUROPESE UNIE Hoofdstuk 1. Doorwerking van het Unierecht in de nationale rechtsordes 515 I. Vormen van Unierecht 515 IL De beginselen van voorrang en volle werking van het Unierecht 515 A. Formulering vanuit het Unierecht Het beginsel van de voorrang van het Unierecht Het beginsel van interpretatie conform het Unierecht Verplichting om strijdige nationale normen buiten toepassing te laten Aansprakelijkheid van de lidstaat voor schade voortvloeiend uit een schending van het Unierecht 523 B. Receptie in de rechtsordes van de lidstaten 526 III. De rechtstreekse werking van het Unierecht 531 Hoofdstuk 2. Bronnen van het Unierecht 535 I. Hiërarchie van de rechtsbronnen 535 II. Primair Unierecht 537 A. Statuut van het primaire Unierecht 537 B. Overzicht van het primaire Unierecht 539 III. Grondrechten en algemene beginselen van het Unierecht 541 A. De grondrechten Statuut van grondrechten Grondrechten als algemene beginselen van het Unierecht Handvest van de grondrechten van de Europese Unie Reikwijdte van grondrechtenbescherming 547 a. Bescherming tegenover de instellingen en organen van de Unie 547 b. Bescherming tegenover de lidstaten 548 c. Beperkingen bij de toepassing van het Handvest 550 d. Verhouding met de grondrechtenbescherming door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens Overzicht van beschermde grondrechten 554 B. De algemene rechtsbeginselen Statuut van algemene rechtsbeginselen Overzicht 561 IV. Internationaal recht 567 A. Internationale overeenkomsten gesloten door de Unie 567 XVÜi

12 1. Rechtskracht en rechtstreekse werking van internationale overeenkomsten Rechtskracht en rechtstreekse werking van besluiten van organen opgericht bij internationale overeenkomsten Statuut van de overeenkomsten gesloten in het kader van GATT/WTO Uitlegging en wettigheidstoetsing van internationale overeenkomsten,. 573 B. Internationale overeenkomsten gesloten door de lidstaten met derde staten Overeenkomsten gesloten na de inwerkingtreding van de Verdragen Overeenkomsten gesloten vóór de inwerkingtreding van de Verdragen,. 576 C. Andere regels van internationaal recht Internationaal gewoonterecht en algemene rechtsbeginselen Verplichtingen in het kader van de Verenigde Naties 581 V. Autonome handelingen van de instellingen en organen 583 A. Vormvereisten en statuut Keuze tussen instrumenten Onderscheid tussen wetgevings- en uitvoeringshandelingen Wijze van totstandkoming Motivering Bekendmaking of kennisgeving - inwerkingtreding Tenuitvoerlegging Wettigheidstoetsing 590 B. Verordeningen 590 C. Richtlijnen De omzetting van richtlijnen in nationaal recht De rechtstreekse werking van bepalingen uit een niet (correct) omgezette richtlijn 597 a. Afloop van omzettingstermijn b. Rechtstreekse werking tegenover lidstaat Andere vormen van doorwerking van een niet (correct) omgezette richtlijn...,», 601 a. Rïchtlijnconforme interpretatie 602 b. Buiten toepassing laten van strijdige rechtsregels 6Ö5 c. Aansprakelijkheid van de lidstaat voor veroorzaakte schade D. Besluiten 610 E. Aanbevelingen en adviezen 612 F. Andere handelingen 613 VI. Interinstitutionele akkoorden

13 VII. Besluiten van de regeringen van de lidstaten en overeenkomsten tussen de lidstaten 618 VIII. Sociale overeenkomsten 620 IX. De rechtspraak van de Unierechter 621 Hoofdstuk 3. Niet-communautaire handelingen aangenomen vóór het Verdrag van Lissabon 623 I. Niet-communautaire Verdragsbepalingen 624 II. Handelingen van de Europese Raad en de Raad binnen het GBVB en depjss 625 III. Internationale overeenkomsten in het kader van het GBVB en de PJSS IV. Overeenkomsten tussen de lidstaten 631 DEEL VI RECHTSBESCHERMING INDE EUROPESE UNIE Hoofdstuk 1. Rechtsbescherming tegenover lidstaten en particulieren 637 I. Afdwinging van Unierecht voor de nationale rechter 637 A. Uitlegging en toepassing van Unierecht door de nationale rechter B. Prejudiciële vragen over de uitlegging van het Unierecht Mogelijkheid en verplichting om prejudiciële vragen te stellen a. Rechterlijke instanties die vragen kunnen stellen 644 b. Mogelijkheid tot het stellen van vragen 644 c. Verplichting tot het stellen van vragen Voorwerp van prejudiciële vragen Procedure voor het stellen en beantwoorden van prejudiciële vragen, 650 a. Formuleren van de prejudiciële vraag 650 b. Behandeling door het Hof van Justitie Gevolgen van prejudiciële beslissingen 656 II. Beroep wegens niet-nakoming van verplichtingen door een lidstaat 657 A. Initiatief. 658 B. Procedure 659 C. Gevolgen van vaststelling van niet-nakoming 662 Hoofdstuk 2. Rechtsbescherming tegenover instellingen en organen van de Unie 665 I. Rechtsgangen voor de Unierechter 666 XX

14 A. Beroep tot nietigverklaring Mogelijke verweerder Mogelijke eiser 667 a. Instellingen en lidstaten 667 b. Natuurlijke en rechtspersonen Voorwaarde van rechtstreeks geraakt zijn Voorwaarde van individueel geraakt zijn Regelgevingshandelingen Handelingen vatbaar voor nietigverklaring Middelen Beroepstermijn Gevolgen van nietigverklaring 675 B. Beroep wegens nalaten te besluiten 675 C. Beroep tot schadevergoeding 676 D. Exceptie van onwettigheid 678 E. Procedure voor directe beroepen 678 II. Rechtsbescherming via de nationale rechter 681 A. Mogelijkheid en verplichting om prejudiciële geldigheidsvraag te stellen 681 B. Voorwerp van prejudiciële geldigheidsvraag 683 C. Behandeling van de prejudiciële geldigheidsvraag 684 III. Sluitend systeem van rechtsbescherming? 685 Rechtspraakregister 689 Trefwoordenregister 723 Biografie van de auteurs - 753