Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon

Transcriptie

1 0

2 INLEIDING 1. De aanleiding Dit lessenpakket over de geschiedenis van het graafschap Loon kwam tot stand op initiatief van het Historisch Studiecentrum Alden Biesen naar aanleiding van de vieringen rond duizend jaar graafschap Loon. Een grote tentoonstelling -. Duizend jaar graafschap Loon - in de Landcommanderij van Alden Biesen gaat gepaard met allerlei andere activiteiten, zoals een familiedag, colloquia, een lerarendag en een leerlingendag. Een extra dimensie krijgt de tentoonstelling omdat ze in een aangepaste versie in de zomer van 2019 naar Beieren verhuist, meer bepaald naar het Spessart Museum in Lohr am Main: een gedroomde en historisch geladen locatie, namelijk de tweede burcht van de graven van Loon-Rieneck. Ze gaat van start onder de titel Von Flandern nach Franken. Die Grafen von Loon und Rieneck - Spuren aus 1000 Jahren. Als auteur van het lijvige De Graven van Loon. Loons, Luiks, Limburgs (Uitgeverij Davidsfonds, 2016, 384 p.) en als curator van de tentoonstelling werd me verzocht ook het lessenpakket voor de tweede graad secundair onderwijs samen te stellen. Ik kon daarbij mijn jarenlange ervaring als lerarenopleider binnen de associatie K.U.Leuven inzetten. Bovendien redigeerde ik in 2007 een gelijkaardige bundel naar aanleiding van het Hendrik Van Veldekejaar. De huidige versie bouwt daar enigszins op voort maar steunt vooral op intussen nieuw verworven kennis. Het lessenpakket neemt, voor alle duidelijkheid, niet de tentoonstelling als uitgangspunt en is ook geen leerwandeling bij de tentoonstelling. De bedoeling is immers dat deze lessen voor, tijdens en vooral nog jaren nà de tentoonstelling kunnen gebruikt worden in het Vlaams onderwijs. 2. Duizend jaar graafschap Loon Duizend jaar graafschap Loon. Dat vraagt enige uitleg. De oudste zekere vermelding van iemand uit het Loonse gravengeslacht is het grafschrift van prins-bisschop Balderik II van Luik: er staat uitdrukkelijk ex genere comes Lossensis. Balderik bezette de Luikse cathedra tussen 1008 en Duizend jaar geleden dus. De Luikse Omwenteling in het zog van de Franse Revolutie (1789) bracht de Franse bezetting van Loon en Luik met zich mee. In 1795 werden graafschap en prinsbisdom opgeheven. Een nieuw tijdperk brak aan. Geen duizendjarig bestaan, wel duizend jaar geleden. 1

3 3. Loon tussen staf en troon De graven van Loon leefden en bestuurden letterlijk tussen staf en troon. Van het Luikse kathedraalkapittel en zijn vertegenwoordiger, de prins-bisschop - de staf - hadden zij hun territorium in leen. Van de Duitse keizer - de troon - de grafelijke rechten. Schipperen tussen staf en troon bleek dus maar al te vaak een noodzaak. Zelf troonden de graven van Loon in hun stamburcht te Borgloon, later in Kuringen. Zij stichtten abdijen of oefenden er de voogdij over uit. Zij slaagden er zelfs in telgen uit eigen familie tot abt of abdis te laten verkiezen. Een zoveelste uiting van de versmelting van adel en geestelijkheid, van kerk en staat, van staf en troon. Eeuwenlang leefde de Loonse bevolking eveneens in de schaduw van staf en troon. Diepgelovig bleef ze trouw aan de kerk. Vele lieden woonden en werkten op kloosterdomeinen. Anderen in feodale of allodiale heerlijkheden waarvan de heer troonde in een burcht. Stedelingen genoten van een zekere vrijheid. Toch behield de stichter - in Loon meestal de graaf - toezicht. En de kerk zorgde in de nieuwbakken steden voor aangepast personeel: de bedelorden. Of gedoogde er begijnhoven. 4. Het einde van Loon of de doorstart van Loon? De graven van Loon bestuurden het graafschap van minstens 1018 tot Toen veroorzaakte een eerste onwettige successie ernstige problemen. De Luikse kerk eiste het graafschap op. Terecht, want een leen gehouden van de kerk keerde er naar terug bij ontstentenis van kinderen. Zo was in het Duitse Rijk beslist. Het graafschap Loon was immers een manleen waar uitsluitend zonen hun vader konden opvolgen. De doodsstrijd duurde evenwel nog tot 1361/66 toen opnieuw een niet geoorloofde opvolging aangedurfd werd. Daaruit besluiten dat het verhaal ophoudt in 1361/1366 is niet correct. De prins-bisschoppen van Luik namen immers titel en functies van de graven van Loon onverkort over. Tot Het graafschap Loon bleef op deze wijze nagenoeg ongewijzigd bestaan. 2

4 5. Loon, Limburg en de Nederlanden Het territorium van het graafschap kwam grotendeels overeen met dat van het huidige Belgisch Limburg. Pas in 1815 haalde koning Willem I van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden het volkomen onterecht in zijn hoofd om het voormalige graafschap Loon en het huidige Nederlands Limburg Limburg te noemen, naar het sinds 1288 Brabantse hertogdom Limbourg aan de Vesder. Vóór die tijd noemde zich niemand in Loon Limburger. Het Limburggevoel is misschien sterk maar in elk geval recent. Het heeft niettemin historische wortels. De geschiedenis van het graafschap Loon is immers bij het brede publiek en bij vele leraren een vergeten stuk Belgische geschiedenis. Het graafschap Loon en het prinsbisdom Luik behoorden nooit tot de Nederlanden, noch de Bourgondische, noch de Spaanse, noch de Oostenrijkse. Van bij hun ontstaan lagen ze in de Niederrheinisch-Westfälische Kreits van het Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie. Tot Ook in het onderwijs blijkt deze geschiedenis tot vandaag hoogstens een voetnoot waard. Terwijl ze juist boeiend, anders en zelfs een beetje exotisch is. Wellicht omdat het nieuwe België in 1830 niet graag herinnerd werd aan een Duits verleden, nog minder na 1918 en na Ook Duitse historici hebben de regio losgelaten: Loon en Luik behoren immers niet meer tot Duitsland. Een niemandsland. Die lacune vullen het boek, de tentoonstelling en deze lessenbundel op. 6. Een lessenpakket voor het secundair onderwijs, tweede graad 6.1. Inhoud Voor de leerkracht is vooraf uitgebreide achtergrondinformatie voorzien. In het lessenpakket zelf komen eerst de leenbanden van de graven van Loon aan bod en hoe hun territorium ingebed lag in het Duitse Rijk. Uiteraard belicht een les de buitenlandse bezittingen die de graven via huwelijk wisten te verwerven, een erg ongekend maar boeiend facet: de graafschappen Chiny (regio Virton- Neufchateau), Rieneck in Beieren en zelfs kortstondig het graafschap Holland. De geschiedenis van het graafschap Loon is dus niet uitsluitend een regionaal verhaal maar ook een Europees epos. In een andere les komen het leven in de steden en op het platteland aan bod evenals het einde van het graafschap Loon. Het socio-culturele aspect wordt kort belicht in de les over de Loonse abdijen en over de Maaslands-Loonse cultuur, ooit toonaangevend in Europa. 3

5 6.2. Structuur en werkwijze Deze lesbrieven realiseren uitsluitend cognitieve doelstellingen van diverse moeilijkheidsgraden. Het zijn concrete formuleringen van een aantal gangbare algemene doelstellingen in de Vlaamse leerplannen, zonder nochtans de nummering of verwoording daarvan op te nemen. De dynamisch-affectieve en psychomotorische kunnen vrij door de leerkrachten gekozen en gerealiseerd worden. Werkvormen zijn te kiezen door de leerkracht, uiteraard niet geheel vrijblijvend. Hier en daar suggereren wij een aangepaste werkvorm. Bij elke les volgen wij hetzelfde stramien: 1. Inhoudelijke structuur van de les 2. Leerdoelen 3. Eigenlijke les a. Aanknoping b. Analysefases telkens gevolgd door een vastzetting van de leerstof c. Besluit Bij elke analysefase en bij elke vastzetting van de leerstof wordt de vraagstelling recht geschreven, het te verwachten antwoord schuin. Bij geschiedenisonderwijs / historische vorming is het zaak telkens inductief vanuit bronnen te vertrekken, graag in een redelijke afwisseling van geschreven, materiële en iconografische bronnen. Uiteraard wordt rekening gehouden met het historisch referentiekader. Bij het begin van elke les is getracht een aanknoping te realiseren bij vorige lessen of realistische voorkennis. Situeren in tijd en ruimte is daarbij ook legio. Wij adviseren een degelijke atlas én historische atlas te hanteren. 4

6 6.3. Bijkomende informatie Bijkomende informatie kan de leerkracht vinden in de wandelcataloog van de tentoonstelling. Van bij de aanvang koos het Historisch Studiecentrum Alden Biesen voor een wandelcataloog, zonder kritisch apparaat: toegankelijk, leerrijk en hanteerbaar. Voor meer achtergrond en diepgang verwijzen wij naar onze recente monografie: J. Vaes, De graven van Loon. Loons, Luiks, Limburgs, uitgeverij Davidsfonds, Leuven, 2016, 384 p Dankwoord Maakten deze uitgave mede mogelijk: Maike Meijers, Luc Van de Sijpe, Morgane Dendas, Marc Robben, Chris Maes, Jan Gruyters, Stefan Lycops en Julien Daenen. 5

7 ACHTERGRONDINFORMATIE VOOR DE LEERKRACHT 1. SITUERING IN DE TIJD De eerste vermelding van iemand uit het Loonse grafelijk geslacht is het grafschrift van Balderik II, prins-bisschop van Luik. Op de drie versies van zijn tombe - waarvan de twee oudste alleen uit tekeningen gekend zijn - staat dat hij ex genere comes Lossensis is, uit het geslacht van de graven van Loon. Balderiks episcopaat liep met zekerheid van 1008 tot Duizend jaar geleden. Heel wat graafschappen ontstonden al veel eerder, onder de Karolingers, andere zijn pas van na het jaar 1000 gekend. Opvallend is dat het graafschap Loon van bij de aanvang samengesteld bleek uit brokstukken van oudere graafschappen. Vermoedelijk hebben de eerste Loonse graven, zoals heel wat van hun collega s, van de chaos tijdens de Noormannenraids gebruik gemaakt om die in te palmen. Van de Duitse keizer kregen de Loonse graven het grafelijk ambt in leen, van de Luikse prinsbisschoppen de grafelijke territoria: een dubbele leenband dus. Wanneer dat precies gebeurde, is niet geweten. De leenband tussen Loon en het kathedraalkapittel van Luik kwam wellicht tot stand onder de oudst gekende graaf van Loon, Giselbert, en zijn broer Balderik II. Die laatste zetelde, zoals gezegd, van 1008 tot 1018 als prins-bisschop van Luik. Een leenman moest zijn leenheren in de krijg bijstaan en hen adviseren: met raad en daad. Een leen is erfelijk. Het graafschap Loon was een manleen, erfelijk van vader op zoon, omwille van de militaire verplichtingen. Toen er in 1361 geen rechtmatige mannelijke Loonse erfgenaam meer was, ging het leen krachtens het leenrecht terug naar de leenheer: de prinsbisschoppen van Luik voerden dus voortaan ook de titel én het ambt van graaf van Loon. Tot 1795 toen de Franse bezetter een einde maakte aan de oude structuren, het einde van Loon. 2. SITUERING IN DE RUIMTE Het territorium van het graafschap Loon kwam grotendeels overeen met het huidige Belgisch Limburg. Enkele Loonse gebieden lagen in Wallonië en in Nederlands Limburg. Bovendien verwierven de graven door een uitgekiende huwelijkspolitiek zelfs een graafschap in Beieren, één op de grens met Frankrijk (Chiny) en zelfs even het graafschap Holland. Het graafschap Loon behoorde steeds tot het Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie, van ca tot Het kende dus een heel andere geschiedenis dan de Nederlanden. Een beetje exotisch, anders en wat ongekend, maar juist daarom intrigerend. En interessant voor de geschiedenislessen. In de middeleeuwen en nieuwe tijd ( ) waren het gezag en het daarmee verbonden territorium een privé aangelegenheid. In heel West-Europa, dus ook in Loon. Enerzijds vielen deze territoria in eigendom of in leen toe aan wereldlijke heren. Die bleven wel ondergeschikt aan het koninklijk of keizerlijk gezag. Anderzijds schonken heel wat heren een domein aan de kerk. Beheerd door een bisschop, prins-bisschop of abt. Vanaf ca ontstonden steden in kerkelijke of wereldlijke territoria. Zij kregen stadsrechten, een relatieve autonomie. Ze behielden niettemin een band met hun landsheer, bleven ondergeschikt aan de keizer en ressorteerden steeds onder een bisdom. 6

8 Het graafschap Loon bestond uit eigen grafelijke domeinen (in bron 2 p. grijs), vrije heerlijkheden (wit), kerkelijke territoria (rood) en steden (blauwe punten). De graaf steunde ook op leenmannen die van hem een leen (geel) hadden ontvangen. Daarenboven lagen er een aantal vreemde enclaves in het graafschap zoals Gulikse, Brabantse (lichtblauw) en twee Luikse steden: Tongeren en Sint-Truiden. En vrije rijksheerlijkheden, vooral aan de westelijke oever van de Maas waardoor het graafschap slechts op enkele punten aan de rivier raakte. 3. LIMBURG OF LOON? De naam Limburg kreeg het voormalige gebied van het graafschap Loon pas in Onterecht, want Limburg (Limbourg, Lympurch) was immers een klein maar strategisch gelegen hertogdom aan de Vesder, al sinds de Slag van Woeringen (1288) in Brabantse handen. Beide Limburgen kregen dus in de 19de eeuw een verkeerde naam, een verkeerd wapenschild, een verkeerd volkslied Niettemin ontwikkelde er zich gaandeweg een sterk Limburggevoel. Maar het is recent. Vóór 1815 noemde niemand zich Limburger. 4. WAT DOET EEN GRAAF? Het grafelijk ambt impliceerde heel wat rechten en plichten. De graaf zat de hoogste rechtbanken voor, deed transacties van allodiale en feodale goederen, bemiddelde bij geschillen, was aanvoerder in de krijg en vaak voogd van kerkelijke domeinen. Hij verleende aan bepaalde agglomeraties in zijn domeinen de vrijheid: de steden. Aan de lopende band schreven zij oorkonden, wetten en brieven. De graven van Loon schipperden voortdurend tussen hun leenheren en andere machtige heren. Meestal was de hertog van Brabant de gedoodverfde opponent. Die baande zich een weg richting Rijnland en wist gaandeweg een aantal enclaves in en ten oosten van het graafschap Loon te bemachtigen, zoals de zogenaamde Elf Banken van Sint Servaas, het hertogdom Limbourg en een aanzienlijk deel van Maastricht. Meermaals traden de graven van Loon in deze conflicten doortastend op of aarzelden zij niet het bisschoppelijk gezag te tarten. Zo teisterden zij in de 12de eeuw enkele keren het Luikse Tongeren. In de strijd om het strategisch gelegen graafschap Moha (Slag van Steps, 1213) stonden zij dan weer aan de zijde van de prins-bisschop en tegenover de Brabanders. Zij wisselden dus herhaaldelijk en heel opportunistisch van kamp en zij aarzelden niet om in veldslagen dubbelspel te spelen: de vijand niet al te harde klappen geven, was soms het parool. Om achteraf niet de weerslag te krijgen. 7

9 5. DE GRAFELIJKE DYNASTIE EN HAAR RESIDENTIES De troon van de graven van Loon stond in hun stamburcht in Borgloon. Omstreeks 1200 verhuisden ze naar een nieuwe burcht: in Kuringen. De graven hadden nog andere versterkingen ter beschikking, verspreid over het Loonse territorium, zoals Kolmont, Brustem en Stokkem. Die waren bemand door een burggraaf in dienst van de graaf. De graaf van Loon kon bovendien op een schare leenmannen rekenen, de kern van zijn ruiterij. Zij betrokken weer andere burchten. De grafelijke familie maakte deel uit van en onderhield vele contacten met de Maaslandse en Nederrijnse adel. Veel beeltenissen van de Loonse graven bleven echter niet bewaard. Soms beschikken we over gefantaseerde portretten van eeuwen later. Toch bestaan er enkele contemporaine afbeeldingen van leden uit het grafelijk geslacht op zegels, munten, in manuscripten of op praalgraven. 6. DE EUROPESE DIMENSIE De graven van Loon wisten door een uitgekiende huwelijkspolitiek een aantal ver afgelegen graafschappen aan hun gezag te onderwerpen. Rond 1100 huwde graaf Arnold I van Loon de enige dochter en dus erfgename van de burggraaf van Mainz. Meer dan waarschijnlijk een slimme zet van de Duitse keizer tijdens de Investituurstrijd, een lang aanslepend conflict tussen de paus en de keizer om het hoogste gezag. Kort tijd later noemde de Loonse graaf er zich ook graaf van Rieneck. De graven dienden er rekening te houden met drie belangrijke leenheren. Ze droegen allen de staf: de abt van Fulda, de aartsbisschop (Erzstift) van Mainz en de prins-bisschop van Würzburg. Arnold en zijn opvolgers bouwden er verschillende burchten, zoals Burg Rieneck die ze anderhalve eeuw later verlieten. Voortaan resideerden ze in de burcht van Lohr am Main. In hun Beiers graafschap stichtten ze steden zoals Lohr am Main, en bouwden en begunstigden er abdijen. Vier generaties lang bestuurden de graven van Loon beide graafschappen tegelijk. Daarna lieten zij het graafschap Rieneck over aan een zijtak van de familie tot de laatste rechtmatige erfgenaam daar overleed in Het graafschap Rieneck ging dan grotendeels naar het Erzstift Mainz. In 1204 huwde Lodewijk II van Loon met Ada, enige dochter van de zieltogende graaf Diederik VII van Holland en Zeeland. Haar oom en voogd Willem van Friesland, legde zich bij deze snel voltrokken verbintenis niet neer, liet Ada ontvoeren naar Texel en bracht haar vervolgens naar Engeland. De Loonse Oorlog brak uit. Lodewijk zocht onder meer hulp bij de bisschop van Utrecht maar Willem van Friesland genoot de steun van de keizer. En van de Brabanders, steeds erop uit de graaf van Loon te dwarsbomen. Lodewijk II van Loon moest de duimen leggen. Na een aantal jaren en een slopende oorlog kreeg hij zijn Ada wel vrij maar diende in ruil een broer als gijzelaar naar Engeland te sturen. Die kwam jaren later vrij en nam dodelijk wraak op zijn broers. Om de oorlog te bekostigen en potentiële tegenstanders te paaien had Lodewijk veel opgeofferd. 8

10 In 1227 huwde Arnold IV van Loon Johanna, de enige erfgename van het uitgestrekte graafschap Chiny en het graafschap Agimont. Het territorium lag destijds in het Duitse Rijk, vandaag in Zuid-België en in Frankrijk. De graven van Chiny waren onder meer vazal van de Franse hertog van Bar, een leenband waar de graven van Loon dus meteen rekening moesten mee houden. De oude stamburcht in Chiny bleek verouderd. De graven van Loon bouwden daarom andere kastelen, zoals in Montmédy. Zij schonken verschillende nederzettingen de stedelijke vrijheid en begunstigden abdijen zoals die van Orval. Zij bestuurden Chiny gedurende 137 jaar. Noodgedwongen verkochten ze toen dit graafschap om in Loon de successieoorlogen te bekostigen. Begin oktober 1285 organiseerde Lodewijk IV van Loon het meest spraakmakende tornooi van de middeleeuwen. De meer dan vijfhonderd ridders logeerden in het kasteel van Montmédy en in dat van zijn jongere broer Gerard, in Chauvencyle-Château. Dames en personeel vervoegden het illustere gezelschap. 9

11 7. HET LUIKSE BESTUUR VAN LOON: DE PRINS-BISSCHOPPEN 7.1. LOON WORDT LUIKS Graaf Lodewijk IV van Loon overleed kinderloos in Een zoon van zijn zus volgde hem op, Diederik van Heinsberg. Onwettelijk, omdat het graafschap Loon een recht manleen was. Na een Eerste Loonse Successieoorlog ( ) liet het protesterende Luikse kapittel het incident blauw-blauw. De Tweede Loonse Successieoorlog ( ) brak uit nadat Godfried van Dalenbroek zijn rechten van graaf van Loon aan Arnold van Rummen verkocht. Opnieuw een onwettige transactie, want een leen klimt niet. Arnold van Rummen moest snel de duimen leggen. Voortaan was de prins-bisschop van Luik ook graaf van Loon. Het kapittel van de kathedraal van Luik besloot het graafschap Loon te naasten of te annexeren. Het grondleen Loon keerde terug naar de leenheer: Luik. De prins-bisschop kreeg van de keizer de titel en rechten van graaf van Loon. Al zijn opvolgers werden dus tevens graaf van Loon. Van 1361 tot De eerste prins-bisschop van Luik die ook de titel en de rechten van graaf van Loon voerde, was Engelbert III van der Marck ( ) BISDOM EN PRINSBISDOM Het onderscheid tussen het bisdom Luik en het prinsbisdom Luik is belangrijk. Over het geheel oefende de bisschop geestelijke macht uit, over de kern én geestelijke én wereldlijke macht. Dat laatste deel bestond immers vooral uit eigen graafschappen en markgraafschappen (Moha, Bouillon, Franchimont, Hoei ) en graafschappen van zijn leenmannen (Loon) en achterleenmannen (Horn). Het bisdom Luik strekte zich over grote delen van Brabant uit: vaak conflictstof. In 1559, bij het Concilie van Trente, werd een aantal nieuwe bisdommen gecreëerd, vooral ten nadele van het bisdom Luik. Bisdom en prinsbisdom vielen voortaan nagenoeg samen HET BOURGONDISCH GEVAAR De Bourgondische hertogen trachtten in de 14de en 15de eeuw door huwelijk, koop en verovering de verschillende gewesten van de Lage Landen te bemachtigen en tot een unie te smeden. Zo werden het graafschap Vlaanderen, het hertogdom Brabant (met al zijn aanhorigheden, dus ook de Brabantse enclaves in Loon en Maastricht), het graafschap Namen, Luxemburg, enz.) in de Bourgondische Statenbond opgenomen. Ze kregen centrale, door de Bourgondiërs gecontroleerde instellingen. Bisdommen - zoals Utrecht en Luik - controleerden ze door er een vertrouweling of familielid tot bisschop te laten kiezen. Zoals Jan van Beieren en Louis de Bourbon in Luik. De bevolking zag echter snel de bui hangen en verjoeg telkenmale haar bisschop. Die riep dan de Bourgondische legers te hulp. Driemaal werden de Loons-Luikse milities verslagen: in Othée (1408), in Montenaken (1465) en in Brustem (1467). Luik en Loon bleven vergeefs op steun van de Franse koning wachten. De onafhankelijkheid werd bedreigd. Door het huwelijk van Maria van Bourgondië met Duits keizer Maximiliaan (van Oostenrijk) werd de situatie ontmijnd: Maximiliaan creëerde een reeks nieuwe Kreitse in het Duitse rijk, administratieve 10

12 districten. Loon en Luik bracht hij onder in de Niederrheinisch-Westfälischer Kreits, los van de Bourgondische Nederlanden of Bourgondische Kreits. Loon en Luik deelden dus niet in de lotgevallen van de Nederlanden, noch de Bourgondische, noch de Spaanse, noch de Oostenrijkse DE LUIKSE NEUTRALITEIT Na de Bourgondische episode haastten de prins-bisschoppen van Luik zich om het prinsbisdom en dus ook het graafschap Loon neutraal te verklaren. Noodgedwongen moesten zij echter vaak schipperen tussen de Europese grootmachten uit de nieuwe tijd, waarbij hun neutraliteit soms in het gedrang kwam. Met vaak desastreuze gevolgen. Die neutraliteit werd door de oorlogvoerende mogendheden vaak met voeten getreden: ze lieten hun troepen door het onverdedigde prinsbisdom en bij voorkeur door Loon marcheren. De regio was vlak en vormde als het ware een makkelijke corridor richting het strategische bolwerk Maastricht, zo vaak de inzet van belegeringen door de Europese mogendheden. Neutraliteit bood evenwel ook voordelen, vooral van economische aard. Het Luikerland leverde immers aan alle partijen en toen de Schelde in de Tachtigjarige Oorlog ( ) gesloten bleef, nam de Maashandel een deel van de trafiek over DE BEIERSE BISSCHOPPEN VAN LUIK Toen in 1585 Gebhard Truchsess von Waldburg, aartsbisschop en keurvorst van Keulen, zich bekeerde tot het protestantisme, brak de Kölner Krieg uit. De paus smeedde in allerijl een katholiek front in het land van Rijn en Maas. Prins-bisschop van Luik Ernest, uit het katholieke huis Beieren, werd meteen ook aartsbisschop en keurvorst van Keulen. 136 jaar lang zouden leden uit het Beierse huis de staf en de troon van Keulen, Luik en Loon stevig in handen houden, het protestantisme bestrijden en de besluiten van het Concilie van Trente ( ) implementeren. En zo twee katholieke stemmen in het college van de intussen acht Duitse keurvorsten hebben. Dat ze ook graaf van Loon waren, zal zeker niet hun eerste bekommernis geweest zijn DE VERLICHTE PRINS-BISSCHOPPEN EN HET EINDE VAN LOON De ideeën van de Verlichting die uiteindelijk de Franse Revolutie inleidden (juli 1789) hadden een zeker impact in Luik. Sommige prins-bisschoppen trachtten de nieuwe denkbeelden voorzichtig te implementeren, zoals de Velbrück. De Luikse Omwenteling trad in de voetsporen van het Franse voorbeeld. Prins-bisschop Cesar van Hoensbroeck werd verjaagd (augustus 1789) maar kwam met hulp van Pruisische troepen terug op de Luikse troon (februari 1791) tot zijn overlijden in juni Zijn opvolger, François de Méan, moest eind 1792 de wijk nemen maar keerde met steun van de Oostenrijkers terug: een kortstondige en laatste opflakkering (maart 1793-juli 1794). Hij was de laatste prinsbisschop van Luik en laatste graaf van Loon. 11

13 Op 31 augustus 1795 hief de Franse overheid het graafschap Loon en het prinsbisdom Luik op evenals alle wereldlijke en geestelijke instellingen. Het prinsbisdom ging op in de departementen Ourthe, Nedermaas en Samber en Maas. De Boerenkrijg was niet meer dan een hopeloze ultieme stuiptrekking tegen een tijdperk dat niet meer te stuiten viel. 8. HET LOONSE PLATTELAND Het overgrote deel van de Loonse bevolking woonde op het platteland. Dorpen bleven eeuwenlang complexe en conservatieve samenlevingen, gekleurd door verhoudingen die dateerden uit de vroege middeleeuwen en grotendeels stand hielden tot de Franse Omwenteling (1789). Opgezadeld met een eeuwenoude regelgeving moesten de dorpelingen over het goed beheer van hun goederen waken. Die was anders maar even complex als die van de landsheren. De fysieke uiting hiervan is tot vandaag goed herkenbaar in Limburgse straatpatronen en bebouwing. De steden en dorpen van het Land van Loon kenden geen grote handelsactiviteit. Arbeidsoverschot in de Kempen zorgde voor migratie. Visgarens en visnetten, zaklaken en lint, de schapen- en wolhandel, zeildoek en slachtvee bleken vóór 1600 interessante nevenactiviteiten. Nadien viel de handelsactiviteit terug en was de bevolking in hoofdzaak gericht op landbouw en zijn afgeleide producten: rond 1802 telde het Departement van de Nedermaas bijvoorbeeld 186 jeneverstokers. De Teuten uit Noord-Limburg en aangrenzende gebieden specialiseerden zich tussen de 16de en 20ste eeuw in de kleinhandel: koperwerk, textiel of de verkoop van vee en zaden. Zij opereerden in compagnieverband, ontwikkelden en behielden een stabiel handelsgebied in Holland, Lotharingen en de Rijnstreek. In de wintertijd keerden zij huiswaarts. De Teuten van Hamont, Sint-Huibrechts-Lille, Kleine-Brogel en Eksel waren in de 18de en 19de eeuw als textielteuten zeer succesvol, wat o.m. tot uiting komt in de bouw van prachtige teutenhuizen. De bevolking van het graafschap Loon ontkwam niet aan oorlog, kommer en kwel. De Bourgondische interventie en de burgeroorlog van de 15de eeuw waren trieste hoogtepunten. Vóór 1568 waren de conflicten meer regionaal, veroorzaakt door spanningen in de allianties met aangrenzende territoria. Dodelijk voor wie ermee te maken kreeg, maar de roofzuchtige troepen waren slechts een fractie van de grote legers - vaak huurlingen - die later in de regio opereerden. Vanaf de Tachtigjarige Oorlog ( ) zou dit beeld immers ingrijpend veranderen. Ofschoon neutraal, trokken vreemde troepen bijna onophoudelijk door het vlakke graafschap Loon: een makkelijke corridor in de nabijheid van het strategische Maastricht. Gelegen op een kruispunt in Europa was er vaak geen ontkomen aan. De mogendheden vochten hier hun conflicten uit. Plundering, afpersing en inkwartiering waren schering en inslag. De volle laag kreeg de Loonse bevolking tijdens de veldtochten van de Zonnekoning in de Lage Landen, in de Spaanse Successieoorlog en de Oostenrijkse Successieoorlog. 12

14 De neutraliteit bleek een neutralité perméable. Een onschadelijke doortocht werd vaak beloofd maar in de praktijk wisten de oorlogvoerende vorsten amper wat er zich op het terrein achter de schermen afspeelde. Het neutrale statuut van Loon en Luik en het voortdurend doortrekken van vreemde troepen noopten de bevolking tot self-defence. De prins-bisschop gaf in de 17de eeuw toelating om dorpsschansen op te richten, goed georganiseerd met strakke reglementen. Meer dan 200 dergelijke versterkingen werden opgeworpen in de Antwerpse Kempen, in Nederlands Limburg, maar vooral in de noordelijke helft van het graafschap Loon; de talrijke kastelen en vierkantshoeven boden in Haspengouw een volwaardig alternatief voor de vluchtende bevolking. Zoals de omwalde steden. De schansen gaven doorgaans afdoende bescherming voor mannen, vrouwen, kinderen en vee tegen kleinere, doortrekkende en rondhangende bendes. Op oude kaarten zijn ze steeds goed te zien. Ook op het terrein bleven er her en der sporen van bewaard. 9. DE LOONSE STEDEN Overal in West-Europa ontstonden stedelijke kernen tijdens de 12de en 13de eeuw. Zo ook in Loon. Het fenomeen houdt verband met het opveren van handel en nijverheid ten gevolge van de relatieve rust en veiligheid. Steden groeien meestal in de schaduw van een burcht of abdij. Sommige steden ontstonden door een eigen dynamiek, de meeste werden weloverwogen gesticht door de landsheren, vaak uit financiële en/of strategische overwegingen. Dat deden ook de graven van Loon. Ze gaven de inwoners van een afgebakende zone uit hun domeinen de stedelijke vrijheid, meestal met Luiks recht. Soms stichtten ze ongevraagd een stad in een kerkelijk domein waarover zij de voogdij uitoefenden. Waarschijnlijk stichtten de graven van Loon een aantal steden om strategische redenen: het valt namelijk op dat ze vaak bij de grens met naburige vorstendommen lagen (Bree, Hamont, Herk-de-Stad, Maaseik, Stokkem, Borgloon, Beringen). Meestal behielden de landsheren een zekere controle over het stadsbestuur en was de autonomie relatief. Zo verstevigden de Luikse prins-bisschoppen die vanaf 1361 de titel van graaf van Loon voerden, in de 17de en 18de eeuw hun greep op de Luikse en Loonse steden. Dat werd in elke stad gesymboliseerd door het plaatsen van een perron. 13

15 10. DE LOONSE ABDIJEN, HEILIGENVERERING EN VOLKSDEVOTIE De regio van het latere graafschap Loon werd reeds in de 4de eeuw gedeeltelijk gekerstend. De bisschopszetel verhuisde uit veiligheidsoverwegingen van Tongeren naar Maastricht en in de 8ste eeuw naar Luik. De eerste abdijen in Limburg ontstonden al voor er sprake was van de graven van Loon: de benedictijnen stichtten een klooster in Sint-Truiden, Aldeneik, Susteren en in Munsterbilzen. Deze vroege abdijen droegen in de Merovingische en Karolingische tijd bij tot de tweede bekeringsgolf. Later stichtten de graven van Loon zelf een aantal abdijen waar zij de voogdij over uitoefenden: Averbode (norbertijnen, 1134), Herkenrode (cisterziënzerinnen, 1192), Rummen (cisterziënzerinnen, 1233/34) en Zelem (kartuizers, 1329). Vroomheid was daarbij niet steeds het enige motief. Ook over de abdij van Munsterbilzen oefenden zij de voogdij uit. Graaf Gerard van Loon stichtte in 1192 de cisterciënzerinnenabdij van Herkenrode. Zij zou voortaan dienen als begraafplaats van de Loonse dynastie. Ze was niet alleen de grootste stichting van deze orde in de Lage Landen, maar ook één van de rijkste. Ze verkreeg talloze goederen en rechten in het graafschap Loon. In de Franse Tijd werd ze opgeheven (1796). Later volgden in de Loonse en Luikse steden nog een aantal kloosters van bedelorden: franciscanen, augustijnen, dominicanen. Na het Concilie van Trente ( ) - bedoeld om het protestantisme in te dijken - zagen nog andere kloosters het daglicht. De heiligenverering zat diep geworteld in het Loonse platteland en in de steden. Verspreid over vele kerken en kapellen trokken talloze relieken en wonderlijke beelden het hele jaar door bedevaarders aan, vooral op de feestdag van de heilige. Bij gebrek aan een deugdelijke geneeskunde en in een wereld vol bijgeloof, was dit meestal de laatste hoop op heling van allerlei kwalen. En elke kerk of kapel kon wel prat gaan op een wonderbaarlijke genezing. Vele kerken investeerden in prachtige sculpturen of schilderijen van Maaslandse meesters. De begijnen- en bogaardenbeweging vond haar oorsprong meer dan waarschijnlijk in het bisdom Luik. Broederschappen van leken vormden zich vanaf de 12de eeuw. Vanaf de 16de eeuw stonden ze onder bisschoppelijke controle. Ze waren in de eerste plaats bedoeld om voor het eigen zielenheil te zorgen. Door jaarlijkse erediensten. Die werden betaald met schenkingen en erfenissen. Een broederschap trachtte de gelovigen tot meer devotie aan te zetten en bevorderde tevens de maatschappelijke cohesie. Ze vonden in de 17de eeuw, na het Concilie van Trente ( ), een nieuw elan. Heel wat kluizenaars brachten op het Loonse platteland elementair volksonderricht. Sommige vrouwen gingen zo ver in hun liefde tot God dat zij zich levend lieten inmetselen in kerken: de zogenaamde reclusen. Dat ging met een heuse ceremonie gepaard. 14

16 11. DE GRAVEN VAN LOON, DE DUITSE ORDE EN DE KRUISTOCHTEN De kruistochten mobiliseerden de adel van Europa. Voor een edelman was het een morele plicht hieraan deel te nemen. Als dat niet mogelijk bleek, zorgde hij voor een alternatief ten voordele van de strijd tegen het heidendom, zoals schenkingen aan kerken, abdijen of ridderorden. Dat verzekerde dan weer zijn zielenheil. Het is niet duidelijk of graaf Arnold I van Loon samen met Godfried van Bouillon aan de Eerste Kruistocht heeft deelgenomen. Gerard I deed dat bijna een eeuw later wel. Zijn zoon Lodewijk I verpandde heel wat tienden aan de abdij van Herkenrode om zelf op kruistocht te kunnen gaan. Arnold III steunde de Vijfde Kruistocht door de kapel van Biesen in 1220 aan de Duitse Orde te schenken. De Duitse Orde werd na de Johannieters (Maltezers) en de Tempeliers als derde grote ridderorde gesticht. In Palestina tijdens de derde kruistocht ( ). Doel van deze militaire ridderorden was de heilige plaatsen te beschermen en pelgrims op te vangen. Hun leden zweerden een eed van armoede, kuisheid en trouw aan de kerk. De ideale combinatie tussen ridder en monnik. Na het verlies van het Heilig Land concentreerde de Duitse Orde zich op de Baltische gebieden waar zij met staf en zwaard een eigen staat creëerde ten nadele van toen nog heidense volkeren. In 1410 leed de Duitse Orde echter een zware nederlaag bij Tannenberg en ging het bergaf met de Ordestaat. Een eeuw later werd ze opgeheven. De Duitse Orde trok zich terug in haar onmetelijke bezittingen in het Heilig Roomse Rijk, georganiseerd in balijen of landcommanderijen. Alden Biesen was zo n landcommanderij. De Duitse Orde fungeerde gedurende vele eeuwen als opvangorganisatie voor edelen, eerst vooral uit lokale, later uit euregionale geslachten en uiteindelijk uit machtige Duitse adellijke families. De Franse revolutionairen hebben de Duitse Orde in 1795 in de door hun onderworpen gebieden opgeheven en de goederen verkocht. Zo verging het ook Alden Biesen. 15

17 12. DE LOONS-MAASLANDSE CULTUUR Tijdens de vroege middeleeuwen kenden kunst en cultuur in de regio Rijn en Maas een uitzonderlijke bloei. In de schaduw van het Karolingisch en Ottoons hof. Bijna ononderbroken bleven de scriptoria van de Loonse en Luikse abdijen hoogstaande manuscripten afleveren die de Europese schilderkunst in hoge mate beïnvloed hebben. Toonaangevend was bijvoorbeeld het scriptorium van de Truiense abdij. De gebroeders Van Eyck realiseerden een nieuw hoogtepunt in de Europese kunst. Heerlijk ouderwets bleken omstreeks 1500 de sculpturen van Jan van Steffesweert en de Meester van Elsloo. Lambert Lombard was een van de eerste schilders van de renaissance in de Lage Landen. In opdracht van onder meer de abdij van Herkenrode mocht hij zijn talenten ontplooien. Pieter Brueghel, waarschijnlijk afkomstig van Grote Brogel, realiseerde een reeks innovaties die in de Europese kunst lang zouden nazinderen. Talrijke verdienstelijke Luikse schilders vonden hun meerdere in de Vlaamse en Hollandse meesters van de barok. Jean Delcour was evenwel een creatief en toonaangevend beeldhouwer. In zijn zog ontplooiden zich enkele Loonse beeldsnijders. Een aantal Loonse theologen schreven bijzonder invloedrijke werken. Sommige wetenschappers uit de regio leverden interessante bijdragen tot de positieve wetenschappen. Georganiseerde opleiding van de bevolking bestond nauwelijks. Abdijscholen werden later aangevuld door dorpsschooltjes of Latijnse scholen in de steden. Heel wat Loonse jongeren - meestal van betere komaf - trokken naar de universiteiten, naar die van Keulen, gesticht in 1388, vanaf 1425 ook naar die van Leuven. Het oeuvre van Hendrik van Veldeke staat aan het begin van de Nederlandse én Duitse letterkunde en werd in zijn tijd in het hele Duitse Rijk gesmaakt. In Loon bloeiden tijdens de nieuwe tijd heel wat rederijkerskamers waarvan de schrijfsels niet steeds van hoogstaande kwaliteit bleken. 16

18 LES 1. DE GRAVEN VAN LOON, MACHT EN ONMACHT 1. Inhoudelijke structuur Het graafschap Loon behoorde nooit tot de Nederlanden, maar tot het Duitse Rijk. De ligging van het graafschap Loon was niet de meest strategische. De macht van de graven van Loon steunde vooral op leenbanden. -met de Duitse keizer -met de prins-bisschop van Luik De graaf van Loon moest vaak schipperen tussen de omliggende machten. 2. Leerdoelen Leerlingen kunnen het graafschap Loon en het prinsbisdom Luik op een historische kaart situeren. Leerlingen kunnen het graafschap Loon en het prinsbisdom Luik op een kaart van België/Europa situeren. Leerlingen kunnen het graafschap Loon en prinsbisdom Luik op een kaart van het Duitse Rijk situeren. Leerlingen verwoorden de dubbele leenverhouding van de graaf van Loon. Leerlingen kunnen verwoorden waarom de graaf van Loon op gespannen voet leefde met de hertog van Brabant. Leerlingen kunnen de wisselende houding van de graaf van Loon tegenover de hertog van Brabant verklaren. Leerlingen kunnen de houding van de graaf van Loon bij de Slag van Woeringen verklaren. Leerlingen kunnen verwoorden waarom Loon in het prinsbisdom Luik en in het Duitse Rijk een geringe politieke betekenis had. Leerlingen kunnen verwoorden waarom het graafschap Loon in het prinsbisdom Luik en in het Duitse Rijk een eerder geringe strategische ligging kende. Leerlingen kunnen eenvoudige historische kritiek toepassen op bronnen. 17

19 1. Eigenlijke les a. Aanknoping bij voorkennis, bij vorige lessen Hoeveel provincies telt ons land? Kan je ze nog opsommen? Heel wat van onze provincies dragen nog steeds hun historische naam. Kan je twee voorbeelden geven in het Vlaamse en twee in het Waalse landsgedeelte als je even op een kaart in de historische atlas kijkt? Vlaanderen, Brabant, Namen, Henegouwen. b. Analyses en vastzettingen Bron 1 Onderstaand graf is bewaard in een Luikse kerk. Het Latijnse opschrift onderaan (rechts in vergroting) luidt in vertaling: Balderik, bisschop van Luik uit het Loonse geslacht, rust hier. Hij stichtte dit klooster onder keizer Hendrik. Kan je in het grafschrift ook achterhalen in welk jaar Balderik dit klooster stichtte? In Dit is de eerste vermelding van de grafelijke familie van Loon. Hoeveel eeuwen geleden is dat? Tien eeuwen of 1000 jaar. Bron 1. Graf van Balderik II in Luik. Foto C. Maes en J. Gruyters 18

20 Atlas en bron 2 Vergelijk de kaart van België en Nederland in jouw atlas met de kaart van bron 2. Welke periode uit de geschiedenis van de Nederlanden is weergegeven? Dat kan je afleiden uit de gemeenschappelijk kleur die aan de meeste territoria is gegeven. De Bourgondische Tijd. Welke huidige provincies van België (en Nederland) komen ook op de oude kaart voor? Brabant, Vlaanderen, Henegouwen, Luxemburg, Zeeland, Gelre, Hoe is de regio van het huidige Limburg genoemd in bron 2? Loon. Loon was een apart graafschap. Met welk ander gebied lijkt Loon op de kaart verbonden? Met het prinsbisdom Luik. Wat kan je besluiten over de verhouding van Loon en Luik en de Bourgondisch-Nederlandse gewesten? Loon en Luik behoorden niet tot de (Bourgondische) Nederlanden. Bron 2 De Bourgondische gewesten. Uit J. Vaes, De graven van Loon, Vergelijk de eerste kaart met de tweede, bron 2 met bron 3. Wat stel je opnieuw vast over Limburg/Loon en Luik? Ze behoorden niet de tot de (Zuidelijke) Nederlanden. Tot welk rijk behoorden Loon en Luik? Dat kan je ook op de kaarten ontdekken als je de legende bestudeert. Tot het Heilig Roomse Rijk (der Duitse Natie). 19

21 Bron 3 De Loonse territoria. Uit J. Vaes, De graven van Loon, Vastzetting 1 Met welke Belgische provincie kwam het graafschap Loon grotendeels overeen? Het graafschap Loon kwam ongeveer overeen met het huidige Limburg. Tot welk rijk behoorde het graafschap Loon? En waartoe behoorde het nooit? Het graafschap Loon behoorde niet tot de Nederlanden. Het lag in het Duitse Rijk. 20

22 In vorige lessen leerden wij wat feodaliteit is. Wie stond aan de top van de feodale piramide of anders gezegd, wie is de hoogste leenheer? De koning. Wie was dat in Duitsland als je weet dat het een keizerrijk was? De Duitse keizer. Hoe noem je het hoofd van een graafschap? Een graaf, in dit geval de graaf van Loon. Hoe noemt men de leenmannen, die met de koning/keizer zijn verbonden? Kroonvazallen. Bron 4 Als je deze bron aandachtig bestudeert, kan je achterhalen waar de graaf van Loon in de (Duitse) feodale piramide stond. Van wie was hij een leenman? Hij was leenman van de Duitse keizer. Maar ook van de prins-bisschop van Luik. Bron 4 Loonse leenverhoudingen. Uit J. Vaes, Hendrik van Veldeke,

23 Bron 5 Nur der Kaiser verleihet das Recht. Alleen de keizer verleent de rechten. Wat kan je uit de korte tekst van bron 5 afleiden over de leenverhouding tussen keizer en graaf? De graaf krijgt de rechten (van graaf) te leen van de Duitse keizer. Van de keizer had de graaf van Loon dus de rechten, het ambt van graaf te leen gekregen. Van de prins-bisschop het territorium, de grond van het graafschap Loon. Hoeveel leenheren diende de graaf van Loon dus? Twee. Bron 4 en atlas Kan je ook de graaf van Ho(o)rn opzoeken op bron 4 en het plaatsje Horn in jouw atlas? In welk land ligt nu Horn? Nederland. Welke relatie is er tussen de graaf van Loon en de graaf van Horn, als je de richting van de pijlen bekijkt? De graaf van Horn is leenman van de graaf van Loon. De graaf van Horn was een belangrijk leenman van de Loonse graaf. Die had een tachtigtal leenmannen, de kern van zijn leger. Van wie is de graaf van Horn een achterleenman? Van de Duitse keizer en van de prinsbisschop van Luik. 22

24 Vastzetting 2 Met welke leenheren moest de graaf van Loon steeds rekening houden? De graaf van Loon had permanent twee leenheren: de keizer van Duitsland en de prinsbisschop van Luik. Waarop steunde de graaf van Loon zelf? Hij had op zijn beurt verschillende leenmannen waaronder de graaf van Horn. Ze vormden de kern van zijn ruiterij. 23

25 Bron 2, 3 en 6 We gaan nu na waarom de graaf van Loon soms ook een tijdelijke leenband aanging met de hertog van Brabant. Hoe kan je op basis van de twee kaarten (bron 2 en bron 3) de ligging van het graafschap Vlaanderen en het hertogdom Brabant t.o.v. de zee en de grote waterwegen omschrijven? Vlaanderen lag aan de Noordzee en de Schelde, Brabant lag aan de Schelde die uitmondt in de Noordzee. Hoe is dat met het prinsbisdom Luik? Ligging aan de Maas. Hoe is dat met het graafschap Loon als je aandachtig kaart 6 bekijkt? Het graafschap Loon raakte maar op enkele punten aan de Maas. Wat kan je dus besluiten uit de ligging van het graafschap Loon? Eerder ongunstige, geïsoleerde ligging. Bron 6 Het graafschap Loon omstreeks Uit J. Vaes, De graven van Loon, 2016 Wat stelt de lichtblauwe kleur voor op bron 6? Het zijn blijkbaar Brabantse heerlijkheden, territoria die in het graafschap Loon lagen, zgn. enclaves. Bron 6 en atlas. Trek nu de kortste lijn tussen Brabant over de lichtblauwe vlekken op bron 6 naar Maastricht. En verleng deze lijn in je atlas over Valkenburg en Limbourg. De drie laatste plaatsen waren ook in handen van de hertog van Brabant. Naar waar leidt die lijn als je ze nog verder oostwaarts verlengt? Richting Rijn, richting Keulen. Waarom zou de hertog van Brabant dat doen? Zo probeerde de hertog van Brabant de handelsweg naar het Rijnland te beheersen. De aartsbisschop van Keulen was hiermee niet opgezet. Een oorlog brak uit. De hertog won in 1288 de Slag van Wörringen (Woeringen in het Nederlands) tegen de Keulse aartsbisschop. 24

26 Bron 7. Tip voor werkvorm: de leerlingen krijgen een rol toebedeeld van de betrokkenen van de Slag van Woeringen. Dat helpt makkelijker de positie en de keuzes van de graaf van Loon te begrijpen. Uit dit plannetje van de veldslag kan je afleiden aan welke kant de graaf van Loon stond. De hertog van Brabant. Atlas Zoek eens op in je atlas waar Wörringen ligt? In de buurt van Keulen. Aan welke rivier ligt Keulen? De Rijn. Welke rivier zou er dus in bron 7 zichtbaar zijn? De Rijn. Bron 7 Zoek op de legende in bron 7 de beide kampen, beide linies. Wie behoorde allemaal tot het kamp van Brabant? Onder meer Looz, hetgeen hetzelfde is als Loon. Bij de Slag van Woeringen (1288) hoorden de hertog van Brabant en de graaf van Loon bij de winnaars. De Keulse aartsbisschop hoorde dus tot de verliezers. Wat kunnen wij dan besluiten over de politiek van de hertog van Brabant? De hertog zocht expansie naar het oosten, naar de Rijn. Welk gevolg had dit voor Loon? De hertog bezat en behield bepaalde heerlijkheden als enclaves in en rond Loon. Hoe zal de graaf van Loon zich bij de Brabantse expansie gevoeld hebben? Hij voelde zich steeds meer bedreigd. 25

27 Waarom de graaf van Loon dan toch de Brabanders hielp tegen de Keulse aartsbisschop wordt uit het onderstaande duidelijk. De Keulse aartsbisschop had in 1279 bij de Slag van Aldenhoven Arnold V van Loon en zijn leenman Hendrik van Pietersheim gevangen genomen. Bovendien had de hertog van Brabant in 1284 geld geleend aan Arnold V van Loon: een leenband was dus ontstaan. Bron 8 1 Die grave van Loen 2 Die reet alsoe fellike doe (fel) 3 Heeren Walraeven toe (Waleram van Valkenburg, een medestander van de Keulse aartsbisschop) 4 Dat hi hem sloech bina ave 5 Die nese: en hadde gedaen die grave 6 Van Loen, ende here Arnout van Steine 7 Ende andere sine vriende algemeine 8 9 Hi ware thant daer bleve doot (te hand = bijna) 10 Maer dese holpene uter noot 11 Ende bonden hem den nese toe 12 Ende dadene haestelike doe (haastig) 13 Heimelike van den velde helpen 14 Doene dorste hi (durfde) 15 Noch ten stride waert weder keren Bron 8 Uit Jan van Heelu, Die yeeste van den slag van Woeringen (een rijmkroniek over de veldslag; hij was heel waarschijnlijk bij de slag aanwezig en schreef zijn kroniek tussen 1288 en Meteen een mooi stukje Middelnederlandse poëzie). Is Jan Van Heelu een betrouwbare bron? Hij was heel waarschijnlijk ooggetuige van de slag. We merkten al op dat de graaf van Loon zich bedreigd voelde door de Brabanders en dat hij die toch helpt in de Slag van Woeringen? Kan je uit het tekstfragment van Jan van Heelu opmaken wat de graaf van Loon eigenlijk deed in de Slag van Woeringen? Hij verwondt met zijn vrienden Waleram van Valkenburg, die bijna dood bleef. Maar dan brachten ze hem heimelijk van het veld af zodat hij niet kon terugkeren. 26

28 Is het niet vreemd dat de graaf van Loon tijdens de veldslag een belangrijke tegenstander verslaat en die uiteindelijk zonder losgeld vrij laat gaan? Aan wiens kant staat de graaf van Loon eigenlijk? De Brabantse zijde. En van wie is Waleram een medestander? Van de zijde van de Keulse aartsbisschop. Welk spel speelde dus de graaf van Loon in de Slag van Woeringen? Dubbelspel! Waarom zou hij dat doen? Om de overwinning van de Brabanders ook weer niet té groot te maken. Veel gunde hij de Brabanders niet uit schrik dat ze te machtig zouden worden. Atlas en bron 9 Tip voor werkvorm: de leerlingen krijgen een rol toebedeeld van de betrokken partijen in het conflict om Moha. Dat helpt makkelijker de positie en de keuzes van de graaf van Loon te begrijpen. In 1213 werd een grote slag uitgevochten in Steps. Zoek eens in je atlas waar het kleine plaatsje ligt? Hoe lag het ten opzichte van Brabant? Op de grens met het graafschap Loon. Het conflict ging om het strategische graafschap Moha. Zoek dat eens op in je atlas? De laatste graaf van Moha overleefde zijn kinderen. Hij had dus geen erfgenamen meer. Dus verkocht hij zijn graafschap in 1204 aan de prins-bisschop van Luik. Eerder al, in 1197 echter had de graaf van Moha beloofd zijn graafschap deels aan Brabant, deels aan Loon te geven. Er breekt dus een oorlog uit om deze erfenis. Aan welke zijde zal nu de graaf van Loon in dit conflict gaan staan? Tip voor werkvorm: de verschillende argumenten/voordelen voor de graaf van Loon om een partij te kiezen op kaartjes zetten en op het bord laten aanbrengen, zodat de leerlingen de optelsom maken en tot een keuze komen. Welke voordelen heeft de graaf van Loon als hij aan Brabantse kant gaat staan? Dan kan hij bij een overwinning zijn deel van Moha krijgen en houdt hij de hertog van Brabant te vriend. Welke nadelen? Dan verbreekt hij zijn leenband met de prinsbisschop van Luik. Welke voordelen heeft de graaf van Loon als hij aan Luikse zijde gaat staan? Dan kan hij bij een overwinning zijn deel van Moha krijgen, verbreekt hij zijn leenband met de bisschop niet en kan hij de Brabantse bedreiging tegenwerken. Wat is jouw besluit als je alles op een rij zet en als je weet dat de paus de hertog van Brabant inmiddels in de kerkban had geslagen omdat die bij het begin van de vijandelijkheden de stad Luik vier dagen lang had uitgeplunderd? De graaf van Loon kiest het Luikse kamp. 27

29 En wil je weten hoe het afliep? We lezen twee fragmenten uit bron 9. De Brabantse hertog loofde onvoorstelbare beloningen uit aan de sterkste en dapperste ridders van zijn leger, als zij erin slaagden de graaf van Loon gevangen te nemen of dood te slaan. Terwijl de bisschop zijn troepen zegende en de Brabanders allerlei beledigingen schreeuwden, kon de graaf van Loon zich nauwelijks bedwingen. Hij stormde vooruit, gevolgd door zijn falanx. Hij riep drie keer met luide stem zijn strijdkreet Looz de naam van zijn graafschap en wierp zich stoutmoedig op de vijandelijke linies, met een uitnodigend gebaar naar de andere korpsen om hem te imiteren Het ogenblik is gekomen om over de doden en de gevangenen te spreken, op basis van het ware relaas dat ons gegeven werd door de lieden zelf die de doden begraven hebben. Het cijfer van de gesneuvelden loopt op tot tweeduizend Wat het aantal gevangenen betreft: het was zo groot dat men het niet kon aangeven. Aan onze kant sneuvelden 27 dapperen. Enkelen van de onzen werden gevangengenomen en de Brabanders haalden daar veel losgeld uit. Renier de Saint-Jacques ( ), Annales Sancti Jacobi Leodiensis. De Luikse bisschop won de strijd. Moha werd Luiks. De graaf van Loon kreeg echter niets. Vastzetting 3 Wat kun je besluiten uit de strategische ligging van het graafschap Loon, vergeleken met die van een aantal naburige graafschappen en hertogdommen? Het graafschap Loon raakte amper aan de Maas en kende dus een geïsoleerde ligging in tegenstelling tot het hertogdom Brabant en het graafschap Vlaanderen. Welke hertog maakte het de graven van Loon bijzonder lastig en waarom? De hertog van Brabant. Hij zocht voortdurend expansie richting Rijnland ten koste van Loon. Hoe trachtten de graven van Loon zich daartegen te verweren? De graven van Loon konden zich amper verweren. En speelden zelfs dubbelspel. Meestal schaarden ze zich echter aan de zijde van hun leenheer, de prins-bisschop van Luik. Algemeen besluit van les 1 Door leenbanden wisten de graven van Loon zich te handhaven. Dat bracht hen soms ook in een moeilijk parket. De hertog van Brabant baande zich geleidelijk een weg doorheen het graafschap Loon. 28

30 LES 2. ROEM EN TERUGGANG. DE LOONSE EXPANSIE EN LOON ONDER LUIKS BESTUUR 1. Inhoudelijke structuur Territoriale aanwinsten door huwelijkspolitiek, maar de balans bleek op termijn 1. negatief. 2. a. Rieneck b. Chiny c. Holland Onwettelijke erfopvolging in de Loonse grafelijke dynastie leidde tot het prinsbisschoppelijk bestuur over het graafschap Loon. 2. Doelstellingen Leerlingen kunnen de territoriale aanwinsten van het graafschap Loon op een historische kaart situeren. Leerlingen kunnen de territoriale aanwinsten van het graafschap Loon op een kaart van Europa situeren. Leerlingen kunnen twee positieve resultaten van de huwelijkspolitiek van de graven van Loon geven. Leerlingen kunnen twee negatieve resultaten van de huwelijkspolitiek van de graven van Loon geven. Leerlingen kunnen de voor- en nadelen van de Loonse huwelijkspolitiek verwoorden. Leerlingen kunnen verklaren waarom de prins-bisschoppen van Luik de titel van graaf van Loon gingen voeren. Leerlingen kunnen het einde van het onafhankelijk graafschap Loon in de tijd situeren. Leerlingen kunnen aan de hand van een stamboom aantonen waarom een erfopvolging in Loon onwettelijk was. Leerlingen kunnen verklaren wat een manleen is. 29

31 3. Eigenlijke les a. Aanknoping bij de vorige les. Wat was de titel van vorige les? Wij hadden het over macht en onmacht van de graven van Loon. Waarin bestond hun macht? Hun sterke leenbanden. Met de keizer en met de prins-bisschop van Luik. Waaruit bleek hun onmacht? Het graafschap Loon was niet strategisch gelegen en de hertog van Brabant lag steeds op de loer om zich te bemoeien in de Loonse politiek. Vandaag ontdekken we hoe de graven van Loon op een andere manier probeerden hun macht en prestige te vergroten. Bron 1 b. Analyses en vastzettingen Op deze (vereenvoudigde) stamboom kan je de Loonse graven, hun echtgenoten en hun kinderen zien. De namen in het rood zijn de achtereenvolgende graven. Waar in de stamboom en hoe kan je zien dat de graven van Loon plots meer dan alleen maar het graafschap Loon in handen (in leen) hadden? Vanaf Arnold II is de graaf ook graaf van Rieneck. Er komt een tweede kleur, blauw. Kan je daarvoor in de stamboom een verklaring vinden? De vader van Arnold I was gehuwd met de enige dochter van de burggraaf van Mainz en Rieneck. De oudste zoon uit dit huwelijk erft dus Loon en Rieneck. 30

32 Rodolf, graaf van Hocht Giselbert ( ) Balderik II, prinsbisschop van Luik Emmo ( ) Otto x Oda van Dura, graaf van Duras Giselbert van Duras Arnold I ( ) Diederik Mechtildis, abdis van Munsterbilzen x N. van Mainz en Rieneck Arnold II ( ) Graaf van Loon, van Rieneck, burggraaf van Mainz Lodewijk I ( ) -----Filips -----Gerard----Otto----Agnes----Emma----Imago----Gertrudis Laurette Graaf van Loon, van Rieneck, burggraaf van Mainz abdis Susteren abdis Munsterbilzen x Thiébaut de Bar X Agnes van Dabo-Moha, Metz Gerard ( ) Imana Hugo Agnes Graaf van Loon, van Rieneck X Adelheid van Gelre Zutphen x Godfried III van Brabant x Otto van Beieren Lodewijk II ( ) ---Jan---Willem---Mechtildis---Arnold III ( )---Anna---Johanna---Gerard---Yolanda---Hendrik (1218) X Ada van Holland abdis Munster- x Aleydis x Mechtildis van Vianden Bilzen van Brabant Arnold IV ( ) Lodewijk III ( ) X Johanna van Chiny Graaf van Loon, graaf van Rieneck Jan graaf van Loon ( ) Lodewijk van Chiny Arnold 1. X Mechtildis van Jülich 2. X Isabella van Condé 1. Arnold V, graaf van Loon en Chiny ( ) 2. Jan van Loon en Agimont ---- Jacob x Margareta van Vianden Lodewijk IV, Mechtildis v. Vogelsanck Johanna Gerard, command. Aldenbiesen graaf van Loon en Chiny ( ) x Godfried v. Heinsberg x Willem v. Oreye en Rummen X Margareta van Lotharingen Jan van Heinsberg Diederik van Heinsberg Arnold van Rummen graaf van Loon en Chiny ( ) graaf van Loon ( ) X Cunigonde von der Marck Godfried van Dalenbroek, graaf van Loon ( ) X Philippina van Jülich Bron 1 Stamboom van de graven van Loon. Uit J. Vaes, Hendrik van Veldeke,

33 Atlas en bron 2 Zoek Mainz en Rieneck eens op in je atlas en op bron 2. Welke steden liggen in de buurt? Rieneck ligt in de buurt van Wiesbaden, Würzburg en Mainz. In Noord-Beieren. Tracht eens uit vissen, rekening houdend met de schaal, hoe ver dat van Loon ligt? Ca. 400 km, erg ver, zeker als er amper wegen waren. Bron 2 Uit J. Vaes, De graven van Loon, 2016 Bron 3 en bron 1 Vergelijk het Loonse wapenschild met dat van Rieneck. Ze voeren dezelfde kleuren en vormen in het schild. Waarin verschillen ze: door een zwaan. De graven van Loon namen dus voor Rieneck hun wapenschild nagenoeg over en noemden zich in Rieneck de zwaanridders. Welke voordelen biedt dit huwelijk aan de graaf van Loon? De graaf van Loon wordt machtiger, heeft meer gebied (in leen). Heeft dat ook nadelen? Rieneck ligt ver van huis. De graaf van Loon moet twee ver uit mekaar gelegen graafschappen besturen. Hoe kan je in bron 1 ontdekken hoe de graven van Loon daarvoor een oplossing vonden? Graaf Gerard geeft het graafschap Loon aan zijn oudste zoon Lodewijk II. Rieneck geeft hij aan zijn jongere zoon Gerard. Er ontstaan dus twee familietakken die ieder één van beide graafschappen bestuurt. Bron 3 De wapenschilden van Loon en Rieneck 32

34 Bron 4 De leenverhoudingen van de graaf van Loon (als graaf van Loon én als graaf van Rieneck). Bron 4 en Bron 2 Door het huwelijk van Arnold I van Loon met de enige erfgename van Rieneck voegt hij het graafschap Rieneck toe aan zijn bezittingen, maar ook alle leenbanden die met dit graafschap verbonden waren. Welke leenbanden zijn dat? Dat kan je afleiden uit bron 4. De graaf van Loon-Rieneck is nu (voor Rieneck) leenman van drie machtige Duitse vorsten: de prinsbisschop van Würzburg, de aartsbisschop van Mainz en de abt van Fulda. Wat zijn de voordelen van deze leenbanden? De graaf van Loon speelt mee in de grote Duitse politiek en weet zich beschermd door machtige leenheren. Hij krijgt veel prestige. Wat zijn de nadelen? Hij kan verwikkeld geraken in de grote Duitse conflicten. Hij moet nu met vele leenheren rekening houden en heeft dus vele verplichtingen. Kan je nog eens al zijn leenheren opsommen, voor Loon én voor Rieneck? Luik, de keizer, Fulda, Würzburg, Mainz. 33

35 Vastzetting 1 Waarom was het huwelijk van Arnold I van Loon zo belangrijk? Hij kon zo het graafschap Rieneck aan zijn bezittingen toevoegen. Wat waren de voordelen daarvan? Meer prestige, machtige leenheren. Wat waren de nadelen? Verwikkeld in de grote Duitse politiek. Ver van huis. Hoe losten de graven van Loon het probleem van de grote afstand tussen beide graafschappen op? Een zijtak van de familie ging het graafschap Rieneck besturen. 34

36 Bron 1 en atlas Kan je in de Loonse stamboom nog een voordelig huwelijk ontdekken? Het huwelijk van Arnold IV met Johanna van Chiny. Hoe zie je dat? Omdat de volgende generaties graven van Loon ook graaf van Chiny zijn. Zoek in de atlas waar Chiny ligt. Chiny is een gemeente in de Belgische provincie Luxemburg. Bron 2 en bron 5 Op deze historische kaarten ontdek je de ligging niet van de huidige gemeente, maar van het middeleeuwse graafschap Chiny. In welke huidige landen lag het? Een deel ligt in België, een deel in Frankrijk. Bron 5 Het graafschap Chiny. Uit J. Vaes, De graven van Loon, Was dat altijd zo? Dat kan je op de volgende kaart (bron 6) ontdekken? Het graafschap Chiny lag in het Heilig Roomse Rijk der Duitse natie. 35

37 Bron 6. De Bourgondische statenbond, Loon en Luik. Uit J. Vaes, De grave van Loon, Bron 7 Vergelijk eens beide wapenschilden van Chiny? Welk is het oudste en waarom? Het linker want het bevat nog niet de kleuren van Loon. Bron 7 De wapenschilden van Chiny Vergelijk nu eens de wapenschilden van Loon, Rieneck en Chiny in bron 3 en 7. Wat stel je vast? Voor een deel terugkerende vormen en kleuren. 36

38 Bron 8 en historische atlas Duitse keizer Graaf van Loon Prins-bisschop van Luik Graaf van Chiny Hertog van Bar Bron 8 De leenverhoudingen van de graaf van Loon (als graaf van Loon én als graaf van Chiny). Kan je uit bron 8 afleiden welke leenband de graaf van Loon automatisch te respecteren had voor het graafschap Chiny? Zijn leenheer was de hertog van Bar. Kan je in je historische atlas opzoeken in welk rijk het hertogdom Bar lag? In Frankrijk. Wat zijn voor de graaf van Loon de voordelen verbonden aan het verwerven van het graafschap Chiny? Prestige, invloed in de Franse politiek. Wat zijn voor de graaf van Loon de nadelen verbonden aan het verwerven van het graafschap Chiny? Het ligt ver van Loon; gevaar van verwikkeld te geraken in de Franse politiek en conflicten. Welke oplossing hadden de graven van Loon gevonden voor de grote afstand tussen Loon en Rieneck? Ze lieten elk van beide graafschappen door een andere tak van de familie besturen. Deden ze dat ook met Chiny? Daarvoor moet je weer de stamboom (bron 1) raadplegen. Neen, het bestuur van Loon en Chiny bleef in één hand. Dat moet behoorlijk moeilijk geweest zijn, wegens de grote afstand. 37

39 Vastzetting 2 Waarom was het huwelijk van Arnold IV van Loon zo belangrijk? Hij kon zo het graafschap Chiny aan zijn bezittingen toevoegen. Wat waren de voordelen daarvan? Meer prestige, machtige leenheren. Wat waren de nadelen? Verwikkeld in de grote Franse politiek. Ver van huis. Hoe losten de graven van Loon het probleem van de grote afstand tussen beide graafschappen op? Ze losten het niet op. Ze bestuurden beide graafschappen. 38

40 Bron 9 In den jaer ons Heeren M CC ende III was grave Diderik tot Dordrecht ende was daer siec totter doot toe (Diederik graaf van Holland) (te) ende begonde hem seer te beclaghen dat grave Willem van Oostvrieslant, sijn broeder, so verre van hem was. ende mede dat hi hem sine enighe dochter, die Ada hiet, ende tehant tijt was te hiliken, in sijnre beschermnisse niet bevolen en hadde. (onderhand) (uit te huwelijken) (onder zijn voogdij geplaatst te hebben) Adelheidis die gravinne pensede (gravin Adelheid, de vrouw van graaf Diederik, peinsde/dacht) Dat si dese dochter woude gheven Te wive den grave Lodewike van Loen (als vrouw te geven aan graaf Lodewijk II van Loon) ende also mit enen vremden prince die graefscap van Hollant na horen goetduncken berichten. (volgens haar goeddunken te geven) Uit Annales Egmundani, Wie sterft in 1203 te Dordrecht? Diederik (VII), graaf van Holland. Hoeveel kinderen heeft hij? Eén, een dochter, Ada. Onder wiens voogdij wil hij haar plaatsen? Van zijn broer, Willem, graaf van Oostfriesland. Maar wat doet Aleidis? Zij huwelijkt haar dochter Ada uit. Aan wie? Aan Lodewijk (II), graaf van Loon. Zoek eens in de historische atlas en in bron 6 op welke territoria door dit huwelijk in één hand kwamen. Loon, Rieneck, Holland en Zeeland. 39

41 Bron 10 Bron 10 Het huwelijk van Ada van Holland en Lodewijk II, graaf van Loon. Vijftiende-eeuwse miniatuur van de Chronique de Hollande, de Zeelande et de Frise, traduction française, dédiée au duc de Bourgogne, Philippe le Bon van Johannes de Beka. (Parijs, Bibliothèque Nationale, Ms Fr 9002, f. 71 v.). Uit J. Vaes, De graven van Loon, Op de voorpagina van dit recente historische werk (bron 10) over de graven van Loon staat een miniatuur afgedrukt uit de 15 de eeuw, bewaard in de Bibliothèque Nationale de France. Kan je de hoofdpersonages uit de vorige bron onderscheiden en opnoemen? Links sterft graaf Diederik van Holland, rechts staat zijn vrouw Aleidis tussen het jonge koppel, Ada en Lodewijk van Loon. Met dit huwelijk verwierf Lodewijk II van Loon ook de verplichtingen die Ada van haar vader erfde: leenman van de bisschop van Utrecht en van de Duitse keizer. Bron 11 Ada, die jonghe maghet, die haerre moeder troost omberen (ontberen, missen) moste, mit Rogher van Meerhem en Otte van Bueren ridders, ende alle die scutte van ende sciltknechte de grave Lodewijc toebehoorden, vloën mit groten anxte totter veste van Leiden ende meenden hem daer te verwaren tieghen hoer viande (wachters) (vluchten) (vesting) (zich) (beschermen) (haar deese voorseide ridders mosten hem van node opgheven (genoemde)(noodgedwongen overgeven) want si niet en hadden teten. Tracht uit het vervolg (bron 11) van de Annales Egmundani op te maken wat er gebeurt. Naar waar vlucht Ada? Naar de burcht van Leiden. En waarom moeten ze daar capituleren? Ze hadden niet genoeg te eten om de belegering te doorstaan. 40

42 Wie, denk je, tracht met alle middelen Ada te dwarsbomen en heeft de vesting van Leiden belegerd? Voor wie moet ze capituleren? Het is haar oom en voogd, Willem van Oostfriesland, die niet akkoord was met het afgesloten huwelijk. Bij wie zou Willem steun kunnen vinden, denk je? Bij iemand die altijd op de loer ligt om de graven van Loon te belagen? De hertog van Brabant. Maar ook een aantal Hollandse edelen keerden zich tegen Lodewijk (en Ada). Ada wordt dan vanuit Leiden door haar oom ontvoerd en naar Engeland overgebracht. Daar zal ze een aantal jaren als gijzelaar moeten doorbrengen. Intussen schreef Aleidis smeekbrieven naar de Engelse koning om Ada, haar dochter, vrij te laten: Bron 12 Deze brief en mijn smeekbeden zijn er om u nederig te vragen mijn onschuldige en reeds lang van haar vrijheid beroofde dochter vrij te krijgen En wat doet haar kersverse echtgenoot, Lodewijk II van Loon? Dat vernemen we uit de kroniek van Holland, Zeeland en Friesland: Bron 13 Ende heeft sijn tenten laten staen, ende haeste hem tot Utrecht te comen Wantter vele geslagen worden ende ghevangen; sommige versmoerden in die Zyle buyten Leyden, ende verdrencten Ende in aldusdaniger manieren is grave Lodewijck van Loon uut Hollandt verdreven, ende en quam nye weder daerin. De tekst spreekt voor zichzelf. Lodewijk verloor de oorlog tegen de oom van Ada en kwam nooit meer in het graafschap Holland. Enkele jaren later kwam Ada dan toch vrij. 41

43 Vastzetting 3 Waarom was het huwelijk van Lodewijk II van Loon zo belangrijk? Hij kon zo het graafschap Holland (met Zeeland) aan zijn bezittingen toevoegen. Wat waren de voordelen daarvan? Meer prestige, machtige leenheren. Holland ligt aan zee. Waarom is dit mislukt? De oom van Ada, een aantal Hollandse edelen en de hertog van Brabant spanden samen tegen Lodewijk II, ontvoerden Ada en wonnen de oorlog tegen Lodewijk van Loon. Welk voordeel heeft dit huwelijk Lodewijk van Loon opgebracht? Geen. Welke nadelen, denk je? Prestigeverlies, hij verliest de oorlog. En die oorlog had hij moeten bekostigen. 42

44 Bron 1 In de stamboom kan je ontdekken waarom de prins-bisschoppen van Luik het graafschap Loon gingen besturen en niet meer de graaf van Loon zelf. Het graafschap Loon zou daarom voortaan rechtstreeks bestuurd worden door de prins-bisschop van Luik, door de leenheer dus. Ze beriepen zich op een belangrijke beslissing uit Bron 14 In het Duitse Rijk keert een kerkelijk leen bij ontstentenis van kinderen van de leenman, terug naar de kerk. Deze beslissing is unaniem genomen, door alle rijksvorsten en andere edelen. Uit de besluiten van de Rijksdag van Frankfurt, Je herinnert je nog dat het graafschap Loon een leen was van de prins-bisschop (en van de keizer). Een kerkelijk leen dus. Het was bovendien een zogenaamd manleen, waar alleen mannen konden opvolgen. Zie je een eerste probleem in de stamboom? Lodewijk II en Ada hadden geen kinderen. De oplossing werd nochtans gevonden: het graafschap ging naar een jongere broer, die mannelijke opvolgers kreeg. Zie je verderop een tweede opvolgingsprobleem? Lodewijk IV van Loon en Margareta van Lotharingen hadden geen kinderen. Wie volgt op? Een zoon van Lodewijks zus. Hoe heet die zoon? Diederik van Heinsberg. Is dat wettelijk? Neen, want uiteindelijk gaat de erfenis over een zus terwijl het een manleen is. De bisschop van Luik eist het leen op. Er breekt oorlog uit. Graaf Diederik (van Heinsberg) weet zich echter te handhaven, onder meer door de hertog van Brabant te hulp te roepen. Hij verkoopt ook het graafschap Chiny om de oorlog te bekostigen. Hoe zie je dat in de stamboom? De groene kleur valt weg. Naar wie gaat de erfenis na Diederik van Heinsberg, want die heeft geen kinderen? Naar Godfried van Dalenbroek. Die heeft wel kinderen maar de bisschop van Luik blijft bij zijn standpunt. Godfried verkoopt daarom de grafelijke rechten aan een ouder familielid. Kan je ontdekken wie? Dat kan je afleiden uit de periode van hun regering. Arnold van Rummen. Dat is opnieuw onwettelijk. Waarom? Wat zei de tekst van de Rijksdag van Frankfurt? Dat het leen naar kinderen moest gaan. Arnold van Rummen is geen kind van Godfried van Dalenbroek. Een tweede oorlog breekt uit en Arnold van Rummen moet capituleren in Voortaan is de prins-bisschop van Luik ook graaf van Loon. Tot Bron 15 Vergelijk eens met de positie van prinses Elisabeth van België? Onder troonopvolger 43

45 Vastzetting 4 Welk type leen was het graafschap Loon? Een manleen en kerkelijk leen. Wat besliste de Rijksdag van Frankfurt? Een kerkelijk leen gaat bij ontstentenis van kinderen naar de kerk/leenheer. Wie volgt dus in 1366 op als graaf van Loon? De prins-bisschop van Luik. c. Algemeen besluit van les 2 Tip voor een werkvorm: de leerlingen een rol geven: de getrouwde koppels, de leenheren. Ze hangen hun wapenschilden en namen (op kaartjes) op het bord, elk koppel; de respectievelijke leenheren hangen hun schild/kaartje bij het juiste koppel. De graven van Loon sloten soms voordelige en spraakmakende huwelijken af: zo wisten zij voor langere tijd de graafschappen Rieneck en Chiny te bemachtigen. Voor korte tijd het graafschap Holland. Dat leverde hen heel wat prestige op in Europa maar bracht hen soms ook in moeilijke situaties. In die conflicten speelden zij geen hoofdrol. Door erfenisproblemen keerde het graafschap Loon terug naar de leenheer, de prins-bisschop van Luik. Die nam de grafelijke titel aan en bestuurde voortaan ( ) het graafschap Loon. 44

46 LES 3. DE LOONSE BEVOLKING IN STAD EN PLATTELAND. 1. Inhoudelijke structuur De graven van Loon stichtten steden. Vooral om strategische redenen. Ze werden bemand door kooplui en ambachtslui. De neutraliteit van het bisdom Luik maakte de plattelandsbevolking weerloos tegen vreemde troepen. Daarom werden schansen opgericht. 1. Leerdoelen De leerlingen kunnen een vijftal Loonse steden opsommen. De leerlingen kunnen een vijftal Loonse steden op kaart situeren. De leerlingen kunnen de ligging van de Loonse steden verklaren. De leerlingen kunnen verklaren waarom de graaf van Loon steden stichtte. De leerlingen kunnen het juridisch statuut van een stad eenvoudig definiëren. De leerlingen kunnen de verschillende bevolkingsgroepen noemen die in de Loonse steden woonden. De leerlingen geven de verklaring voor het ontstaan van schansen. De leerlingen kunnen beschrijven wat een schans is. De leerlingen kunnen verklaren waarom de schansen vooral in de noordelijke helft van Loon werden opgeworpen. De leerlingen kunnen de voor- en nadelen opsommen van de Loons-Luikse neutraliteit. 2. Eigenlijke les a. Aanknoping In de twee vorige lessen leerden we hoe de graven van Loon hun macht trachten te vergroten. Weet je nog hoe? Door leenverbanden met de keizer en de bisschop van Luik en door hun huwelijkspolitiek. Vandaag ontdekken we nog een derde manier waarop de graven van Loon hun macht versterkten. In nog eerdere lessen leerden we wat de redenen waren voor het ontstaan van steden in West- Europa. Ken je ze nog? Opbloeien van de handel. Veiligheid was immers toegenomen. De landsheren stichtten steden uit eigenbelang: ze haalden er inkomsten uit en hoopten te steunen op de stedelijke milities. 45

47 Bron 1 b. Analyses en vastzettingen Bron 1 Bekrachtiging van de stadsrechten van Hasselt. Foto Het Stadsmus, Hasselt. Het weze dus bekend aan onze generatie en aan de toekomende, dat ik, Arnold, graaf van Loon, hetzelfde recht en dezelfde vrijheid, die de bisschopsstad Luik bezit, in alles en over alles, zowel van rechtswege als door de gewoonte, aan mijn villa Hasselt heb geschonken, om ze voor eeuwig te genieten Opdat echter deze vrijheid volkomen en ongeschonden voortschrijde, heb ik ze samen met de edelen en notabelen van mijn land bevestigd en heb ik dit getuigschrift door het aanhangen van mijn zegel bekrachtigd. Gedaan en gegeven plechtig in de maand mei in het jaar s Heeren geboorte Extract uit de bevestiging van de stadsrechten van Hasselt in Wie schrijft deze bevestiging? De graaf van Loon. Welke graaf van Loon? Dat kan je afleiden uit de tekst en uit de stamboom. Graaf Arnold IV van Loon. Voor wie is ze bestemd? Voor de inwoners van Hasselt. Hasselt wordt dus gesticht als een Loonse stad. Wat krijgen de inwoners van de graaf van Loon door dit document? Hetzelfde recht en de vrijheid, die ook Luik bezit. Hoe weten we dat de graaf het werkelijk meende? Er zijn edelen die getuigen en hij hangt zijn zegel aan de akte. Wat is dus essentieel voor een stad? De vrijheid. Kan je in de Latijnse tekst het woord Hasselt vinden? Waarom zou de graaf van Loon, zoals andere graven, een aantal steden stichten? Dat kunnen we afleiden uit de eed die de burgemeesters van Maaseik jaarlijks aflegden: Bron 2 Omdat ik gekozen ben, zal ik burgemeester van Maaseik zijn. Ik zweer trouw aan onze allergenadigste heer, graaf van Loon evenals aan de stad Maaseik en haar afhankelijkheden. 46

48 Wat moet de burgemeester in naam van de stad zweren? Trouw aan de graaf van Loon. De graaf van Loon beschouwde zijn steden een beetje als collectieve vazallen en hij hoopte door ze de vrijheid te schenken te kunnen rekenen op hun (militaire) steun. Bron 3 Vergelijk deze reeks wapenschilden. Wat hebben ze gemeen? De meeste hebben de Loonse kleuren gemeen. Welke steden wel, welke niet? Tongeren en Sint-Truiden niet: het waren Luikse steden. Tongeren Sint-Truiden Bron 3 Naar M. Robben, Graafschap Loon, website. 47

49 Atlas en bron 4 Zoek eens in de atlas waar deze steden liggen? En zoek ze eens op in bron 4. Hoe liggen ze binnen het graafschap Loon? Verspreid, meestal dicht bij de grenzen, behalve Hasselt. Welk bijkomend motief hadden de graven van Loon dus om steden te stichten? Om hun grenzen te verdedigen. Bron 4 Het graafschap Loon omstreeks Uit J. Vaes, De graven van Loon,

50 Bron 5 Bron 5 De Bourgondische Statenbond, Loon en Luik. Uit J. Vaes, De graven van Loon, Kan je op deze kaart (bron 5) nagaan tegenover welke naburige graafschappen de steden gebouwd waren? Gelre, Brabant, Luik. We leerden eerder dat steden vaak aan het water lagen om over een belangrijke handelsweg te beschikken. Welke Loonse steden lagen aan het water? Dat kan je opzoeken in je atlas. En aan welke waterloop? Hasselt aan de Demer, Maaseik en Stokkem aan de Maas. Bron 6 en bron 7 Den Mortier, De Dry Spoelen, De Seepton, in den Gulden Blaesbalck, het Plattynmeekershuys. Uit bron 6 leren we wie er zoal in een Loonse stad woonde. Het zijn de namen van een aantal huizen die in Hasselt stonden. Waarop wijzen deze namen? Op ambachten. In heel wat Loonse steden waren er een zevental verenigingen van ambachtslui: de kremers (marktkramers of mercatores), de bakkers (pistores), slachters (laniatores), kleermakers (sartores), schoenmakers (sutores), brouwers (braxatores) en smeden (fabri ferrarii). 49

51 Uit bron 7 leren we nog iets over de bedrijvigheid in Hasselt: Tusschen den peroen en den merctput en sal nyemandt craemen om die vaert niet te benemen, dar sall all open blyven. Een peroen is een perron, een stenen zuil, symbool van de stedelijke vrijheid. Wat kan je opmaken uit deze tekst? Dat er marktkramen waren in Hasselt en dat er blijkbaar reglementen waren over de plaatsing van de kramen. Vergelijk eens met de volgende bron: html Wat stel je vast over de verhouding van de gemeente Duiven (Nederland) en de markt? Dat gemeenten nog steeds de markten regelen en marktgeld vragen. Heel wat mensen dragen nog de naam van middeleeuwse ambachten. Ken je er zo? Vb. Bart De Wever. Zoek eens op wat de naam van nieuwslezer Wim de Vilder betekent? 50

52 Vastzetting 1 Waarom stichtten de graven van Loon steden? Om strategische redenen en om te kunnen rekenen op hun milities. Wat was het belangrijkste dat de graaf aan de nieuwe steden geeft? De vrijheid. Wie woonde er in de steden? Kooplui en ambachtslieden. 51

53 Bron 8 Bron 8 Brief van Jan Theodor van Beieren. Rijksarchief Luik, Etats, inv. nr In de eerste regel kan je lezen wie deze tekst schreef: Jean Theodore, kardinaal, en in de 5 de regel staat dat hij Comte de Looz is, graaf van Loon. Kan je trouwens het wapenschild van Loon terugvinden? Na zijn titels schrijft hij: Mijne heren generale commandanten van de geallieerde legers in de Nederlanden, die op onze vraag enige tijd geleden aan hun troepen hebben verklaard en bevolen niet alleen de landen onder ons gezag te respecteren maar ook de grenspalen waarop ons wapenschild staat en waarop geschreven staat: Neutralité, pays de Liège maar ook aan onze onderdanen de vrijheid van handel te geven Wat moeten de vreemde legers respecteren? De landen onder het gezag van de bisschop, de grenspalen. De neutraliteit. Hoe kunnen de vreemde troepen weten dat ze in een neutraal land binnen stappen? Het staat op grenspalen geschreven. Wat houdt neutraliteit in? Het betekent dat het land zich niet mengt in conflicten. Heeft het dan een groot leger? Kan het zich verweren tegen doortrekkende vreemde troepen? Het mag zich zelfs niet verweren. In welk jaar is deze brief geschreven?

54 Bron 9 Je kan je wel voorstellen dat vreemde troepen vaak door Loon trokken, want het kon en mocht zich niet verdedigen. Wat het gevolg is, kan je bijvoorbeeld uit deze bron opmaken: Maar in weerwil van het gegeven woord deden de Lorreinen twee regimenten ruiterij de stad binnentrekken Zij ontwapenden de inwoners. Daarna begonnen ze hen te mishandelen, te slaan, verwondingen toe te brengen en ieder bij middel van folteringen en doodsbedreigingen te dwingen tot losprijzen, die zijn middelen te boven gingen. En omdat de meeste burgers geen geld bezaten om in de losprijs te voorzien, werden de enen gedwongen voor de anderen in te springen en hun toevlucht te nemen tot hun vrienden uit de dorpen van het land. Overigens Brielle en Bremme dreigden met vuur en zwaard, indien de burgers niet onmiddellijk voor hun vrijkoping 3000 pistolen leverden. En toch namen de losbandigheid en de beledigingen van en door officieren en soldaten toe. Alle ladders en lederen emmers, zowel van de stad als uit het eigen bezit van de burgers, werden stuk geslagen en verbrand De laatste februari 1654 ongeveer rond 11 uur in de morgen raakte een schuur, de gevaarlijkste plaats van de stad, in brand. Tot overmaat van ramp zagen de nog overblijvende burgers hun huizen in vlammen opgaan zonder dat ze water of een ander blusmiddel konden aanbrengen bij gebrek aan ladders en emmers. Ondertussen deden soldaten te paard de ronde van de vesten om te beletten dat de burgers de stad verlieten en dat de boeren, die uit de naburige dorpen in groten getale waren komen toelopen om naar de brand te kijken, de stad binnengingen. Met pistoolschoten deden ze hen terugwijken. In tussentijd plunderde het voetvolk wat er de ongelukkige burgers nog aan meubels overbleef De brand nam uitbreiding op verschillende plaatsen. Rond 3 uur in de namiddag lagen heel de stad en de kerk in as samen met het grootste deel van de stadspoorten. De razernij van de barbaren was nog niet ten einde: ze hebben de nog overeind staande muren van de gebouwen vernield en neergehaald, de bevloering opgebroken, de grafplaten opgetild en tallenkante met allerhande instrumenten het kerkhof omgewoeld. Bron 9 Uit La relation véritable du siège, feux et sac de la ville de Beringen par les Condéens. 1654, vertaald door P. Lauwers. Welke gemeente werd uitgeplunderd? Beringen. Kijk eens of Beringen een Loonse stad was? Kan je opmaken in welk jaar dat gebeurd is? Als steden met hun wallen al niet steeds veilig waren, hoe was het dan in de dorpen niet gesteld? De graaf van Loon (= prins-bisschop van Luik) gaf de dorpsbewoners toestemming schansen te bouwen, kleine versterkingen waar de inwoners zich bij gevaar met hun vee konden terugtrekken. 53

55 Bron 10, 11 en 12 Bron 10 De schans van Opglabbeek op de kaart van Ferraris ( ). Uit M. Robben, Graafschap Loon, website. In de 18 de eeuw maakte de Oostenrijkse generaal Ferraris een kaart op van de Lage Landen. Met zeer veel details. Welk Loons/Limburgs dorp is in dit kleine deel van de kaart weergegeven? Opglabbeek. En welke naam krijgen de vijvers op de kaart? Schans Vijver. Kan je ook de schans zelf herkennen? Net boven de hoogste schans vijver. Hoe ligt een schans ten opzichte van het dorp? Apart, afgelegen. De schansen lagen buiten de dorpskernen. De boeren groeven een brede gracht, waarvan de aarde aan de binnenzijde een wal vormde, soms van vlechtwerk, rijswerk en palissades voorzien. Een schansmeester hield toezicht. De weerbare mannen (rotgezellen) deelde hij onder in rotten. In geval van nood trokken de dorpelingen met have en goed de verschansingen binnen, ook het vee. Een waterput, houtvoorraad en een bakoven behoorden tot de standaarduitrusting. Dicht opeengepakt lagen tientallen kleine huisjes binnen het areaal. Van heel wat dorpen bleef het schansreglement bewaard. 54

56 Op deze foto (bron 11A) kan je in de velden nog de sporen van een schansgracht herkennen. En op de tekening (bron 11B) kan je zien hoe tijdgenoten zelf hun schans zagen. Bron 11A, Schans van Tongerlo (Bree) Bron 11B, Schans van Balen-Terheyden, uit het kaartboek van de abdij van Averbode. Foto s: Marc Robben, Boerenschansen: unieke, primaire onderhandelingsplaatsen: Heemkunde Limburg. Tijdschrift voor lokale geschiedenis en erfgoed, jg. 2014, 3. 55

57 Bron 12 Moderne wegenkaart met aanduiding van de schansen. Uit: Marc Robben, Graafschap Loon. Website. Op deze kaart geeft elke zwarte stip de ligging aan van een vroegere schans. Ze liggen dus niet alleen in Belgisch Limburg. Waar dan nog? Een aantal schansen ligt in de provincies Antwerpen, Vlaams-Brabant en Nederlands Limburg. Waar liggen de meeste schansen? In Belgisch Limburg. In heel Limburg? Neen, alleen in de noordelijke helft. De bevolking in Zuid-Limburg kon vluchten in kastelen en (versterkte) vierkantshoeven, die er veel meer voorkwamen. 56

58 Vastzetting 2 Waarom bleek het graafschap Loon onveilig voor de plaatselijke bevolking, vooral in de dorpen? Wegens het doortrekken van vreemde troepen die vaak tot plundering en opeisingen overgingen. Waarom was het graafschap Loon zo kwetsbaar voor vreemde, plunderende troepen? De prins-bisschop van Luik had (als graaf van Loon) het graafschap neutraal verklaard. Hoe trachtten de dorpelingen zich te beschermen? In zelf opgeworpen schansen. In het zuiden van Loon konden ze vluchten in kastelen en vierkantshoeven. c. Algemeen besluit van les 3 De graven van Loon stichtten verschillende steden, uit eigenbelang en om strategische redenen. Ze werden bevolkt door kooplui en ambachtslui. De neutraliteit van het prinsbisdom Luik en het graafschap Loon trok vreemde troepen aan. De bevolking op het Loonse platteland trachtte zich tegen plunderingen te verweren door het opwerpen van schansen. In het zuiden boden kastelen en vierkantshoeven een veilig onderkomen. 57

59 LES 4 DE CULTURELE BLOEI 1. Inhoudelijke structuur De kerstening van de regio gebeurde vooral door benedictijnen. De graven van Loon stichtten eigen kloosters om er kinderen in onder te brengen en als begraafplaats. De Loonse kloosters ontwikkelden een toonaangevende miniatuurkunst. In het graafschap Loon werden invloedrijke kunstenaars en schrijvers geboren. 1. Leerdoelen Leerlingen verklaren waarom de graven van Loon een aantal abdijen stichtten. Leerlingen kunnen verwoorden hoe de graven van Loon een abdij controleerden. Leerlingen kunnen de oudste abdijen van Limburg op een kaart situeren. Leerlingen kunnen vier redenen geven waarom de graven van Loon abdijen stichten. Leerlingen kunnen het begrip voogdij uitleggen. Leerlingen verklaren waarom kunst vooral ten dienste van kerk en klooster tot stand kwam. Leerlingen tonen het belang aan van Hendrik van Veldeke voor de Nederlandse en Duitse taal. Leerlingen kunnen verklaren waarom Hendrik van Veldeke in het Nederlands en het Duits dichtte. Leerlingen kunnen Hendrik van Veldeke situeren in de tijd. Leerlingen kunnen de betekenis van Jan van Eyck voor de schilderkunst geven. Leerlingen kunnen hun mening uiten over de kwaliteit van een kunstwerk. 2. Eigenlijke les. a. Aanknoping In de vorige lessen ontdekten we al waar de Loonse plattelandsbevolking woonde. In dorpen en in geval van nood tijdelijk in schansen. Waar woonden 1. de graaf van Loon en de adel? in een burcht 2. de ambachtslui en kooplieden? in de steden, binnen de stadsmuren 3. de clerus? in een omwalde pastorij, binnen de kloostermuren 58

60 b. Analyses en vastzettingen Heel wat graven en edelen stichtten eigen kerken en kloosters. Een abt leidde een mannenklooster (monniken), een abdis een vrouwenklooster (monialen). Er zijn meerdere redenen waarom de graven van Loon kloosters stichtten. Bij wie stegen de graven van Loon alvast in aanzien als ze een klooster stichtten of begiftigden? Kun je dat alvast afleiden uit bron 4 van les 1? Bij de paus en zeker bij hun leenheer, de (prins-)bisschop van Luik. Je kan ook uit de stamboom van de graven van Loon (bron 1 uit les 2) opmaken waarom het voor de graven van Loon interessant was een abdij te stichten? Zij lieten er kinderen intreden, bij voorkeur als abt of abdis. Zo behielden ze de controle over een klooster. Maar zij hadden nog een ander middel om hun invloed te laten gelden in abdijen. Bron 1 Geen strijder van God mag zich mengen in wereldse aangelegenheden Bron 1 Sint Paulus in zijn Tweede brief aan Timotheus. Met strijders van God bedoelde men priesters en monniken. Wat mogen ze niet? Ze mogen zich niet mengen in wereldse aangelegenheden. Op deze tekst steunde men in de middeleeuwen graag om aan elke kerk of abdij iemand toe te wijzen die de wereldse aangelegenheden van de abdij of kerk op zich nam, iemand die de abdij desnoods gewapenderhand kon verdedigen. Wie gaat dan wel de wereldse aangelegenheden van een abdij (in Loon) verrichten, zoals het handhaven van de orde, de verdediging van de abdij als ze aangevallen wordt? Of het innen van boeten bij misdaden in het abdijgebied? Wie zal de verdediger van een abdij zijn die hij zelf sticht? De stichter. Wie zal dus de wereldse aangelegenheden van de Loonse abdijen behartigen? De graaf van Loon. Zo had de graaf ook heel wat invloed in de abdij en haar bezittingen. Bron 2 In 1078 schonk gravin Ermengardis, op dat ogenblik weduwe, het resterende eigengoed Britte (een deel van Bree) aan de kerk van Saint-Barthélémy in Luik op voorwaarde dat de graven van Loon er de voogdij mochten uitoefenen conditione ut comes Theodericus super ea advocaturam teneat. Hoe noemt de tekst iemand die een kerkelijk goed beschermt? Een voogd (advocatus). De graven van Loon behartigden de wereldse aangelegenheden, waren dus voogd van de abdijen van Averbode, Sint-Truiden (als ondervoogd), Munsterbilzen en Herkenrode. Ook wanneer de graven van Loon goederen schonken aan kerken en kloosters deden ze dat dus vaak onder de voorwaarde dat ze er de voogdij over zouden blijven uitoefenen. 59

61 Bron 3 Anno 1182, fundatum et dotatum hoc celebre monasterium per piissimum dominum Gerardum Comitem lossensem, huius loci protectorem, sub hoc tumulo cum uxore et liberis quiescentem Ludovicus primogenitus, Arnoldus, Joannes, Wilhelmus, Mechtildis, Anna, Joanna, Jolendis. In het jaar 1182 werd dit beroemde klooster gesticht en begiftigd door de allervroomste heer Gerard, graaf van Loon, voogd van deze plaats, en onder dit praalgraf rust hij met zijn echtgenote en kinderen Lodewijk, de eerstgeborene, Arnold, Jan, Willem, Mechtilde, Anna, Johanna, Yolanda. Bron 3 Tekst op een intussen verdwenen grafsteen in de abdij van Herkenrode uit Deze grafsteen werd vervaardigd toen de oude tombes geopend werden en de abdis de stoffelijke resten gezamenlijk let bijzetten. Kan je in deze bron twee redenen vinden waarom de graven van Loon abdijen stichten, zoals die van Herkenrode bij Hasselt? Ze hebben de voogdij en ze werden er begraven. En welk bijkomend voordeel heeft het om er begraven te worden? Er werd gebeden voor hun zielenheil. Kan je in de stamboom op basis van bron 3 zoeken wie de abdij van Herkenrode stichtte? Gerard, graaf van Loon. Vastzetting 1 Welke zijn de belangrijkste redenen voor de graven van Loon om abdijen te stichten? Aanzien bij paus en bisschop van Luik, hun leenheer, stijgt. Zij worden er begraven. Zij laten er kinderen intreden. Zij oefenen er de voogdij over uit. 60

62 Bron 4 Onder abt Guntram ( ) was de toeloop van bedevaartgangers zo groot, dat niet alleen de omgeving van onze kerk de massa niet kon verwerken, maar dat ook onze stad er niet in slaagde ze op te vangen. Want tot een halve mijl buiten de stad stroomde de menigte bijeen Wanneer ze dan kampeerden in barakken of tenten, met takken of zeildoek afgezet, leek het wel of ze de stad belegerden. De offergaven stapelden zich op. Bron 4 Rodulfus, abt van 1108 tot 1138, Gesta Abbatum Trudonensium. Waar speelt deze episode zich af? Dat kan je afleiden uit de naam van de kroniek die abt Rodulfus schreef. De abdij van Sint-Truiden. Waarom was het voor een abdij interessant dat er veel pelgrims kwamen? Ze brachten offergaven mee. Bron 5 Maar waarom kwamen pelgrims naar de abdij van Sint-Truiden? Dat leren we bijvoorbeeld uit bron 5: Op een dag, terwijl de achtenswaardige vader in de kerk de mis vierde, gebeurde het door de zorgeloosheid van zijn dienaars, dat het paard, waarop de man had moeten zitten, gestolen werd. Toen de mis gedaan was en hij uit de kerk kwam, hebben zijn dienaars, vervuld met grote droefheid, hem uiteindelijk bekend dat zijn paard gestolen was. Hijzelf vond het helemaal niet erg en antwoordde: Rustig; het paard is van God, en ook ik ben zijn dienaar. Als het God zal behagen dat ik het heb, zal hij het mij teruggeven; als hij het anders wil, zijn wil geschiede, en zijn naam weze gezegend in de eeuwigheid. En weinige dagen later gebeurde het dat de dief bezeten werd door een ontzaglijke demon, en hij begon ook met tussenpozen te roepen, dat dit hem overkwam omwille van het paard van de zalige Trudo dat hij gestolen had. Toen zijn ouders dit begrepen, brachten ze hem vastgebonden naar de man Gods, samen met het paard. En toen de zalige vader zag dat hij geplaagd werd door een demon, kreeg hij medelijden met hem, en na een gebed legde hij hem de hand op het hoofd en verdreef hij onmiddellijk de demon. Toen de dief genezen was, zei Trudo: Ga in vrede en pas op, dat je niet opnieuw zulk een zonde begaat. Bron 5 Donatus, Vita prima Sancti Trudonis, Hoofdstuk 17, geschreven tussen 784 en 791. Wie is de hoofdrolspeler? Sint Trudo. Wat doet hij? Hij verdrijft de demon uit de paardendief. Hoe noem je zo n wonderlijke daad? Een wonder, een mirakel. Na zijn dood werd Trudo begraven in zijn abdij van Sint-Truiden. Pelgrims stroomden toe naar zijn relieken. Bron 6 Wat werd er in 2017 gevierd? Zevenhonderd jaar Sacrament van Mirakel. Wat was er dan 700 jaar geleden gebeurd? Een hostie begon te bloeden en daarna volgden vele mirakels. 61

63 Bron 7 Bron 7 Torenmonstrans van het Sacrament van Mirakel, Het Stadsmus Hasselt. Dit was het heiligste voorwerp van een Loonse abdij. Wat zou er in bewaard zijn geweest? De bloedende mirakelhostie. Waarom? Denk daarbij aan bron 4 (voor Sint-Truiden) Om ze te tonen aan de pelgrims. We gaan achterhalen hoe oud ze is en voor welke abdij ze werd vervaardigd. Er staat namelijk een opschrift op, in het Latijn: Anno. Domini M CC LXXX VI Fecit. Istud. Vas. Fieri. Domina. Hellewigis. De. Dist. Priorissa. In. Herkenrode. Cuius. Commemoracio. In. Perpetuum. Cum. Fidelibus. Habeatur. Kan je de Romeinse cijfers in moderne cijfers omzetten: Voor welke abdij werd de monstrans gemaakt. De Loonse abdij van Herkenrode. 62

64 Waarin bewaarden de monniken dus de relieken van heiligen en mirakelhosties? In mooi versierde voorwerpen. Met welke metalen zouden ze vervaardigd zijn: goud, zilver, edelstenen. Bron 8 Bron 8 Houten beeld van de Heilige Apollonia. Begin 16 de eeuw. John Selbach Museum, Maaseik. Foto C. Maes en J. Gruyters. Deze heilige houdt wel een heel indrukwekkend werktuig vast. Kan je het herkennen? Een trektang. En wat zit er gekneld in de tang? Een tand. Het gaat dan ook om een 16 de eeuws beeld van de heilige Apollonia. Die zou in de 3 de eeuw geweigerd hebben aan de Romeinse feesten deel te nemen. Ze werd ter dood veroordeeld. Haar tanden werden uitgerukt, haar kaaksbeen verbrijzeld. Toen men haar wilde verbranden, sprong ze zelf in het vuur. Tegen welke pijn zal de heilige door de gelovigen aanroepen zijn? Kiespijn. De heilige wordt gewoonlijk afgebeeld met tang en kies. 63

65 Vastzetting 2 Waarom stroomden zoveel pelgrims toe in kerken en kloosters? De kloosters bewaarden de graven of relieken van heiligen. Waarom wilden de mensen die zien en vereren? Ze geloofden dat die heiligen nog wonderen konden verrichten, hun konden helpen of genezen. 64

66 Wie vervaardigde deze beelden, schilderijen en reliekschrijnen? Kunstenaars. Hoe werden die vergoed? Wat leerden we daarover uit bron 4? De pelgrims schonken offergaven. De abdijen haalden natuurlijk ook inkomsten uit hun landerijen. Vele kerken en kloosters investeerden in prachtige sculpturen of schilderijen van de geliefkoosde heiligen. Bron 9 Bron 9 Dit is het bovenste deel van één bladzijde (folio) uit een boek dat in de 14 de eeuw met de hand geschreven werd in de abdij van Sint-Truiden. Het Speculum Historiale van Vincentius van Beauvais. Dat gebeurde in opdracht van Johannes van Myrle, proost van de Truiense abdij. Bibliothèque ULiège. Foto C. Maes en J. Gruyters. De eerste letter werd door de maker prachtig versierd. Beschrijf wat je in de letter D ziet? In de letter D knielt iemand voor een andere persoon die een kleine kerk vasthoudt. Eén van beiden is een heilige; hoe kan je dat zien? Hij heeft een gouden cirkel (nimbus) rond zijn hoofd. Over welke heilige zou het gaan? Sint Trudo. Wie zie zou de geknielde persoon dan zijn? Een monnik, de abt. Wat werd er alvast met de offergaven van de pelgrims gedaan? De abdij onderhouden, mooie boeken laten maken. 65

67 Vastzetting 3 Voor welke instellingen vooral vervaardigden kunstenaars beelden, schilderijen en reliekschrijnen? Voor kerken en kloosters. Waarom lieten de monniken dat doen? In functie van de heiligenverering. Wat vind je van de kwaliteit van de afbeelding in het Truiense boek? In de abdij van Sint-Truiden werden bijzonder mooie en invloedrijke boeken geschreven. 66

68 Bron 10 Zoek eens in wikipedia op wie Jan van Eyck was? We lezen de eerste paragraaf van de volgende bron: Bron 10 Wat zegt men over zijn kunstenaarschap in de eerste alinea? Dat hij tijdens zijn leven de beroemdste schilder van Europa was en dat hij de uitvinder van de olieverftechniek was. Bron 11 Marnix van Vaernewijck schrijft een eeuw na de dood van Jan van Eyck het volgende: maer hy was van nativiteyt uut dat ruydt Kempenlant van een verworpen stedekin gheleghen by de Rivier van der Mase... dit stedekin is ghenoemt naer die zelve Riviere Maseyck waarnaer hy ende zijn broeder toeghenoemt waren van Eyck Bron 11 Marcus van Vaernewijck ( ) Waar situeert Van Vaernewijck de geboorteplaats van Jan van Eyck en zijn broer die ook schilder was? In Maaseik. In welk graafschap lag Maaseik? In het graafschap Loon. Bron 12 Hier nabij werd Hendrik van Veldeke geboren, de oudste onzer Vlaamsche dichters, inzetter van een cultuur, die zich nadien over heel Vlaanderen heeft uitgebreid en door de eeuwen heen, ons vaderlandsch gemeengoed met zoovele ongeëvenaarde kunstschatten heeft verrijkt. Bron 12 Uit de redevoering van prins Leopold van België (de latere koning Leopold III) in Hasselt op 30 september 1928 bij de plechtige onthulling van een standbeeld voor Hendrik van Veldeke (omstreeks na 1184). In welke eeuw leefde van Veldeke? De 12 de eeuw. En wat zegt de prins over van Veldeke? Dat hij de oudste van de Vlaamse dichters is. Waarom werd het beeld in Hasselt opgericht? Hij werd er in de nabijheid geboren. Bron 13 Hendrik van Veldeke (ook: He(y)nric van Veldeke(n), Duits Heinrich von Veldeke, Veldeke) is de eerste volkstalige schrijver van de Lage Landen die we bij naam kennen. Zijn verhalen worden gezien als de basis voor de Nederlandse, Limburgse en Duitse literatuur. Zijn werk wordt door Duitse literatuurhistorici ook tot de Middelhoogduitse letterkunde gerekend. Bron 13 Uit Wikipedia, Hendrik van Veldeke Van welke literatuur is volgens deze bron van Veldeke de grondlegger? Van de Nederlandse, Limburgse en Duitse literatuur. 67

69 Bron 14 Was van Veldeke een Vlaming/Nederlander of een Duitser? Het land waar Veldeke dichtte, was een land zonder grenzen met een meertalige cultuur Bron 14 Uit J.D. Janssens, In de schaduw van de keizer. Hendrik van Veldeke en zijn tijd ( ), Zutphen, Hoe komt het dat men zich (al lang) afvraagt of van Veldeke een Vlaming, een Nederlander of een Duitser was? Hij schreef in het Nederlands en in het Duits. Is er volgens bron 14 nog een tweede reden waarom hij in het Limburgs-Nederlands en in het Duits schreef? Het land van van Veldeke was een land zonder grenzen met een meertalige cultuur. En waarom zien zowel de Nederlandse als de Duitse literatuur van Veldeke als hun grondlegger? In welk rijk lag het graafschap Loon? In het Duitse Rijk. Vastzetting 4 Wat was de betekenis van Jan van Eyck? Hij was de beroemdste schilder van zijn tijd in Europa. Wat is de betekenis van dichter Hendrik van Veldeke. Hij wordt gezien als de grondlegger voor de Limburgse, Nederlandse en Duitse literatuur. Wat kan je zeggen over de middeleeuwse kunstenaars van het graafschap Loon? Dat zij belangrijk waren voor de kunst en cultuur van Europa. Algemeen besluit van les 4 De graven van Loon stichtten uit eigen belang verschillende abdijen. Daar stroomden gelovigen toe om heiligen en hun relieken te vereren. Deze abdijen waren belangrijke opdrachtgevers voor kunstenaars. Die vervaardigden beelden, schilderijen en reliekschijnen van de heiligen. Verschillende Loonse kunstenaars zijn zeer belangrijk geweest voor de Europese kunst, zoals Jan van Eyck en Hendrik van Veldeke. 68

70 INHOUD INLEIDING 1. De aanleiding (p. 1) 2. Duizend jaar graafschap Loon (p. 1) 3. Loon tussen staf en troon (p. 2) 4. Het einde van Loon of de doorstart van Loon? (p. 2) 5. Loon, Limburg en de Nederlanden (p. 3) 6. Een lessenpakket voor het secundair onderwijs, tweede graad 6.1 Inhoud (p. 3) 6.2 Structuur en werkwijze (p. 4) 6.3 Bijkomende informatie (p. 5) 6.4 Dankwoord (p. 5) ACHTERGRONDINFORMATIE VOOR DE LEERKRACHT 1. Situering in de tijd (p. 6) 2. Situering in de ruimte (p. 6-7) 3. Limburg of Loon? (p. 7) 4. Wat doet een graaf? (p. 7) 5. De grafelijke dynastie en haar residenties (p. 10) 6. De Europese dimensie (p. 8-9) 7. Het Luikse bestuur van Loon: de prins-bisschoppen 7.1 Loon wordt Luiks (p. 10) 7.2 Bisdom en prinsbisdom (p. 10) 7.3 Het Bourgondisch gevaar (p ) 7.4 De Luikse neutraliteit (p. 11) 7.5 De Beierse bisschoppen van Luik (p. 11) 7.6 De verlichte prins-bisschoppen en het einde van Loon (p ) 8. Het Loonse platteland (p ) 9. De Loonse steden (p. 13) 10. De Loonse abdijen, heiligenverering en volksdevotie (p. 14) 11. De graven van Loon, de Duitse Orde en de kruistochten (p. 15) 12. De Loons-Maaslandse cultuur (p. 16) LES 1. DE GRAVEN VAN LOON, MACHT EN ONMACHT (p ) LES 2. ROEM EN TERRUGGANG. DE LOONSE EXPANSIE EN LOON ONDER LUIKS BESTUUR (p ) LES 3. DE LOONSE BEVOLKING IN STAD EN PLATTELAND. (p ) LES 4 DE CULTURELE BLOEI (p ) 69

71 70