Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon

Transcriptie

1 Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon Lessenmap voor de derde graad lager onderwijs in opdracht van Historisch Studiecentrum Alden Biesen Rudi Boelen en Kathleen Vanderstraeten 1

2 Inleiding In de geschiedenis van België is de huidige provincie Limburg steeds een buitenbeentje geweest. Al bij het Verdrag van Verdun (843) hoorde ze niet bij west of oost: ze lag in het Middenrijk. Daarna eeuwenlang bleef ze verbonden met het Duitse Rijk door de Scheldegrens. Aan de grote eenmakingsbeweging van keizer Karel V in de 16 de eeuw is ze ontsnapt: ze maakte nooit deel uit van de Nederlanden. Eerst het graafschap Loon en later het prinsbisdom Luik bleven een autonome koers varen in het Duitse Rijk en deelden tot 1785 geen geschiedenis met de rest van het latere België. bron: Wikipedia de Belgische provincies Pas in de Franse tijd ontstonden de huidige Belgische provincies: een efficiënt bestuur was één van de stokpaardjes van Napoleon Bonaporte. Hij creëerde 10 departementen die meestal de naam kregen van de belangrijke rivieren, maar die in hun vorm sterk gelijken op de huidige provincies. bron: Wikipedia Limburg Toen Willem I koning werd van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815) zou hij teruggrijpen naar de namen van de oude vorstendommen. Hij gebruikte de naam Limburg voor onze provincie; de naam haalde hij bij het oude hertogdom Limbourg dat buiten de huidige provincie was gelegen. Op die manier kan hij zijn prestige verhogen: hij nam immers ook de titel van hertog over door deze kunstgreep. Toen België in 1830 onafhankelijk werd, bleef de naam Limburg behouden voor de provincie, al zou een verwijzing naar het Loonse land historisch correcter zijn. De Limburgse leeuw voert niet voor niets de Loonse kleuren in het vaandel. Wie waren die Loonse - en Luikse - heren dan wel en wat kenmerkt de geschiedenis van dit aparte stukje België? Voor de uitwerking van deze lessenmap hebben we ons gebaseerd op het boek dat ook de aanleiding vormde voor de tentoonstelling: De graven van Loon. Jan Vaes brengt in De graven van Loon. Loons, Luiks, Limburgs (2016, Davidsfonds) de 1000-jarige geschiedenis van het graafschap Loon uitvoerig in beeld. 2

3 Deel 1 - achtergrondinformatie voor de leerkracht Het verhaal van het graafschap Loon speelde zich net zo min als onze huidige lokale geschiedenis af in een vacuüm. Europese en globale gebeurtenissen bepalen mee hoe onze samenleving hier en nu eruitziet. Om de Loonse gebeurtenissen goed te begrijpen, hebben we dus ook inzicht nodig in de samenleving waarin ze was ingebed. Daarvoor gebruiken we het historische referentiekader dat het heden en verleden structureert: politiek, sociaaleconomisch, religieus en cultureel. politiek Van Romeins recht naar Germaans recht In de 5 de eeuw kwam het West-Romeinse Rijk ten val en vestigden Germaanse stammen zich er definitief. Onze streken werden ingenomen door de stam van de Franken. Met hun komst werd het Romeinse recht vervangen door het Germaanse recht. Het contrast tussen beide was erg groot.. Het Romeinse recht bepaalde dat de staat steeds een res publica bleef, een openbare zaak. Zelfs de keizers, die feitelijke alleenheersers waren, konden zich geen eigenaar noemen van hun rijk. Ondanks hun grote macht bleven zij een magistraat binnen de bestaande politieke instellingen. Het Germaanse recht, dat dus vanaf de 5 de eeuw van kracht zou worden, bepaalde net het tegenovergestelde vanuit een persoonlijke visie op macht. De macht lag volgens de Germanen bij de persoon van de koning die in heel zijn gebied zich moest laten gelden. Als koning was zo n machtshebber ook eigenaar van alle gronden en dus kon hij er naar eigen goeddunken over beschikken: hij kon zijn bezit behouden, verkopen, in leen geven, schenken Jan Vaes in Vaes, J., De graven van Loon,

4 Zo werd het Europese landschap in de Middeleeuwen een lappendeken van grote en kleine stukjes grondgebied: in volle eigendom van een vorst, met een kerkelijk statuut of in leen gegeven. Omstreeks 1200 namen de nieuwe steden daarin een aparte plaats in, met hun statuut van gezamenlijke vazal. In de Vorstentijd bleef de kaart middeleeuws ingekleurd: de koningen verenigden gebieden in hun naam, maar werden nooit heersers over een eenheidsrijk. Pas na de Franse Revolutie ontstonden nationale staten en werden binnengrenzen weer uitgegomd. Wanneer een vorst stierf, werd zijn erfenis verdeeld onder zijn zonen. Bij de dood van Karel de Grote werd zijn grote Europese rijk in de daaropvolgende generaties inzet van een twist. Het Verdrag van Verdun (843) bepaalde nog een driedeling tussen zijn kleinzonen: West-Francië, Oost-Francië en het Middenrijk. bron: Wikipedia Verdrag van Verdun Maar tussen 843 en 870 werden verschillende verdragen gesloten tussen de nakomelingen van Karel de Grote die de nieuwe grenzen afbakenden. Tussen Oost- en West-Francië werd een belangrijke grens vastgelegd, die gedurende het hele Ancien Régime zou standhouden. Ruwweg kan je stellen dat de Schelde voortaan de grens vormde tussen de Franse lenen in het westen en de lenen van de Duitse keizer in het oosten. Aangezien Loon en Luik ten oosten van de Schelde liggen, bleven zij trouw verschuldigd aan de Duitse keizer. Rond 1250 zag het gebied er als volgt uit: Hertogdom Brabant Graafschap Hoorn Prinsbisdom Luik Graafschap Loon Hertogdom Limburg Graafschap Luxemburg Graafschap Chiny Graafschap Henegouwen Graafschap Vlaanderen de Frans-Duitse grens feodaliteit als bestuurssysteem ontstaan van leenheerlijk stelsel 4

5 Omdat de Frankische vorsten in Europa niet overal tegelijk konden zijn in hun uitgestrekte gebied, werden ze de grondleggers van de feodaliteit. In de Vroege Middeleeuwen ontstond zo gaandeweg het leenheerlijk stelsel als fundament voor efficiënt bestuur. De precieze oorsprong van de feodaliteit als bestuurssysteem hebben historici nog niet kunnen achterhalen, maar wel gedocumenteerd is hoe keizer Karel De Grote het in de 9 de eeuw gebruikte om zijn rijk te kunnen besturen. Hij verdeelde het gebied in gouwen, waarin hij telkens een gouwgraaf of markgraaf aanstelde als zijn vertegenwoordiger. In feite gaat feodaliteit om de koppeling van twee bestaande gebruiken die in een officieel jasje werden gestopt: het gebruik van zwakkeren om bescherming te zoeken bij een hoger geplaatste op de sociale ladder in ruil voor diensten (vazalliteit) en het gebruik om iemand te betalen in natura, met de opbrengst van een leen (beneficium). Om belangrijke vrije mannen te kunnen binden aan de keizer, werden zij vergoed met de opbrengst van een leen. Dit leen kon een stuk grond zijn, maar ook een ambt of een bepaald voorrecht of een som geld. In ruil verwachtte de keizer loyaliteit en wederdiensten: militair, adviserend en financieel. Bij de dood van zijn vazal ging het leen terug naar de vorst, die steeds de eigenaar bleef. Deze overeenkomst tussen vorst of leenheer en zijn vazallen werd vastgezet in de vorm van een leencontract. Beide ondertekenaars hadden verplichtingen tegenover de andere. De leenheer gaf een leen dat voldoende opbrengst garandeerde aan de vazal, hij beschermde het leen en zijn vazal. Omgekeerd zwoer de vazal trouw aan zijn leenheer en leverde hij wederdiensten, in raad en daad. In conflicten steunde hij zijn leenheer militair: hij streed aan de zijde van zijn heer met zijn eigen manschappen. Daarnaast trad hij op als raadgever, als rechter in naam van de vorst. Als zijn vorst werd gevangen genomen, moest hij het nodige losgeld ophoesten. Het aantal contracten dat gesloten werd in dit leenstelsel was niet beperkt, zodat de feodale piramide al snel complex werd. Een vazal kon zelf ook contracten afsluiten met achtervazallen: het leen raakte zo nog meer versnipperd. Een vazal kon ook een contract hebben met twee concurrerende heren: hij moest zich dan uitspreken over wie hij daadwerkelijk zou steunen. Een bedenkelijk voorbeeld in de Loonse geschiedenis was Lodewijk II ( ). Hij wisselde sneller van kamp tussen zijn Duitse heer de keizer en zijn Luikse heer de prinsbisschop dan de wind kan keren. Het leverde hem vooral de stempel op van onbetrouwbare vazal. De grote leenmannen van de vorst waren uitsluitend mannen uit de hoge adel en clerus. Zo werden graven en hertogen, maar ook bisschoppen aangesteld als kroonvazallen: ze bestuurden in naam van de vorst en in het geval van de hertogen ze beschermden mee de grenzen van het rijk. In de 9 de en 10 de eeuw verzwakte het koninklijk gezag en gingen de kroonvazallen zich steeds onafhankelijker opstellen. Bovendien waren lenen sinds de 9 de eeuw erfelijk geworden. Geen wonder dus dat de koningen graag een beroep deden op geestelijken zoals de Luikse prinsbisschop als kroonvazal: geen nakomelingen die het leen konden opeisen. Graven en hertogen gedroegen zich als eigenaars van hun lenen, compleet met expansiepogingen via nieuwe contracten, uitgekiende huwelijken, aankopen en oorlogen. 5

6 graaf van Loon, Chiny en Rieneck leenman van de Duitse keizer en van de Luikse prinsbisschop leenheer van de graaf van Horne Het graafschap Loon lag in het gebied van de Duitse keizer, ten oosten van de Scheldegrens. De graven van Loon waren dus verbonden door een leencontract met de Duitse keizer voor de grond en voor het ambt. Vanaf 1000 werden nieuwe graafschappen gecreëerd door de keizer, in een algemene tendens tot herstel na de chaos van de 9 de en 10 de eeuw. Het graafschap Loon was er één van. Op een bepaald moment gingen de Loonse graven voor het grondleen een nieuw contract aan met de Luikse prinsbisschop: ze droegen het leen op aan de prinsbisschop, maar hielden zelf het erfelijk vruchtgebruik. Zo werden ze tegelijk leenman van de Luikse prins-bisschop (grondleen) en van de Duitse keizer (ambtsleen). Andere graaf van gebieden, zoals Diest en Pietersheim, hielden ze we wel als grondleen van de Duitse keizer aan. In de feodale lappendeken lagen ook heel wat heerlijkheden: stukken land waarvan de inwoners onder het rechtstreekse gezag vallen van een lokale heer. Dit was anders dan bij een leen: daar oefende een lokale heer macht uit voor iemand anders, zijn leenheer. Zulke heerlijkheden waren ontstaan in de woelige jaren van de 9 de en 10 de eeuw of ontstonden door schenkingen aan kerkelijke overheden. Abdijen werden zo autonome domeinen, al kregen ze wel een voogd die hun militaire en strafrechtelijke plichten kon overnemen. Voor zo n voogd betekende dit extra inkomsten en invloed. Heerlijkheden of een gedeelte ervan kregen soms een upgrade van hun heer: ze werden een heerlijke vrijheid. Met dit gebied werd een overeenkomst gesloten waarbij de vrijheid meer privilegies kreeg. Afhankelijk van het strategische belang van een vrijheid groeide ze vaak uit tot een stad, zoals bijvoorbeeld voor Bilzen en Hasselt. In het graafschap Loon ontstonden een tiental Loonse steden: in hun wapenschilden voeren ze de Loonse kleuren. In heel Europa werden steden belangrijke concurrenten van de oude machtshebbers door hun economische voorsprong en de vrijheid die ze hadden gekregen. Aan de gevel van het Loonse Grevenhuis (voormalige stadhuis) prijken de schilden van de 10 Loonse steden. 6

7 Het graafschap Loon was een zwaard- of manleen. Dat betekent dat enkel mannelijke nakomelingen in dalende lijn het konden erven. De laatste legitieme Loonse graaf was dus Godfried van Dalenbroek ( ), die kinderloos stierf. Zijn oom, Arnold van Rummen, zou het nog tot 1366 uitzingen, maar werd in de Loonse Successieoorlog bestreden door de Luikse prinsbisschop. In 1366 werd de Loonse burcht vernield door de Luikse troepen en ging het graafschap definitief terug naar het prinsbisdom. Tot aan de Franse Revolutie voerden de prinsbisschoppen zelf de titel van graaf van Loon en oefenden zij de grafelijke rechten uit. de geschiedenis van Loon Loonse graven Het ontstaan van het graafschap paste binnen een centralisatietendens van vorsten vanaf het jaar 1000: nieuwe, grotere graafschappen werden gecreëerd in het hele rijk na de chaotische eeuwen met invallen van Noormannen en Sagyaren. Het graafschap Loon kwam tot stand door de samenvoeging van kleinere gouwen. Over de eerste Loonse graven zijn er niet veel bronnen beschikbaar, daarover moeten we dus met het nodige voorbehoud spreken. Giselbert (1015? -1046) De precieze datering van de eerste Loonse graaf blijft vaag. De middeleeuwse bronnen blijken bewust gemanipuleerd. Wat we weten uit verschillende bronnen is dat er in 1018 een Loonse graaf was, graaf Giselbert, broer van Arnulf én van Balderic II, de Luikse prinsbisschop. Emmo ( ) Ook over graaf Emmo, de zoon van Giselbert is weinig informatie voorhanden. Arnold I ( ) Beter gedocumenteerd is graaf Arnold I. Hij trouwde met Agnes van Mainz en werd zo ook burggraaf van Mainz. Later noemden de graven zich graaf van Rieneck. Arnold was waarschijnlijk bouwheer van de Loonse stamburcht in Borgloon. Op het moment van zijn bestuur, woedde de Investituurstrijd op volle kracht: paus en keizer wilden allebei het laatste woord over de benoeming van geestelijken. Bij de aanstelling van een nieuwe abt voor de abdij van Sint-Truiden vloeide er heel wat bloed, onder andere door de troepen van Arnold I die eerst de kant koos van de prinsbisschop. Later koos hij zonder gêne voor het keizerlijke kamp en werd daar fijn voor beloond met de ondervoogdij van de abdij. 7

8 Arnold II ( /39) Arnold II voerde de titel graaf van Loon en graaf van Rieneck. In onze streken was hij de stichter van de abdij van Averbode in De abdij werd niet toevallig gesticht op de grens met het hertogdom Brabant, de grote buur van het graafschap Loon. Het portret van Arnold II dat in de kapittelzaal van Averbode hangt, werd geschilderd door Gonzales Coques in de 17 de eeuw. Geen wonder dus dat zijn outfit niet meteen 12 de eeuws aandoet. bron: Vaes, J., De graven van Loon, Lodewijk I ( ) Zo n 33 jaar lang was Lodewijk I zowel graaf van Loon als graaf van Rieneck. In dat laatste graafschap zou hij de bouwheer zijn van de Rieneckse burcht. Dichter bij huis zorgde hij ervoor dat de burcht in Brustem een Loons eiland in gebied van Duras - in steen zou worden opgetrokken. Hierdoor ontstond een conflict met het graafschap Duras en met de stad Sint-Truiden. De burcht van Brustem werd al in 1179 gedeeltelijk vernield door de Truienaren. Later werd het graafschap Duras ingelijfd door zijn zoon Gerard I. bron: Wikipedia wapenschild Prinsbisdom Luik Zijn Luikse leenheer prinsbisschop Hendrik van Leyen was een getrouwe van de Duitse keizer Frederik Barbarossa. Als prinsbisschop zorgde hij voor de oprichting van het Luikse perroen, het symbool van de Luikse vorstendom. In de 22 Luikse steden, de bonnes villes, werd er een opgericht op een duidelijk zichtbare plaats en in het wapen van het prinsbisdom kwam het centraal te staan. In de steden werd het de plaats waar onder andere wetten werden afgekondigd, waar vonnissen werden uitgesproken. Een van de dochters van Lodewijk I zorgde voor een Loons kleurtje in de belangrijke Europese vorstenhuizen. Door haar huwelijk met Otto I van Wittelsbach, hertog van Beieren, werd Agnes van Loon de stammoeder van Beieren. Keizerin Sissi en ook onze koningin Elisabeth waren nakomelingen uit dat geslacht. Gerard I ( ) Gerard I was net als zijn vader en grootvader graaf van Loon en van Rieneck. Nog tijdens zijn leven het drukke bestaan van een graaf, nietwaar liet hij het bestuur van Rieneck al over aan zijn tweede zoon Gerard. In onze contreien kreeg Gerard I het aan de stok met zijn Luikse leenheer, prinsbisschop Rudolf van Zähringen. Het kwam tot een oorlog tussen de twee en de stad Tongeren werd het slachtoffer: de Loonse troepen vielen de stad in 1179 plunderend binnen. Daarop werden de Loonse burchten en kerken vernield door Truiense milities. 8

9 Het was ook Gerard I die in Kuringen de eerste vrouwenabdij van de orde van Citeaux oprichtte: de abdij van Herkenrode. De abdij werd de laatste rustplaats van de volgende generaties Loonse graven. Lodewijk II ( ) Deze oudste zoon werd graaf van Loon, zijn jongere broer Gerard die van Rieneck. Lodewijk II wilde het graafschap Loon duidelijk optillen naar een hoger niveau op internationaal vlak. Daarvoor was hij tot veel bereid, maar hij overspeelde zijn hand en eindigde met een verzwakt graafschap. Het huwelijk tussen Ada van Holland en graaf Lodewijk II van Loon. Links ligt de zieltogende Dirk VII van Holland, vader van de bruid. Terwijl haar moeder Ada wegschenkt, liggen rechts haar kapers al op de kust. (15 de eeuwse miniatuur) 9

10 Openingszet werd het huwelijk dat hij sloot met de dochter van de Hollandse graaf: Ada van Holland. Bij het sterfbed van haar vader werd het huwelijk tussen Lodewijk en Ada gesloten, tegen de zin van haar oom Willem van Friesland. Ada werd gekidnapt door haar oom en in Engeland gevangen gezet aan het koninklijk hof, terwijl Lodewijk II probeerde zoveel mogelijk steun te verzamelen. Daarvoor gaf hij heel wat gebieden weg aan potentiële bondgenoten om ze als grondleen terug te krijgen. Om zijn vrouw vrij te krijgen, gaf hij dan weer zijn broer Arnold weg: die zou jarenlang in Engeland gevangen blijven. Jammer genoeg bleven zijn inspanningen zonder resultaat: in de strijd met Willem van Friesland werd Lodewijk smadelijk verslagen. Hij vluchtte weg uit Holland en de Duitse keizer bevestigde later Willem als graaf van Holland. In de Duitse opvolgingsstrijd koos Lodewijk II de ene keer de kant van de keizerlijke familie.. om dan even later de pauselijke kandidaat te steunen.. om dan weer te kiezen voor von Schwaben.. en dan weer voor de paus. Het leverde hem vooral gezichtsverlies en het aura van onbetrouwbare bondgenoot op. Bij de dood van Lodewijk II in 1218 wellicht werd hij vergiftigd door toedoen van zijn broer Arnold werd een jongere broer Hendrik opgevorderd. Drie dagen lang was hij geestelijkeaf en werd hij graaf van Loon.. toen stierf ook hij. Arnold III ( ) Als graaf van Loon deed Arnold III een belangrijke schenking: samen met zijn zus gaf hij een Mariakapel en omliggend gebied aan de Duitse Orde. Daarmee ligt hij aan de basis van de residentie Alden Biesen en dus van de Duitse Orde in Loons gebied. Lodewijk III ( ) Lodewijk III was al graaf van Rieneck en zou de twee graafschappen dus even verenigen in een personele unie. Arnold IV van Loon ( ) Door zijn huwelijk met Johanna van Chiny werd Arnold IV na de dood van haar vader ook graaf van Chiny. Als graaf gaf Arnold het stadsrecht aan verschillende steden, waaronder Hasselt. In een keure van 1232 bevestigde hij de afspraken tussen de Loonse graven en de inwoners van die stad. In datzelfde jaar werd de burcht van Borgloon trouwens voor een tweede keer vernield. Genoeg voor de grafelijke familie om voorgoed te verhuizen naar hun kasteel in Kuringen. Jan ( ) Jan stapte twee keer in het huwelijksbootje: een eerste maal met Mechtildis van Gullik; zijn tweede vrouw was Isabelle de Condé. Uit zijn eerste huwelijk had hij een zoon Arnold V; uit zijn tweede huwelijk een andere: Jan II van Agimont. 10

11 Arnold V ( ) Op vraag van zijn moeder kwam Arnold tussenbeide toen de Keulense aartsbisschop Gullik wilde innemen. Hij raakte zelfs even gevangen in dat conflict en kwam pas vrij na de betaling van een hoog losgeld. In Chauvency organiseerde zijn zoon Lodewijk in 1285 een van de bekendste riddertoernooien in de Middeleeuwen: zo n 500 ridders uit de hoogste Europese adel namen eraan deel. Het toernooi was een feest dat wel vijf dagen duurde. In 1302 werd Arnold V als leenman van de Vlaamse graaf voor onder andere Agimont verwacht op het strijdveld, maar er zijn alleszins geen bronnen die zijn aanwezigheid documenteren. Een bewuste zet? In de sociale strijd die aan het begin van de 14 de eeuw in de steden woedde tussen patriciërs en ambachtslui, probeerde Arnold ook zijn voordeel te halen. Toen de Luikse prinsbisschop Thibaut de Bar stierf, was hij zelf kandidaat om die functie op zich te nemen. Hij zette de aanval in op de stad, samen met zijn ridders en die van Hoei. De gevechten tussen ambachtslui en kanunniken enerzijds en patriciërs en edelen anderzijds kenden een gruwelijk hoogtepunt in de Mal-Saint-Martin. Een 200-tal edelen werd door het volk en de kanunniken bijeengedreven in de Saint-Martinkerk die daarna in brand werd gestoken. In 1316 werd de Vrede van Fexhe ondertekend, onder anderen door Arnold V, waarin de macht van de prinsbisschop erg werd beknot. De prinsbisschop moest voortaan rekening houden met de Staten, een vertegenwoordiging van de standen. Diederik van Heinsberg ( ) Omdat Lodewijk IV ( ) kinderloos stierf, werd hij opgevolgd door de zoon van zijn zus. Zeer tegen de zin van het Luikse kapittel, maar met instemming van prinsbisschop Van der Marck: Diederik was immers zijn schoonbroer. Ondanks die familiebanden begon Van der Marck toch de Eerste Loonse Successieoorlog. Diederik zocht steun bij de Brabantse hertog, die in de Honderdjarige Oorlog de kant koos van de Engelse koning, net zoals de Duitse keizer. Zijn Luikse leenheer koos kamp voor de Franse koning. Zo raakte Loon betrokken bij het belangrijkste conflict dat de Europese politiek beroerde in de 14 de en 15 de eeuw. In de Loonse Successieoorlog werd Diederik gesteund door de Duitse keizer, maar de paus steunde de bezwaren van het Luikse kapittel. Het kostte Diederik zijn zielenheil: hij werd geëxcommuniceerd door de paus en daardoor niet begraven in de abdij van Herkenrode. In een ultiem compromis mocht Diederik zijn grafelijke rechten behouden op voorwaarde dat hij geen bondgenoten meer zocht tegen de prinsbisschop. 11

12 Godfried van Dalenbroek ( ) Omdat Diederiks zoon al lang gestorven was, werd zijn neef Godfried van Dalenbroek de nieuwe graaf van Loon. Maar hij kreeg al meteen af te rekenen met de aanspraken van de Luikse prinsbisschop Engelbert Van der Marck die zelf graaf van Loon wilde zijn. Na een inval door Luikse troepen verloor Godfried de burcht van Stokkem en meteen ook de goesting om nog langer graaf van Loon te blijven. Hij verkocht het graafschap Loon en wat overbleef van Chiny aan zijn oom Arnold van Rummen. Arnold van Rummen ( ) Het einde van het graafschap Loon stond in de sterren of in het leenrecht geschreven: Loon was een man- of zwaardleen en kon alleen toekomen aan een mannelijke, jongere opvolger. Arnold van Rummen was de oom van Godfried en dus werd zijn aanstelling meteen aangevochten door de Luikse prinsbisschop. Al had Arnold van Rummen heel wat financiële middelen en aanvankelijk ook een sterke bondgenoot in de Brabantse hertog, toch kon hij niet op tegen de Luikse aanvallen. In 1365 werd het schitterende Rummense kasteel tot de laatste steen afgebroken nadat het belegerde garnizoen zich had overgegeven. In 1366 stond de laatste graaf van Loon zijn rechten op het graafschap af aan de Luikse prinsbisschop. Onzichtbaar in het grote geheel: Loon na 1366 Voortaan zouden de prinsbisschoppen zelf de titel van graaf van Loon voeren en werd het graafschap niet meer in leen gegeven. Tot aan de inval van de Fransen in onze streken (1795) bleven zij er de grafelijke rechten uitoefenen. De Luikse prinsbisschoppen, afkomstig uit de hoogste adellijke families van het Duitse Rijk, gaven het graafschap Loon maar weinig aandacht. Het was maar een van hun vele gebieden en ambten. In de Nieuwe Tijd gedroegen ze zich bovendien steeds meer als absolute vorsten: de stem van de standen en van het graafschap werden zoveel mogelijk genegeerd. Op het einde van de Middeleeuwen raakten het graafschap en het prinsbisdom verwikkeld in de Europese politiek van de Bourgondische hertogen. Vooral onder Karel de Stoute werd de regio zwaar getroffen. Karel de Stoute volgde zijn vader Filips de Goede op in de graafschappen en hertogdommen die Filips de Goede had verzameld. Zo kwam Karel in 1467 aan het hoofd van een personele unie van Bourgondisch-Nederlandse gebieden. Om zijn positie tegenover de Franse koning te versterken en om zijn gebieden met elkaar te verbinden, viel Karel de Stoute ook het Luikse land aan. Het gebied werd een speelbal in het geweld tussen de Bourgondische hertog en de Franse koning. In de Slag van Brustem (1467) versloeg het Bourgondische leger de milities van Luik en Loon die zich tegen Karel de Stoute verzetten. Achteraf liet Karel de Stoute de stad Luik innemen en verwoesten. Na zijn dood in 1477 bleek het een maat voor niets: de unie van Karel de Stoute bleef niet standhouden. Voor de bevolking in Loon en Luik was het vooral een periode van oorlogsdreiging, plundering en onzekerheid. De eenmaking van de Nederlanden onder het Habsburgse huis liet het prinsbisdom Luik buiten beschouwing: Luik viel in de Duitse Kreits van Niederrhein-Westfalen. Toen de 12

13 Nederlanden in de 16 de eeuw in opstand kwamen tegen hun Spaanse vorsten, was het prinsbisdom niet meer dan een doorgangsgebied voor de strijdende partijen. Sociaal-economisch In Europa bleef de samenleving tot aan de Industriële Revolutie overwegend ruraal en de meeste inwoners waren afhankelijk van de landbouw voor hun broodwinning. Het graafschap Loon vormde op dit algemene beeld geen uitzondering. Herkenbaar in dit agrarische landschap lagen de Loonse en Luikse steden. Ze onderscheidden zich van het platteland door zichtbare en onzichtbare kenmerken en grenzen. Zo waren hun stadswallen en poorten en hun stadhuizen en belforten opvallend zichtbare kenmerken. De onzichtbare grens was het stadsrecht ius civile. Binnen de muren van de stad gold immers een andere rechtspraak dan daarbuiten. De inwoners van de Loonse en Luikse steden vielen onder het Luikse (handels)recht, de plattelandsbevolking in de Loonse gebieden gehoorzaamde het Loonse recht. Landbouw in Loon In Haspengouw vond men sporen van vroege nederzettingen met herwonnen akkers. Daar werden ook meer burchten en abdijen gesticht. In minder vruchtbare streken zoals de Kempen waren de nederzettingen meer verspreid en was er veel schapenteelt. De wol werd gebruikt als grondstof in de lakennijverheid die in de Middeleeuwen algemeen was. In het graafschap Loon en in het prinsbisdom Luik was de lakennijverheid nooit zo groot als in de vorstendommen aan de Noordzee het graafschap Vlaanderen en het hertogdom Brabant. Toch bestond bijvoorbeeld in Hasselt, Sint-Truiden en Tongeren behoorlijk wat nijverheid rond het laken. De bouw van lakenhallen wijst op het belang ervan voor deze steden. In de troebelen van de 9 de en 10 de eeuw raakten de gronden meer verbrokkeld en nam het belang toe van de domaniale economie. Het was een gesloten economisch systeem, gericht op zelfvoorziening. Centrum van zo n domein was een abdij of burcht, die zorgde voor de ontwikkeling van een hele regio. Burchten in het Loonse graafschap vond je bijvoorbeeld in Borgloon, Brustem, Kolmont, Pietersheim. De Loonse graven hadden mee de hand in de stichting van enkele belangrijke abdijen zoals Herkenrode en Averbode. Centraal op het domein lag de grond van de heer, waarop ook de burcht of de abdij zelf was gebouwd. Dit stuk land werd bewerkt door de horigen die daartoe verplicht waren. Hun persoonlijke vrijheid was beperkt. Daarrond had je de boerderijen van vrije pachters en onvrijen. De inwoners van het domein hadden een aantal verplichtingen tegenover hun heer. Het bewerken van zijn gronden was er één van. Daarnaast moesten zij bijvoorbeeld steeds hun graan laten malen in de molen van de heer: voor het gebruik van de banmolen moest dan een belasting in natura worden betaald. Zo was het ook gebruikelijk dat de heer bij een overlijden van een horige een soort belasting inde: hij koos bijvoorbeeld een stuk vee uit dat in beslag werd genomen. Als je behoorde tot de adel of tot de clerus, hoefde je overigens geen belastingen te betalen. 13

14 Handel en nijverheid Met de opkomst van de steden in de Late Middeleeuwen namen ook handel en nijverheid verder toe. Traditioneel was de stad het toneel van week- en jaarmarkten. Plattelandsproducten uit de onmiddellijke omgeving werden verkocht op de wekelijkse markten. Ze vormden als het ware een verbinding tussen platteland en stad. Jaarmarkten brachten op een andere manier leven in de stad. Ze brachten luxegoederen naar de stedelingen, maar er werden aanstellingen aangekondigd, vonnissen uitgevoerd, er werden toneelspelers verwelkomd.. De handel in de steden bracht ook de komst van geldkantoren mee: vooral Lombarden en joden legden zich erop toe. Al in de vroege Middeleeuwen werd in het prinsbisdom aan bosbouw gedaan en aan metaalverwerking: de dinanderie. Het goederenvervoer gebeurde onder andere via de Maas. Al in de 12 de eeuw was de steenkoolontginning in Luik belangrijk. Alleszins heeft de nijverheid mee gezorgd voor het ontstaan van een stedelijk patriciaat. In de Loonse en Luikse steden bestonden ook verscheidene ambachten. Zo woonden er schoenmakers en brouwers, smeden, bakkers, marktkramers Ze kenden hun eigen structuur, hadden hun eigen patroonheilige en bijhorende processie, hun eigen reglementen. Een opleiding tot meester van een ambacht was een moeilijk en duur proces. Zo moest een gezel zijn meesterschap vaak bewijzen door het maken van drie kostelijke stukken. De meeste ambachtslui zouden het daarom nooit zover schoppen en bleven dus in de leer bij een meester. Net zoals elders in de regio verdwenen ambachtsgilden in de Nieuwe tijd door het opkomende kapitalisme en industrialisatie. Maar pas na 1750 kwam er een nieuwe impuls in het economisch leven in het prinsbisdom. Prinsbisschop de Velbrück stimuleerde mee de ontwikkeling van nieuwe sectoren. de Loonse bevolking Landbouwverbeteringen en bevolkingsgroei tussen 1000 en 1400 gingen hand in hand. In die periode verdubbelde het aantal inwoners. Deze groei zorgde rond het jaar 1200 voor een trek naar de steden: mensen hoopten er een nieuw bestaan op te bouwen. Van de grote pestepidemie in de 14 de eeuw leek het graafschap Loon minder last te hebben gehad: de productie bleef er relatief ongeschonden. De 15 de eeuw was voor Loon en het prinsbisdom Luik wel dramatisch. Plattelandsvlucht zorgde voor een verdeling van de percelen en minder opbrengst. Steeds meer mensen vluchtten toen immers weg uit de steden, waar ze niet aan de slag geraakten. Daarbovenop kwamen nog hongersnood en epidemieën én de vele veldtochten van de Bourgondiërs én de burgeroorlog tussen de clan Van der Marck en de Hornes over het prinsbisdom. Door technische verbeteringen in de landbouw kon de productie nog enigszins worden opgekrikt. Niettemin was het bestaan van de gemiddelde inwoner in de regio zwaar tijdens het Ancien Regime: de levensverwachting in het prinsbisdom Luik bedroeg zo n 21 jaar en 5 maanden. Vandaar wellicht dat de bevolking zich richtte tot allerlei heiligen om onheil af te weren. Sint-Antonius werd bijvoorbeeld aanroepen om de kriebelziekte te bezweren. Tegen 14

15 de pest en andere besmettelijke ziektes had je Pestmadonna s of kon je bidden tot Sint- Rochus. Ook in de daaropvolgende eeuwen was het vaak de bevolking die het slachtoffer was van de doortrekkende vreemde legers. Ze hadden een grote impact op de landbouweconomie in de regio. In de Middeleeuwen en heel het Ancien Regime had iedereen zijn plek in een door God geordende samenleving. De standenmaatschappij kende drie standen, elk met hun rechten en plichten. Sociale mobiliteit tussen deze standen bestond, maar was niet gebruikelijk. De geestelijken of de clerus (oratores) moesten bidden voor het zielenheil van de anderen. Van de edelen (bellatores) werd verwacht dat zij streden voor de belangen van de andere standen. In de Vroege Middeleeuwen waren alle ridders dus afkomstig uit de adel; later was het ridderschap niet meer verbonden met stand. Ten slotte had je de derde stand: de boeren (laboratores). Bij deze stand van werkers kwamen later onder andere de ambachtslui en de burgerij in de steden. De standenmaatschappij hield stand tot aan de Franse Revolutie. uit: Li livres dou Santé (13 de E) Tussen de verschillende groepen binnen de derde stand ontstond op het einde van de 13 de en het begin van de 14 de eeuw een ware machtsstrijd. Het bestuur van de steden werd tot die tijd voorbehouden aan vertegenwoordigers van het patriciaat, de stedelijke elite. Ambachtslui werden uitgesloten van het bestuur. In het graafschap Vlaanderen kwam dit tot uiting in de Brugse Metten en in de Guldensporenslag, waar patriciërs en ambachtslui in verschillende kampen streden. Door de onverwachte overwinning van het graafgezinde kamp op de Groeningenkouter bij Kortrijk werd het bestuur in de Vlaamse steden verruimd. Ook niet-patriciërs zouden er voortaan deel van uitmaken. In het graafschap Loon gebeurde iets gelijkaardigs. De Luikse ambachtslui kwamen in opstand tegen hun prinsbisschop en de patriciërs. Bij gevechten in de stad werden zo n 200 patriciërs bijeengedreven in de Sint- Martinkerk en vervolgens levend verbrand. Deze Mal-Saint-Martin (1312) en de Vrede van Fexhe (1316) hadden gevolgen voor de machtsverdeling in Luik. De macht van de prinsbisschop werd erdoor beperkt: hij moest steeds de standenvertegenwoordiging raadplegen en voortaan werden de ambachten in het bestuur opgenomen. In de Nieuwe Tijd werd deze inspraak opnieuw dode letter. De opeenvolgende prinsbisschoppen regeerden het prinsbisdom als ware absolute miniatuurvorsten. Religieus Al in de eerste eeuwen van de christelijke tijdrekening verspreidde het christendom zich naar onze streken. Het waren de Romeinen die het hier introduceerden. Waar het wereldlijke gezag zich organiseerde in provincies, werd de religieuze wereld georganiseerd via bisdommen. Het waren aaneengesloten, grote regio s waarover een bisschop gezag 15

16 uitoefende als geestelijk leider. Aanvankelijk was Tongeren de zetel van het bisdom, maar die verhuisde naar Maastricht en vanaf de 9 de eeuw naar Luik. Bij de organisatie van hun bestuur deden de Duitse keizers vanaf de 10 de eeuw een beroep op prinsbisschoppen voor Luik. Ze stelden dus een geestelijke aan als leenman en gaven hem wereldlijke macht over een bepaald gebied, want hij ging er besturen in naam van de keizer (Rijkskerk). Dat het grondgebied van het prinsbisdom Luik niet overeen kwam met het grondgebied van het bisdom Luik blijkt uit het onderstaande kaartje. Binnen het groene gebied, het bisdom Luik voor halfweg de 16 de eeuw, kleurt het prinsbisdom Luik rood op. bron: Wikipedia prinsbisdom Luik, kaart door Hans Erren In het bisdom werden talrijke parochies en bijhorende parochiekerken met pastoors en kapelaans gesticht. Ook andere religieuze instellingen zoals collegiale of kapittelkerken met kanunniken, kloosters en begijnhoven waren talrijk. Het Luikse kathedraalkapittel van Maria en Sint-Lambertus benoemde de prinsbisschop. In haar rangen vond je alleen leden uit de hoge adel: afkomst en later ook een diploma waren voorwaarden om te mogen toetreden. In het graafschap Loon en het prinsbisdom Luik waren ook heel wat reguliere geestelijke instellingen. Deze abdijen en kloosters leefden volgens een bepaalde regel, vandaar de term regulier. De regel van Benedictus werd in de 9 de eeuw opgelegd aan alle kloosters van het Karolingische rijk: ora et labora. Abdijen zoals die van Sint-Truiden, Susteren en Aldeneik en ook Herkenrode en Averbode hadden een grote impact op hun omgeving: ze bezaten heel wat gronden en goederen en hadden het recht tienden te innen. Kloosterordes ontstonden vanuit de noden van hun tijd. Zo gaven de kruistochten aanleiding tot de oprichting van de broeders van het Heilig Graf (sepulchrijnen) of van de broeders van het Heilig Kruis (kruisheren). Ook de machtige Duitse Orde vestigde zich in het graafschap Loon. Graaf Arnold III slaagde erin deze ridderorde naar hier te halen. Ze streek neer in Alden Biesen en groeide in de loop van de eeuwen uit tot een imposante Landcommanderij met wijd verspreide bezittingen. Een ander voorbeeld van het tijdsgebonden karakter van religieuze instellingen zijn de begijnhoven in de steden. Vanaf de 12 de eeuw verenigden religieuze vrouwen zich in zo n begijnhof, waar de regels minder strikt waren dan in de kloosters. Een niet te onderschatten voordeel was dat zij zich niet onderwierpen aan de gelofte van armoede: ze behielden hun persoonlijk fortuin. Voor het geval dat.. Begijnen hielden zich vaak bezig met ziekenzorg en thuisnijverheid; daaruit haalden ze hun inkomsten. Ook in het Loonse en Luikse gebied vond je hen: in Tongeren, Borgloon, Hasselt, Sint-Truiden, Maaseik, Bilzen, Hoei en Luik zelf. In de 16 de eeuw drong het protestantisme ook door in het prinsbisdom Luik. In het landelijke land van Luik, met weinig grote steden, kreeg de Reformatie beperkte weerklank. Het hertogdom Brabant was er vatbaarder voor. Toch moesten de prinsbisschoppen in de 16 de eeuw optreden tegen opstandige protestanten. Zo werd Hasselt belegerd door de Luikse troepen omwille van een protestantse kern en verloor de stad al haar privilegies. De graaf van Horne, die de rebelse stad had geholpen, werd gevangen genomen door de hertog van Alva en in Brussel terechtgesteld. Voor de zekerheid werd er een apart dekenaat Hasselt geïnstalleerd en vier nieuwe kloosters opgericht binnen de muren. Deze maatregelen pasten 16

17 in de katholieke hervorming: een aangepaste hiërarchische structuur met nieuwe bisdommen en onder andere nieuwe kloosterordes die een katholieke elite vormden. Cultuur In de Vroege Middeleeuwen kwam de romaanse kunst tot bloei. In de bouwkunst werden vooral de kerken en kloosters in deze stijl opgetrokken. Het Latijnse kruis was de basisvorm voor de kerkbouw, met dwarsbeuk of met een westbouw. De muren waren dik om de hele constructie te kunnen dragen, de rondboogramen daardoor klein. Tussen 1000 en 1200 werd er druk gebouwd in deze romaanse stijl: de Sint-Servaaskerk van Maastricht is er een voorbeeld van. Beeldhouwkunst werd geïntegreerd in het bouwwerk: onder andere in de portalen werden bijbelse wezens verwerkt als reliëfs. Het beeldhouwwerk en ook de schilderkunst wilde beleren. Ook vele burchten werden in deze periode gebouwd: met stevige muren en andere bouwelementen die de defensieve functie aantonen. Toch waren ze ook vooral de woning van een feodale heer. De meeste burchten gaan terug op een motte: een versterkte woontoren. Later werden ze vervangen door een donjon in steen, die werd opgenomen in de burcht. Aan het einde van de Middeleeuwen was de defensieve rol van de burchten uitgespeeld: de feodale buren of rivalen werden opgeslorpt in het gebied van absolute vorsten en tegen het buskruit konden zelfs hun dikke muren niet op. Daarom veranderden heel wat burchten van uitzicht in de Nieuwe tijd: het werden mooie kastelen, waar het aangenaam wonen was. Uitzonderlijk was de dinanderie in het Luikse: de smeedkunst leverde pareltjes op zoals reliekschrijnen of de beroemde doopvont van Saint-Barthélémy in Luik. Een geschreven cultuur was in de Middeleeuwen allerminst algemeen, maar in de abdijen en kloosters werd het erfgoed wel met zorg bewaard en uitgebreid. De abdij van Sint-Truiden maakte bijvoorbeeld zeer fraaie miniaturen. Ook in de Late Middeleeuwen bleef deze miniatuurkunst bestaan. De abdij was in het algemeen een centrum van onderwijs en letterkunde, net zoals in de kathedraalschool van Luik. Tot de 9 de eeuw was de geschreven taal het Latijn, later won de volkstaal aan belang. In het Luikse waren dat de Franse dialecten die er werden gesproken, maar ook ten zuiden van de taalgrens was er veel aandacht voor het Latijn en de romaanse taal. De eerste schriftelijke sporen van Nederlands dateren uit de 12 de en 13 de eeuw: in 1277 werd de oudste oorkonde opgesteld in het Limburgs, een register van de Commanderij van Alden Biesen. bron: Wikipedia Hendrik Van Veldeke Aan het Loonse hof en dat van de Duitse keizer bewoog zich ook Hendrik Van Veldeke in de 12 de eeuw. Hij was de eerste Nederlandstalige dichter. In de volkstaal schreef hij over het leven van de Heilige Servaas twee boeken, in opdracht van de Loonse gravin Agnes van Metz en koster Hessel. Ook van de hand van Van Veldeke is een interpretatie van de Aeneas: zijn Eneide. 17

18 Met de opkomst van de steden nam de schriftcultuur toe, ook in deze regio. Zoals elders had je in de Loonse steden rederijkerskamers: in Hasselt was dat De Roode Roos, in Bilzen De Veldtbloem, Maaseik had zijn De Sonnebloeme en Borgloon De Goutbloeme. In de Late Middeleeuwen werd de gotische kunst algemeen en ook in Loon en Luik was de invloed daarvan te merken. Nog tot in de 16 de eeuw werd deze stijl gebruikt in Luik. Bestaande kerken in romaanse stijl werden vaak verbouwd in de nieuwe stijl. Kenmerkend voor de gotische bouwkunst is de skeletbouw als dragende structuur. Met steunberen, luchtbogen en kruisribgewelven om de druk van de constructie op te vangen werden hoge kerken mogelijk met vele, prachtige spitsboogramen. Waarschijnlijk de bekendste vertegenwoordigers van de Laatmiddeleeuwse schilderkunst zijn de gebroeders Van Eyck. In de 15 de eeuw schilderden zij voor belangrijke broodheren: de graaf van Holland, de Brabantse hertog en ook de Loonse graaf. In de Nieuwe Tijd introduceerde prinsbisschop Evrard Van der Marck (16 de eeuw) de renaissancebouwkunst in Luik. Hij liet zijn prinsbisschoppelijk paleis grondig onder handen nemen in deze nieuwe stijl. Barokkerken verschenen later - als propagandakunst van de katholieke kerk - ook in het prinsbisdom. De kerk van Kortenbos werd als een stichting van Averbode gebouwd in de mode van de tijd. 18

19 Deel 2 lessuggesties voor de derde graad lager onderwijs In dit deel kan je uitgewerkte lesideeën terugvinden om de middeleeuwen en het graafschap Loon tot leven te laten komen in je klas. De lessen zijn opgevat als een geheel: een lessenreeks met een bepaalde opbouw. De lessen reiken inzichten aan voor de leerlingen in hoe de middeleeuwen eruit zagen. Door een algemeen kader te geven van de periode waarin het graafschap Loon ontstond, bloeide en weer verdween tussen de plooien van de tijd, geven we aanknopingspunten met de concrete geschiedenis. In de tentoonstelling zullen ze het verhaal van de Loonse graven en hun bevolking ontmoeten. We suggereren om de lessen te gebruiken als voorbereiding en verwerking achteraf bij een bezoek aan de tentoonstelling Tussen staf en troon jaar graafschap Loon. De eerste lessen gaan in op de tijd- en ruimtedimensie en de verschillende domeinen van de middeleeuwse samenleving. In de syntheseactiviteit (les 6) wordt teruggeblikt op de lessenreeks en op de tentoonstelling. Uiteraard staat het je vrij een persoonlijke invulling te geven: gebruik de lesideeën als inspiratie, pluk eruit wat je zelf boeiend of noodzakelijk acht.. We hopen vooral dat je ze kan gebruiken om je leerlingen warm te maken voor de geschiedenis van het graafschap Loon. 19

20 Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon Les 1: wie waren de graven van Loon? leidraad voor de leerkracht de eindtermen mens en maatschappij - Historische tijd: de leerlingen 3.7 kennen de grote periodes uit de geschiedenis en ze kunnen duidelijke historische elementen in hun omgeving en belangrijke historische figuren en gebeurtenissen waarmee ze kennis maken, situeren in de juiste tijdsperiode aan de hand van een tijdband. 3.8 kunnen aan de hand van een voorbeeld illustreren dat een actuele toestand, die voor kinderen herkenbaar is, en die door de geschiedenis beïnvloed werd, vroeger anders was en in de loop der tijden evolueert. attitudes: de leerlingen 3.9* tonen belangstelling voor het verleden, heden en de toekomst, hier en elders. 3.10* beseffen dat er een onderscheid is tussen een mening over een historisch feit en het feit zelf. lesdoelen: De leerlingen kunnen.. een gebeurtenis of periode situeren op een tijdbalk: de geschiedenis van het graafschap Loon; aanduiden op een tijdbalk; informatie aflezen op een (historische) kaart; het verschil verwoorden in het leiderschap van Romeinse en Germaanse leiders (Romeins versus Germaans recht); uitleggen hoe de feodale piramide eruit ziet: leenheer en leenmannen; de Loonse graven situeren in de feodale piramide; exemplarisch enkele graven van Loon bespreken Organisatie en timing: Voor deze activiteit trekt de leerkracht best twee lesuren uit. Eventueel kan het situeren in tijd en ruimte in een aparte, beknopte introductie gebeuren. 20

21 lesverloop inhoud introductie aanpak Introductie Het beeld van de verjaardagstaart wordt gebruikt om 1000 jaar graafschap Loon in de kijker te zetten. Kern Kern 1.Feest in Borgloon: 1000 jaar graafschap Loon situeren in de tijd * het verleden opsporen via bronnen Balderic, Luiks leider uit de familie van de Loonse graven, rust hier.. De eerste betrouwbare tekst die we hebben over het graafschap Loon, is dit grafschrift van een zekere Balderic. Hij was bisschop van Luik en ook de broer van de graaf van Loon. Toen Balderic stierf, was het Op basis van geschreven bronnen uit het verleden reconstrueert en interpreteert een historicus het verleden. De geschreven bronnen uit de vroegste periode van het graafschap Loon zijn schaars en niet helemaal betrouwbaar. Zeker is dat Balderic gestorven is in Daarvoor was er dus al sprake van een grafelijke familie van Loon. Dat spreekt uit zijn grafschrift. De leerkracht vertelt over de rol die historici spelen in het ontsluiten van het verleden. Door bronnen te lezen en te interpreteren, achterhalen zij de geschiedenis. De leerkracht laat de leerlingen het grafschrift van Balderic in hun werkbundel lezen. Hoe weten we op basis van deze tekst van het bestaan van een graafschap Loon? * tijdbalk Met welk jaartal begint de geschiedenis van het graafschap Loon? 1018 In welke periode valt dit jaartal? middeleeuwen De leerkracht situeert de geschiedenis van het graafschap Loon op een tijdbalk met de leerlingen. In deze fase wordt het begin van de Loonse geschiedenis aangeduid en gekoppeld aan de middeleeuwen ( ). 21

22 Wanneer begint en eindigt deze periode? van ca. 500 n.c. tot ca n.c. 2. Limburg, Loon en België situeren in de ruimte De provincie Limburg kreeg in 1815 deze naam: koning Willem I van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden gebruikte hem voor het gebied van de beide Limburgen. Op de historische kaart komt het grondgebied van de Belgische provincie Limburg grotendeels overeen met het graafschap Loon. Het graafschap Loon ligt tussen machtige buren: het hertogdom Brabant en het prinsbisdom Luik. De leerlingen duiden op de kaartjes in hun werkbundel de provincie Limburg aan. Op het historische kaartje kleuren ze het graafschap in dat grotendeels overeenkomt met dit grondgebied: het graafschap Loon. De leerlingen kunnen daarbij best overleggen. leerkracht: Welke grote buren heeft het graafschap Loon? De leerkracht laat ook de vorstendommen Luik en Brabant inkleuren op kaart B. De naam Limburg komt van het oude hertogdom Limburg. 3.Besturen in de middeleeuwen: over koningen en graven * Romeins recht versus Germaans recht In het Romeinse recht is de res publica het algemene principe: niemand is eigenaar van het rijk, het blijft een publieke zaak. Bij de Germaanse koningen geldt het bezitsrecht van de koning: hij is eigenaar van alle grond * Karel de Grote Karel de Grote is in de 8 ste eeuw de belangrijkste Germaanse koning in West- Europa. Hij kwam uit de stam van de Franken. Door erfenis en oorlogvoering regeerde hij over een uitgestrekt gebied. De leerlingen lezen individueel de tekst. Leesdoel daarbij is gericht informatie zoeken in de tekst: Wat is volgens deze tekst een belangrijk verschil tussen Romeinse leiders en Germaanse koningen? Vervolgens overleggen de leerlingen wat hun besluit is: dit noteren ze in de werkbundel. Onderwijsleergesprek. Mogelijke hulpvragen voor de leerkracht: Met welke landen in Europa kwam het rijk van Karel de Grote overeen? Welke reistijd moet je voorzien als je met de auto naar Italië reist? Welke reistijd reken je dan als je te voet of te paard reist? 22

23 Deze opdracht kunnen de leerlingen berekenen met de volgende gegevens: gemiddelde snelheid voor de auto van 100 km/h gemiddelde snelheid voor een paard (in stap) van 5 km/h Dat uitgestrekte rijk doet nadenken over een efficiënt bestuur. Een andere optie is te werken met Google maps: daarbij kan je de reistijd ingeven voor verschillende vervoersmiddelen op een bepaald traject. (bijvoorbeeld de afstand Tongeren Firenze) * een piramide van leenmannen Keizer Karel de Grote stelt een aantal leenmannen aan, die trouw zweren aan de keizer. Aandachtspunten voor de leerkracht: Laat de leenmannen goed verwoorden wat hun motieven zijn: wat hebben zij te winnen bij het leencontract, wat zijn hun plichten? Daarna kunnen deze leenmannen een tweede contract afsluiten: met een andere leenman of met een eigen leenman (een achterleenman van de koning dus). Laat daarna ervaren hoe lastig het wordt voor een leenman wanneer zijn leenheren in oorlog zijn. Wie moet hij nu kiezen? * wederzijdse rechten en plichten van leenheer en leenman Hoe de feodale piramide werkte, kunnen de leerlingen ervaren via een rollenspel (als bijlage 1 bij dit lesontwerp). De rollen kunnen worden uitgeknipt en uitgedeeld aan 8 leerlingen van de klas. Zij kunnen dramatiseren hoe een leenheer en leenman elkaar trouw en bescherming beloven. De overige leerlingen krijgen per twee een observatieopdracht: Wat zijn voor- en nadelen aan deze piramide van leenmannen? Zij kunnen deze inventariseren aan het bord. Achteraf kan de feodale piramide worden vastgezet in de werkbundel van de leerlingen. De leerkracht kan hiervoor het leencontract (bijlage 2) uit 1167 gebruiken als bron. 23

24 leenheer een leen geven dat genoeg opbrengt (bescherming geven aan zijn leenman) leenman raad geven aan zijn heer met zijn ridders helpen als zijn heer in oorlog is (geld geven om zijn heer vrij te kopen) De leerlingen lezen deze tekst individueel met de leesopdracht: Welke verplichtingen heeft de leenman van graaf Hendrik precies? Deze info wordt gebruikt in de werkbundel van de leerlingen. De leerkracht vult aan wat niet uit de bron kan worden afgeleid. De leerkracht verwijst hierbij naar de afgebeelde wapenschilden: het schild van het graafschap Loon bij de leenman; de schilden van de Duitse keizer en het prinsbisdom Luik als leenheer. Aan de hand van de schilden links, vertelt de leerkracht over de leenbanden van de Loonse graaf. Situeren van Chiny en Rieneck kan aan de hand van een hedendaagse kaart of Google maps. De leenbanden van de Loonse graaf (centraal): leenman van Duitse keizer (links bovenaan) én van de Luikse prinsbisschop (rechts bovenaan); tegelijkertijd leenheer van de graaf van Horne (rechts onderaan). Bovendien is de graaf van Loon, tegelijkertijd ook graaf van Chiny (links) en van Rieneck (rechts). 4. De Loonse graven, even kennismaken.. Aan de hand van enkele markante figuren komen de graven van Loon tot leven. De tekst in de werkbundel voor leerlingen biedt kansen om gerichte informatie te laten opzoeken. Hun antwoorden schrijven de leerlingen op een flap neer. Deze flap kan later gebruikt worden in de syntheseles. De leesopdrachten voor de leerlingen kunnen complementair zijn: Man en vrouw zijn niet evenwaardig: snel huwen met een goede huwelijkskandidaat is noodzakelijk voor grafelijke dochters. Wat kom je te weten over de rol van de adellijke vrouwen in het graafschap Loon? 24

25 (Een andere weg is de geestelijkheid: intreden in het klooster) Via lenen, huwen, oorlogsvoering, aankoop vermeerderde (of verminderde) de macht van de graven. Tussen graaf en prinsbisschop is het meermaals mis: opstand, oorlog om de opvolging. Op welke manieren breidden de graven van Loon hun gebied uit? Zijn de relaties tussen leenheer en leenman altijd zonder problemen in Loon? Achteraf kunnen de leerlingen met elkaar delen wat zij zijn te weten gekomen. De neergeschreven bevindingen van de leerlingen worden door de leerkracht verzameld. Slot: Het einde van het zelfstandige graafschap Loon: in 1366 werden de Luikse prinsbisschoppen ook graaf van Loon. Loon werd zo een vergeten stukje van het grote prinsbisdom. Aan het einde van deze les wordt ook het einde van het zelfstandige graafschap Loon gesitueerd op de tijdbalk van de leerlingen. Beknopte bronnenlijst: Hayt, F., Grommen, J. e.a. Atlas van de algemene en Belgische geschiedenis. 2015, Wommelgem. Maartense, K. Het dagelijkse leven bij ons in de twaalfde eeuw. 2005, Hasselt. Vaes, J. De Graven van Loon. Loons, Luiks, Limburgs. 2016, Antwerpen

26 Bijlage 1: feodaliteit: een piramide van leenmannen rollenspel: Deze rollen worden uitgedeeld aan 8 leerlingen in de klas. De andere leerlingen observeren en noteren wat volgens hen voor- en nadelen zijn aan deze manier van besturen. Karel de Grote Jij bent in 768 koning geworden van alle Franken, in 800 word je zelfs tot keizer gekroond door de paus. Als koning en keizer heb je met je soldaten ook heel wat oorlogen gevoerd. Met succes! Je gebied is nu bijna zo groot als heel Europa en het is allemaal van jou persoonlijk. Daar ben je erg trots op, maar het geeft ook heel wat problemen.. Je kan maar moeilijk overal tegelijkertijd zijn in dat grote rijk van jou. Om je grote rijk handig te kunnen besturen, ga je daarom op zoek naar betrouwbare mannen die in jouw naam kunnen regeren in een gedeelte van je rijk. Gewone boeren of ambachtslui kunnen je daarbij niet helpen, edelen of geestelijken zijn daarvoor wel geschikt! In ruil voor hun hulp bij het besturen, oorlog voeren en rechter zijn, leen je hen een stuk grond. De opbrengst van die grond mogen ze houden: dat is hun beloning. graaf van Luxemburg Jij hoort tot de oude, belangrijkste families uit je streek. In je eigen gebied heb je heel wat mensen die in en rond je burcht wonen en die afhankelijk zijn van jou en je gezin. Zelf ben je ridder, je hebt met je koning al meegevochten in verschillende oorlogen. Als Karel de Grote op zoek is naar mensen die in zijn naam willen besturen, wil je die taak graag op je nemen. Je wordt leenman van Karel de Grote: je helpt hem oorlog voeren met jouw soldaten, je betaalt mee het losgeld als Karel wordt gevangen genomen en je bestuurt mee het rijk van de keizer. In ruil daarvoor verwacht je natuurlijk wel een vergoeding. graaf van Vlaanderen Jij hoort tot de oude, belangrijkste families uit je streek. In je eigen gebied heb je heel wat mensen die in en rond je burcht wonen en die afhankelijk zijn van jou en je gezin. Zelf ben je ridder, je hebt met Karel de Grote al meegevochten in verschillende oorlogen. Als de keizer op zoek is naar mensen die in zijn naam willen besturen, wil je die taak graag op je nemen. Je wordt leenman van Karel de Grote: je helpt hem oorlog voeren met jouw soldaten, je betaalt mee het losgeld als Karel wordt gevangen genomen en je bestuurt mee het rijk van de keizer. In ruil daarvoor verwacht je natuurlijk wel een vergoeding. 26

27 hertog van Brabant Jij hoort tot de oude, belangrijkste families uit je streek. In je eigen gebied heb je heel wat mensen die in en rond je burcht wonen en die afhankelijk zijn van jou en je gezin. Zelf ben je ridder, je hebt met Karel de Grote al meegevochten in verschillende oorlogen. Als keizer Karel op zoek is naar mensen die in zijn naam willen besturen, wil je die taak graag op je nemen. Je wordt leenman van Karel de Grote: je helpt hem oorlog voeren met jouw soldaten, je betaalt mee het losgeld als Karel wordt gevangen genomen en je bestuurt mee het rijk van de keizer. In ruil daarvoor verwacht je natuurlijk wel een vergoeding. Zelf geef je ook een stuk grond in leen: je sluit een overeenkomst met de burchtheer. Zo wordt hij jouw leenman. bisschop van Luik Jij hoort tot de oude, belangrijkste families uit je streek. Je hebt gekozen voor een carrière in de katholieke kerk. Zo ben je aan het hoofd gekomen van een bisdom: alle mensen die er wonen, moeten naar jou luisteren als kerkelijke leider. Als de keizer op zoek is naar mensen die in zijn naam willen besturen, wil je die taak graag op je nemen. Je wordt leenman van Karel de Grote: je helpt hem oorlog voeren met jouw soldaten, je betaalt mee het losgeld als Karel wordt gevangen genomen en je bestuurt mee het rijk van de keizer. In ruil daarvoor verwacht je natuurlijk wel een vergoeding. oudste zoon van de graaf van Luxemburg Jouw vader is een leenman geworden van keizer Karel. Hij is zijn hele leven lang een trouwe bondgenoot geweest van de keizer. Hij is met zijn ridders gaan meevechten als dat nodig was en hij heeft goed bestuurd in zijn graafschap. Wanneer je vader sterft, vind jij het maar normaal dat je zijn werk verderzet. burchtheer Als burchtheer woon jij in een grote, sterke burcht met je familie en je dienaren. De velden rond je burcht worden bewerkt door boeren die in de buurt wonen. Deze mensen rekenen op jou voor veiligheid: als er vreemde aanvallers komen, mogen ze in de burcht schuilen. Als je van de hertog van Brabant grond in leen krijgt, zeg je niet neen. Dat levert je een machtige bondgenoot en extra inkomsten op. 27

28 abt Als abt ben jij het hoofd van een abdij. Mannen van God, zoals jij, mogen natuurlijk niet zelf vechten. Daarvoor heb je een edelman nodig die je met zijn ridders beschermt. Maar je kan wel leenman worden van de graaf van Luxemburg. Dat levert je extra inkomsten en invloed op. Wat kan je verwachten van de leerlingen-observatoren? voordelen voor de koning/keizer: hij kan toch overal besturen en kan advies krijgen hij heeft niet veel geld, wel veel grond en kan ze zijn ambtenaren betalen de grond blijft wel van hem, hij leent het gebied alleen uit hij heeft een trouw leger hij wordt vrijgekocht als hij wordt gevangen genomen in een veldslag hij heeft heel wat bondgenoten als hij meerdere leenmannen heeft nadelen voor de koning/keizer: zijn macht raakt stilaan versnipperd: de tweede generatie erft het leen de koning is eigenlijk alleen nog echt baas in zijn eigen gebied zijn leenmannen kunnen ook een band opbouwen met een andere leenheer: zo kan hij wel eens zonder bondgenoten zitten voordelen voor de leenmannen: ze krijgen bescherming van hun heer ze worden (rijkelijk) vergoed voor hun diensten ze kunnen machtige vrienden maken door een leenman te worden ze kunnen zelf hun leen in leen geven nadelen voor de leenmannen: ze moeten gaan vechten als hun heer oorlog voert soms moeten ze kiezen tussen twee leenheren (en kiezen ze voor de verkeerde) ze moeten losgeld betalen voor hun heer 28

29 Bijlage 2: leencontract Bron: een leencontract uit 1167 "In de naam van de Heilige en Ongedeelde Drie eenheid, amen. Ik, Lodewijk, dankzij God koning van de Fransen, laat aan iedereen nu en in de toekomst weten dat graaf Hendrik van Champagne het leen van Savignies heeft afgestaan aan Barthélémi,de bisschop van Beauvais. En voor dat leen heeft bisschop Barthélémi beloofd aan graaf Hendrik dat hij hem verplicht zou helpen met één ridder en met rechtspraak en dienstbaarheid. Hij stemde ook toe dat de bisschoppen die na hem komen hetzelfde zullen doen. Omdat ook onze nakomelingen dit moeten weten en begrijpen, hebben wij ervoor gezorgd dat aan dit document ons zegel is bevestigd. Gedaan te Mante, in het jaar Voor de leerkracht: Je kan deze brontekst apart bezorgen aan de leerlingen. Het is een meer leesbare versie van een leencontract uit Deze brontekst kan gebruikt worden bij de piramide van leenmannen. De leerlingen kunnen gericht op zoek naar informatie over de eed van trouw tussen leenheer en leenman. In deze brontekst is de Franse koning de instantie die het leencontract registreert. De leenheer is graaf Hendrik van Champagne. Hij geeft het leen van Savignies aan Barthélémi, de bisschop van Beauvais. In ruil daarvoor krijgt hij militaire steun, advies en rechtspraak door zijn leenman en (niet uitgedrukt in deze brontekst) ook financiële steun. 29

30 Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon Les 2: Ridders en kastelen - leidraad voor de leerkracht de eindtermen mens en maatschappij - historische tijd: de leerlingen 3.7 kennen de grote periodes uit de geschiedenis en ze kunnen duidelijke historische elementen in hun omgeving en belangrijke historische figuren en gebeurtenissen waarmee ze kennis maken, situeren in de juiste tijdsperiode aan de hand van een tijdband. 3.8 kunnen aan de hand van een voorbeeld illustreren dat een actuele toestand, die voor kinderen herkenbaar is, en die door de geschiedenis beïnvloed werd, vroeger anders was en in de loop der tijden evolueert. attitudes: de leerlingen 3.9* tonen belangstelling voor het verleden, heden en de toekomst, hier en elders. 3.10* beseffen dat er een onderscheid is tussen een mening over een historisch feit en het feit zelf. lesdoelen: Van de lln. wordt verwacht dat ze: - de periode en jaartallen aanduiden op de tijdband. - de wereld, Europa, België aanduiden op een wereldkaart. - België, Limburg, Hasselt, Bilzen opzoeken in de atlas. - op een kaart van België de provincie Limburg, de hoofdstad Hasselt, Bilzen en het domein Alden Biesen kleuren in de juiste kleur. - de verschillende woorden uit de woordspin plaatsen onder het thema waar het bij hoort. Bv. goedendag, lans, schild,.. hoort bij wapens. - in groep informatie zoeken met behulp van verschillende bronnen: boeken, digitale bronnen.. - in een groep samenwerken door hun eigen taak naar behoren uit te voeren. - met behulp van de verworven kennis over hun thema een creatief werkstuk maken. - het creatief werkstuk voorstellen aan andere leerlingen. 30

31 Lesverloop inhoud 1. inleiding aanpak Woordspin met als kop: Ridders en kastelen De benen van de spin worden aangevuld door de lln. Vb. wapens, kastelen, ridders, burchten, zwaard, kledij, Met een klasgesprek roept de leerkracht voorkennis op bij de leerlingen. Mogelijke vragen daarbij zijn: Zijn er kinderen die al dingen weten over de Middeleeuwen? Zijn er dingen waar aan je denkt als je het woord Middeleeuwen hoort? Lkr. maakt een woordspin aan het bord. De lln. mogen vrij woorden aan het bord noteren die hen doen denken aan de Middeleeuwen. pfeui Video: kan als inspiratie worden getoond het leven in de vroege middeleeuwen De lln. noemen de verschillende woorden op. Voorbeeldje: WAPENS Zwaard Lans Schild Wanneer alle lln. aan bod zijn gekomen of er geen antwoorden meer zijn, probeert de lkr. samen met de lln. de woorden te groeperen. Lkr. vraagt: Zijn er woorden die we in dezelfde groep zouden kunnen onderbrengen? Vb. alle woorden die te maken hebben met wapens, alle woorden met de personen in het kasteel, alle woorden die te maken hebben met het kasteel zelf, Lkr. omcirkelt de woorden die in dezelfde groep horen met dezelfde kleur. Boven elke groep woorden, komt nu een kernwoord. Wapens, kasteel, personen, Die thema s worden gebruikt in het groepswerk. 31

32 2. leskern Informatie opzoeken en selecteren Groepswerk: De lln. worden in groepen verdeeld en krijgen elk een thema toegewezen. Over dit thema zoeken de kinderen nu informatie. Ze kunnen hiervoor de boeken gebruiken die in klas aanwezig zijn, het internet, Zonneland, archief, bibliotheek Groepsverdeling: Taakverdeling tijdens het groepswerk Koning: De groepsleider. Hij zorgt dat alles rustig verloopt. De koning is de belangrijkste persoon. Hij kan niets anders dan regeren in het land. Landheer: De presentator. Hij/zij stelt het werk voor. De landheer is na de koning de belangrijkste figuur. In de middeleeuwen zorgde hij ervoor dat de boeren hun werk deden en inde hij de oogst van de boeren. Monnik/abdis: De schrijver. Hij/zij schrijft alles op. Alleen de monniken konden schrijven in de middeleeuwen. De eerste letters van ieder blad werden door de monniken mooi versierd. Boer: Hij zoekt de prenten en is leider van de lay-out voor de creatieve opdracht. De boeren konden niet schrijven en lezen in de middeleeuwen. Lijfeigenen: De materiaalmeester. Hij/zij haalt de boeken en zorgt voor het nodige materiaal. De lijfeigenen hadden geen enkele persoonlijke vrijheid. Zij hoorden bij de grond en hun heer in de middeleeuwen. De lln. krijgen in hun groep ieder een eigen taak. Deze verschillende taken zijn gebaseerd op de bewoners van een dorp in de Middeleeuwen. De leerkracht vertelt over de verschillende bewoners uit en wat hun taak was in de Middeleeuwen. Tip: eventueel kan de lkr. een wapenschild maken met de verschillende personages erop. De lln. zoeken per groep informatie over hun thema. De lln. vertellen welke informatie ze gevonden hebben over hun thema. De lkr. vertelt hoe ze de informatie moeten bijhouden. Eventueel kan je een andere klas uitnodigen en een tentoonstelling maken van de creatieve opdrachten. Met uitnodigingen, een fotoboek waar de creatieve opdrachten in staan,.. 32

33 Let op. De lln. moeten zeker voldoende inhoud vertellen over hun werkstuk. De leerkracht bespreekt met de leerlingen hun resultaten en samenwerking. Mogelijke vragen: Wat vond je leuk om te doen en waarom? Wat vond je minder leuk om te doen en waarom? Vertel 1 ding wat je geleerd hebt. De leerkracht kan hier het bezoek aan de tentoonstelling in Alden Biesen al aankondigen. Mogelijke vooropdracht: Bedenk een vraag waarop je zeker een antwoord wil krijgen tijdens je bezoek aan de tentoonstelling. - Informatiebronnen Boeken: - Langley,A.(1997) Ooggetuigen Middeleeuwen. Nederland: infoboek - Langley,A.(1997) Ooggetuigen ridders. Nederland: infoboek - Firth,R.(2003). Usborne ontdekkingen met internetlinks ridders. Engeland: infoboek - Ross,S.(1996). Zoeklicht informatief ridders. Engeland: infoboek - Bos,T.(2000). Het beste boek over ridders en kastelen een ontdekkingstocht door de Middeleeuwen. Nederland: infoboek - Noë-Kuiter,K.(2000). Leven in de Middeleeuwen kastelen. Nederland: infoboek - Rossi,R.(1999). Het leven in een Middeleeuws kasteel. Frankrijk: infoboek - Beaumont,E.(2000). De kastelen voor kinderen die er alles willen over weten. Frankrijk: infoboek - Vroege,M.(1988). Zo was het in de Middeleeuwen. Nederland: infoboek - Dr.Arnolds-Ariëns,MM.(1983). Informatie 61 Middeleeuws kasteel. Nederland: infoboek - Dr.Arnolds-Ariëns,MM.(1983). Informatie 69 het kasteel. Nederland: infoboek - Driessen, JW(2004). Informatie 136 het leven in de Middeleeuwen. Nederland: infoboek - Vis,N.(1983). Informatie 396 de minstreel. Nederland: infoboek - Kylstra-Wielinga,A.(2000). Informatie junior 42 leven in een kasteel. Nederland: infoboek - Heesbeen,A.(2002). Informatie junior 76 ridders. Nederland: infoboek - Farré,M.(1988). De wereld op zak achter de muren van het kasteel. België: infoboek - Wright,R.(2000). Wally s sterke staaltjes ruiterlijke ridders. België: infoboek - Harris,.N.Aston,C.(2001). Reis door de tijd het kasteel. Engeland: infoboek - Vaes, J.(2016) De graven van Loon. Loons, Luiks, Limburgs Davidsfonds 33

34 Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon Les 3: Leven in het land van Loon - leidraad voor de leerkracht de eindtermen mens en maatschappij - Historische tijd: de leerlingen 3.7 kennen de grote periodes uit de geschiedenis en ze kunnen duidelijke historische elementen in hun omgeving en belangrijke historische figuren en gebeurtenissen waarmee ze kennis maken, situeren in de juiste tijdsperiode aan de hand van een tijdband. 3.8 kunnen aan de hand van een voorbeeld illustreren dat een actuele toestand, die voor kinderen herkenbaar is, en die door de geschiedenis beïnvloed werd, vroeger anders was en in de loop der tijden evolueert. attitudes: de leerlingen 3.9* tonen belangstelling voor het verleden, heden en de toekomst, hier en elders. 3.10* beseffen dat er een onderscheid is tussen een mening over een historisch feit en het feit zelf. lesdoelen: De leerlingen kunnen.. aan de hand van een afbeelding verwoorden hoe de middeleeuwse samenleving georganiseerd was. Daarbij kunnen zij de term standenmaatschappij uitleggen. verschillen verwoorden tussen de stad en het platteland; een voorbeeld geven van conflict tussen de standen; verwoorden hoe de mensen op het Loonse platteland leefden 34

35 lesverloop inhoud introductie aanpak Introductie Art. 10 Er is in de Staat geen onderscheid van standen. De Belgen zijn gelijk voor de wet; zij alleen zijn tot de burgerlijke en militaire bedieningen benoembaar, behoudens de uitzonderingen die voor bijzondere gevallen door een wet kunnen worden gesteld. In de Belgische grondwet bepaalt artikel 10 dat alle Belgen gelijk zijn voor de wet. De tekst daarvan kan als uitgangspunt worden gebruikt voor de organisatie van de middeleeuwse samenleving. De gelijkheid van vrouwen en mannen is gewaarborgd. Kern 1.De standenmaatschappij In de standenmaatschappij worden drie standen onderscheiden: links: clerus of geestelijken - bidden midden: adel - vechten rechts: boeren - werken Kern Aan de hand van een onderwijsleergesprek krijgt de middeleeuwse samenleving invulling. De leerkracht kan daarvoor deze vragen stellen bij de afbeelding: Vergelijk de kledij van deze figuren: zijn ze gelijkend? Welke kledij of uitrusting merk je op bij elk van hen? Welke taak kunnen ze volgens jou invullen? Dit kunnen de leerling nadien noteren in hun werkbundel. Daarbij denken de leerlingen ook na over een gepaste titel boven dit stukje in hun bundel. De tekst over de samenstelling van de standenmaatschappij kan daarbij helpen. In de late middeleeuwen en Nieuwe tijden werd de derde stand complexer: in de steden werd de tegenstelling tussen ambachtslui en kooplui (patriciërs) scherper. De leerlingen zoeken zelf (individueel of per twee) naar een passende titel bij dit stukje. 35

36 Bij de afbeelding van de vechtende standen, zoeken de lln argumenten voor de conflicten tussen de verschillende mensen. Lijken ze elkaar te respecteren of merk je conflict op? Iedereen vecht met iedereen De leerkracht kan hierbij meer vertellen over de sociale conflicten in de 14 de eeuw (zie achtergrondinformatie voor de leerkracht): zoals de Brugse Metten in het graafschap Vlaanderen kende ook Luik zijn bloedige opstand van de ambachtslui. 2. Leven op het platteland Leven op het platteland is vrij stabiel tot aan de Industriële Revolutie en Franse tijd. Landbouw is de belangrijkste sector. Er is weinig sociale mobiliteit. Akkerbouw en veeteelt zijn zichtbaar op de afbeeldingen. Woningbouw = vakwerkbouw Aan de hand van de afbeeldingen kunnen de leerlingen aspecten van het leven op het platteland verwoorden. De leerkracht kan daarbij ondersteunende vragen stellen: Welke activiteit voeren de mensen uit? Welke hulpmiddelen of materialen hanteren zij? Hoe zien de woningen eruit? Om de link tussen spreiding van de dorpen en bodemgebruik aan te tonen, gebruiken de leerlingen een hedendaagse schoolatlas. Met behulp van de kaart van het bodemgebruik (België) kunnen zij een verklaring vinden voor het verschil in spreiding tussen Haspengouw en de Kempen. 3.en in de steden Rond het jaar 1200 kregen 10 kernen het stadsrecht: de 10 Loonse steden De leerlingen onderzoeken welke steden Loons zijn. Daarbij kunnen ze overleggen. leerkracht: Welke elementen hebben 10 wapenschilden/steden gemeen? 36

37 Ze dragen allemaal de Loonse kleuren in hun schild. Daaraan kan je de vreemde eend in de bijt herkennen: Tongeren en Sint-Truiden zijn beide Luikse steden. Zij hebben dus geen Loonse kleuren. *kenmerken van de stad Mogelijke antwoorden zijn: eigen bestuur eigen militie stadsmuren poorten van de stad eigen munt eigen rechtspraak handels- en marktplaats vooral kooplui die er zich vestigen Vervolgens bekijken de leerlingen per drie de filmfragmenten van schooltv. Zij gaan gericht op zoek naar argumenten voor het verschil tussen stad en platteland. Daarvoor bekijken ze filmpje 1 samen. Daarna kiezen ze individueel voor 2, 3 of 4. Op basis van deze kijkopdracht noteren ze een drietal kenmerken. De afbeeldingen in de leerlingenbundel kunnen als alternatief of aanvullend worden gebruikt. *wonen in de stad kenmerken van stadswoning: (via Google Maps 360 view) gevelteken vakwerkbouw deels in hout kleine ramen overstekende verdieping De leerlingen bekijken twee stadswoningen in Hasselt: het Leerske (nu een opticien) en t Sweert (nu een apotheek). Daarbij kunnen ze beschrijven hoe deze woningen zijn gemaakt. Bij het Sweert wijst de leerkracht ook op het huisteken (de arm met het zwaard) dat de naam van het huis voorstelt. 4. Wanneer het minder goed ging.. De Bourgondische tijd (conflicten onder vnl Karel de Stoute) en de 17 de en 18 de eeuw betekende voor de lokale bevolking een moeilijke periode. Plunderingen van doortrekkende troepen kwamen bovenop het harde labeur. De leerkracht doceert over de moeilijke omstandigheden van de bevolking in de Bourgondische tijd en in de 17 de en 18 de eeuw. Om de verschillende heiligen aanschouwelijk te maken voor de leerlingen, kan de leerkracht de nabijgelegen parochiekerken gebruiken. Een kleine zoekopdracht kan opleveren wat de bevoegdheid van de patroonheilige was. Slot Aan het einde van deze les besteedt de leerkracht aandacht aan een korte terugblik. Wat onthoud je van het leven in deze periode? 37

38 Beknopte bronnenlijst: Maartense, K. Het dagelijkse leven bij ons in de twaalfde eeuw. 2005, Hasselt. Vaes, J. De Graven van Loon. Loons, Luiks, Limburgs. 2016, Antwerpen. Filmpjes van

39 Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon Les 4: cultureel leven bij de graven van Loon - leidraad voor de leerkracht de eindtermen mens en maatschappij - Historische tijd: de leerlingen 3.7 kennen de grote periodes uit de geschiedenis en ze kunnen duidelijke historische elementen in hun omgeving en belangrijke historische figuren en gebeurtenissen waarmee ze kennis maken, situeren in de juiste tijdsperiode aan de hand van een tijdband. 3.8 kunnen aan de hand van een voorbeeld illustreren dat een actuele toestand, die voor kinderen herkenbaar is, en die door de geschiedenis beïnvloed werd, vroeger anders was en in de loop der tijden evolueert. attitudes: de leerlingen 3.9* tonen belangstelling voor het verleden, heden en de toekomst, hier en elders. 3.10* beseffen dat er een onderscheid is tussen een mening over een historisch feit en het feit zelf. lesdoelen: De leerlingen kunnen.. romaanse en gotische kunst herkennen enkele kenmerken van beide stijlen benoemen een identiteitskaart maken van Hendrik Van Veldeke: zijn leven en werk situeren in het tijdskader uitleggen in eigen woorden: een minnelied, een troubadour kennismaken met het Middelnederlands het verschil tussen een feit en een mening aangeven aan de hand van een historische bron Organisatie en timing: Voor deze activiteit voorzien we een lesuur. 39

40 lesverloop inhoud introductie aanpak Introductie De leerkracht confronteert de leerlingen met de collage van hedendaagse architectuur. Daarbij vraagt de leerkracht naar de gebruikte beeldtaal en naar de herkenbaarheid van de gebouwen. in wijzerzin (beginnend links bovenaan): Macba Barcelona; Kubuswoningen Rotterdam; Tate Modern Londen; Stedelijk Museum Amsterdam; Justitiepaleis Antwerpen; Havenhuis Antwerpen; Opera House Sydney. Conclusie: architecten en opdrachtgevers (een stad, een museum..) vandaag willen opvallen, een visitekaartje afleveren. Kern 1.Bouwkunst in het graafschap Loon: wat is trendy? Kern De leerkracht vertelt dat de bouwkunst in het verleden ook trends kende. Bovendien wilden alle belangrijke opdrachtgevers ook indruk maken met het resultaat. * Romaanse bouwkunst In de architectuur volgde het graafschap Loon de trends van de tijd. In de vroege middeleeuwen waren de Duitse gebieden zelfs toonaangevend voor de romaanse (Ottoonse) bouwkunst. Aan de hand van de foto s in de collage kunnen de leerlingen zelfstandig op zoek naar kenmerken van romaanse en gotische architectuur. De leerkracht kan hen daarbij richten via hulpvragen: Welke basisvorm herken je in de opbouw van de kerk? Schets de vorm van de ramen? Zijn er veel/grote ramen aanwezig? Hoe wordt de gotische kerk bijeen gehouden? Zijn er torens aanwezig? Waar vind je ze? 40

41 romaanse stijl de kenmerken: zware muren veelal kerken, met het kruis als grondvorm rondboogvorm (zie ramen) en tongewelven geïntegreerd beeldhouwwerk * Gotische bouwkunst Vanaf ongeveer 1200 nam de gotiek de plaats in van de romaanse stijl. In de nieuw ontstane steden werden kerken en stadhuizen, belforten en markthallen gebouwd in deze nieuwe stijl. gotische stijl de kenmerken verticale lijn: hoogbouw met toren skeletbouw met ondersteuners voor de stevigheid: kruisribgewelf, steunberen en luchtbogen aan de buitenkant vele en hoge ramen spitsbogen geïntegreerd beeldhouwwerk In de nabespreking zorgt de leerkracht voor een vastzetting: de leerlingen noteren in hun werkbundel. 2. Woordkunstenaar Hendrik Van Veldeke * ID van woordkunstenaar Hendrik Van Veldeke. naam: Hendrik Van Veldeke geboren: in Spalbeek (Hasselt), dat moet rond het jaar 1150 zijn geweest gestorven: laatst gezien in 1184, op de Hofdag van Frederik Barbarossa in Mainz beroep: schrijver De leerkracht vertelt dat Hendrik Van Veldeke een beroemde schrijver was in de tijd van graaf Lodewijk I van Loon en de Duitse keizer Frederik Barbarossa. We zitten dan in de 12 de eeuw. De Nederlandstaligen beweren dat hij de oudste Nederlandstalige schrijver was; de Duitsers zeggen dat Heinrich de oudste Duitse teksten schreef. We zoeken uit wie gelijk heeft.. 41

42 bekend werk: Het leven van Sint-Servaas, de Eneasroman en heel wat.liefdesgedichten (minneliederen) taal: Limburgs en Duits vrienden: graaf Lodewijk I van Loon en gravin Agnes van Metz, de Maastrichtse koster heer Hessel, Duitse keizer Frederik Barbarossa *liedjes over de liefde Die minne die dwanc Salomone Uit het minnelied komt een kennismaking met het Middelnederlands. Welke soort tekst is dit? een gedicht: er is eindrijm: (ABABCDCE) Welke woorden herken je? In welke taal denk je dat Van Veldeke schreef? (bijv. koninges crone, geweldechlike, suliken man, was..) - Van Veldeke schreef dit gedicht in het (Limburgs) Nederlands, de taal van zijn geboortestreek. Dankzij de verschillende opdrachten in de werkbundel verzamelen de leerlingen gegevens die ze kunnen samenbrengen in een identiteitskaart van Van Veldeke. Via een onderwijsleergesprek kunnen de leerlingen kennismaken met hoofse lyriek en met het Middelnederlands van Van Veldeke. De vragen in de werkbundel van de leerlingen kunnen daarbij richting geven aan het gesprek. Achteraf kunnen de leerlingen noteren in hun bundel. Hoe is de liefde volgens Van Veldeke? Onderstreep drie woorden die dat volgens jou bewijzen. *leven in vorstelijke kringen Welke symbolen laten zien dat Frederik Barbarossa keizer is van het Heilig Roomse Rijk? Trek er een cirkel rond. (drie kruisen; bisschop die de Bijbel omhoog houdt; de keizerlijke kroon) feit: Hofdag in 1184 in Mainz mening: de graaf van Brabant is onmisbaar! waarom: Het verslag van de hofdag in 1184 is sterk gekleurd door (entourage van) de Brabantse hertog. De leerlingen kunnen in hun werkbundel lezen over Van Veldeke. Deze info brengen ze per twee over in de ID-kaart die ze van Van Veldeke samenstellen. Vervolgens lezen de leerlingen individueel het verslag van de Hofdag van Frederik Barbarossa in De vragen in de bundel richten de leerlingen op het verschil tussen feit en mening. * De Eneasroman De figuur Eneas of Aeneas: zie ook De leerkracht vertelt dat Van Veldeke ook een ander groot werk schreef: een 42

43 Wie? een held uit de Griekse mythe van de Trojaanse oorlog Wat? hij ontsnapte met een kleine groep uit het brandende Troje. Hun reis bracht hen naar de plaats waar de grote stad Rome werd gesticht. Waar? Middellandse Zeegebied (Griekenland, Turkije, Rome) Wanneer? de tijd van Grieken en Romeinen Tip voor de leerkracht: of dit verhaal ooit heeft plaatsgevonden, is helemaal niet zeker. We hebben er geen bewijzen van. De verhalen die erover bestonden, zijn eeuwen later geschreven. De Romeinse dichter Vergilius die erover schreef in de eerste eeuw schreef het als propaganda voor zijn keizer, Augustus. Dat Augustus aan het hoofd van Rome kwam, leek door de goden voorspeld. Toen Van Veldeke over Aeneas schreef in zijn Eneasroman, zagen de personages er heel wat hedendaagser uit. Eneasroman, geschreven aan het hof van de Duitse keizer, in het Duits. De leerlingen krijgen de opdracht zelfstandig te zoeken naar de figuur Aeneas: hij speelde de hoofdrol in de Eneasroman van Van Veldeke. Ze gaan op zoek naar antwoorden op de vragen: wie? wat? waar? wanneer? Daarvoor gebruiken ze Daarna wordt het beeld dat de leerlingen hebben opgedaan door hun zoekwerk vergeleken met het handschrift. Daarbij geven de vragen van de werkbundel richting aan hun observaties: Wat valt op aan de kledij en uitrusting van de personages? Waarom zou Van Veldeke zo n voorstelling maken van een verhaal uit de Griekse en Romeinse tijd? bron: Heinrich von Veldeke - Eneit links: de bestorming van de stad Troje, rechts: het houten paard wordt de stad binnen gerold. Kledij en attributen van de aanvallers zijn middeleeuws: ze dragen de wapens en uitrusting van middeleeuwse ridders: de aanvaller en de verdedigers hebben zwaarden, schilden, maliënkolders, 43

44 kruisbogen en kleding zoals in de tijd van Van Veldeke. De Trojaanse oorlog speelde zich af in de tijd van Grieken en Romeinen Motieven van Van Veldeke 1. Eneasroman is een populair motief 2. het lot van de Duitse keizer wordt verbonden met de Romeinse voorgeschiedenis. Slot: Korte terugblik met de leerlingen aan de hand van deze vraag: Wat heb je bijgeleerd in deze les dat je nog niet wist over het culturele leven in de middeleeuwse samenleving? Beknopte bronnenlijst: Maartense, K. Het dagelijkse leven bij ons in de twaalfde eeuw. 2005, Hasselt. Vaes, J. De Graven van Loon. Loons, Luiks, Limburgs. 2016, Antwerpen. Heinrich von Veldeke Eneit Digitale bibliotheek voor Nederlandse letteren 25 Minneliederen - Van Veldeke

45 Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon Les 5 Over Duitse ridders en Alden Biesen de eindtermen mens en maatschappij - Historische tijd: de leerlingen 3.7 kennen de grote periodes uit de geschiedenis en ze kunnen duidelijke historische elementen in hun omgeving en belangrijke historische figuren en gebeurtenissen waarmee ze kennis maken, situeren in de juiste tijdsperiode aan de hand van een tijdband. 3.8 kunnen aan de hand van een voorbeeld illustreren dat een actuele toestand, die voor kinderen herkenbaar is, en die door de geschiedenis beïnvloed werd, vroeger anders was en in de loop der tijden evolueert. attitudes: de leerlingen 3.9* tonen belangstelling voor het verleden, heden en de toekomst, hier en elders. 3.10* beseffen dat er een onderscheid is tussen een mening over een historisch feit en het feit zelf. lesdoelen: De leerlingen kunnen.. het ontstaan van de Duitse orde zowel historisch als geografisch- weergeven de evolutie van de Duitse orde summier schetsen de drie hoofdopdrachten van de Duitse orde illustreren in relatie tot Alden Biesen verklaren waarom Alden Biesen op deze plek werd ingepland de geschiedenis van Alden Biesen beknopt weergeven op een plan de verschillende gebouwen van Alden Biesen aanduiden, herkennen, benoemen van een leestekst de kerngedachten in eigen woorden weergeven de vroegere en huidige functie van de onderdelen van Alden Biesen weergeven verwoorden wat de huidige bestemming is van Alden Biesen de betekenis van een commanderij beoordelen aantonen dat een gebouw opgesmukt en aangepast kan worden afhankelijk van de tijdsgeest, zijn functie en van de bewoners aantonen dat de verdediging van een rijk domein essentieel is voor het voortbestaan ervan 45

46 belangstelling, waardering en kritische instelling tonen voor het leven van vroeger en van nu. een kunstwerk, een gebouw, een site waarderen in zijn esthetische kwaliteiten. verwondering tonen voor de mens die door de eeuwen heen in staat is tot grootse projecten. belangstelling tonen voor de grensoverschrijdende activiteiten van Aden Biesen Lesverloop inhoud inleiding sfeerschepping aanpak De kinderen bekijken aandachtig de foto van Alden Biesen op de werkbundel. Enkele vragen die een inleidend gesprek activeren: -Welke gebouwen herken je op de foto? -Zijn ze klein, groot? Armoedig of rijkelijk? Oud of nieuw? -Van wie zou dit landgoed zijn? Van een privé-persoon? -Wat kan je vertellen over het landschap? Brief Op 12 juli 1240 wird in den Landcommanderije Alden Biesen zu Bilzen, schildknaap Walewijn, tot ridder des Duitse Orde geschlagen door den Grootmeester Arnold van Wieland. Hy wird thans opgenomen in den Duitschen Orde als commandeur. Hy entvangde das Schwarte Kreus von den Orden. Alle mogelijke antwoorden van de lln. worden verwerkt in een klasgesprek. Lkr. Vertelt dat er een brief werd gevonden bij graafwerken in de buurt van de school (zie werkbundel) Lkr. vraagt aan de lln.: In de brief staat een naam van een plaats vermeld, Wie kent die naam? Weet iemand waar dat is? Is iemand er al geweest? Kan er iemand iets over vertellen? In welke taal is de brief geschreven? Hoe zou dat komen? 46

47 leskern Situering in de tijd Alden Biesen is een landcommanderij en werd gebouwd door de Duitse Ridderorde. In 1220 werd de grond geschonken door de Graaf van Loon en de abdis van Munsterbilzen. Aanvankelijk was Alden Biesen een gasthuis voor bedevaarders. De Duitse Ridderorde verzorgde toen de bedevaarders. Algemene informatie over Alden Biesen. Lkr. vertelt/vraagt: 1240? Welke periode op de tijdsband is dit? Wanneer begint en eindigt deze periode? Wat weet je van die tijd? Situeren in de ruimte op kaarten (zie ook kaart in bijlage) Wereld Europa België Limburg Hasselt Bilzen Alden Biesen Duid ook de andere provincies aan. Alle antwoorden en ervaringen van de lln - bordplan Lkr. vertelt/vraagt: De lkr. situeert op de kaarten (vooral wereld en Europa) Lln. werken mee in het werkboek. België, Limburg, Hasselt en Bilzen zoeken de lln. op in de atlas/pc Aanduiden van de provincie Limburg: grenzen overtrekken met groen. Aanduiden van Hasselt in de provincie: rood Aanduiden van Bilzen in de provincie: blauw Aanduiden van Alden Biesen met een klein kasteeltje. Eventueel kleuren gebruiken in een legende. Link leggen met de brief: Lkr. vraagt: Zou je nu ook nog zo n brief in de je brievenbus kunnen vinden? Wanneer zou die brief kunnen geschreven zijn? 47

48 Indrukken van de kinderen na het bekijken van de video LK toont videofragment: globale verkenning van het kasteel RLcaLJomo (een sfeervol overzicht van de gebouwen van Alden Biesen met gepaste muziek uit de 18 de eeuw). Leestekst in de werkbundel 8 eeuwen Duitse orde Leestekst: zie werkbundel Globaal lezen: leerlingen stellen het onderwerp vast. Intensief lezen: geschiedenis van de orde reconstrueren. Lk vraagt de tekst in eigen woorden weer te geven. Wie vult aan? Zijn er moeilijke woorden die je niet begrijpt? Kijk naar de verklarende lijst of zoek op Lk vraagt naar de betekenis van enkele begrippen zoals grootmeester, ridderorde, erfgoed, gelofte Deze data kom tegen in de tekst: 1189: de derde kruistocht 1198: ontstaan van de Duitse ridderorde in het Heilig land 1220: schenking van Biesen aan de ridderorde 1789: de Franse revolutie breekt uit, er ontstaat een nieuwe samenleving met nieuwe regels 1971: Alden Biesen werd verwoest door een brand 1975: Alden Biesen werd verkocht aan de overheid die de restauratie aanvangt De leerlingen mogen de opdrachten oplossen. Dit kan eventueel in kleine groepjes gebeuren. Nadat de lln goed hebben gewerkt verdienen ze een inkomticket voor het kasteel Kernvragen: -Wanneer en waar ontstond de Duitse orde? -Hoe werd de Duitse orde nog genoemd? Teutoonse orde -Welk herkenningsteken of wapen heeft de Duitse orde? -Waarom zou dit het wapen zijn van de orde? -Hoe komt men aan de naam Alden Biesen? 48

49 -Wat gebeurde er in het kasteel in 1971? -Welke functie heeft Alden Biesen nu? Werkbundel + oplossingen 49

50 Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon Les 6: synthese - leidraad voor de leerkracht de eindtermen mens en maatschappij - Historische tijd: de leerlingen 3.7 kennen de grote periodes uit de geschiedenis en ze kunnen duidelijke historische elementen in hun omgeving en belangrijke historische figuren en gebeurtenissen waarmee ze kennis maken, situeren in de juiste tijdsperiode aan de hand van een tijdband. 3.8 kunnen aan de hand van een voorbeeld illustreren dat een actuele toestand, die voor kinderen herkenbaar is, en die door de geschiedenis beïnvloed werd, vroeger anders was en in de loop der tijden evolueert. attitudes: de leerlingen 3.9* tonen belangstelling voor het verleden, heden en de toekomst, hier en elders. 3.10* beseffen dat er een onderscheid is tussen een mening over een historisch feit en het feit zelf. lesdoelen: De leerlingen kunnen.. kernbegrippen verbinden met hun uitleg een persoonlijke verklaring geven voor de titel Tussen staf en troon ervaren hoe de standenmaatschappij een structurele ongelijkheid inhield Organisatie en timing: Voor deze activiteit voorzien we 25 minuten NA EEN BEZOEK AAN DE TENTOONSTELLING. De kopieerbladen met de woorden en uitleg is achteraan toegevoegd. 56

51 lesverloop inhoud introductie aanpak Introductie In een klasgesprek wordt ruimte voorzien voor de ervaringen van de kinderen na het bezoek aan de tentoonstelling. richtvragen kunnen zijn: Wat heeft je verrast? Wat heb je verteld over de tentoonstelling toen je thuiskwam? Wat is je bijgebleven? Wat heb je geleerd? Kern 1.Kernbegrippen herhalen lotto standenmaatschappij ervaren Kern leenman: een belangrijke edelman of geestelijke die grond of een functie in leen krijgt van een leenheer. In ruil voor deze opbrengst belooft hij trouw in woord en daad aan zijn leenheer. huwelijkspolitiek: de Loonse graven zochten zorgvuldig naar geschikte huwelijkskandidaten voor hun zonen en dochters. Zo konden ze hun eigen gebied en macht vergroten. standenmaatschappij: in de middeleeuwse samenleving was niet iedereen gelijk voor de wet. Mensen behoorden tot een bepaalde stand: geestelijken, adel of derde stand. ambachtsman: een man die in de middeleeuwse stad een gespecialiseerd beroep uitoefende. Hij kon een zelfstandige zijn of werken voor een rijke ondernemer. Tot in de 14 de eeuw werd hij buiten het stadsbestuur gehouden. minnelied: een middeleeuws gedicht dat over de liefde gaat. Daarin beschrijft de dichter een mooie jonkvrouw als een onbereikbaar ideaal. De leerlingen herhalen spelenderwijs in drietallen een aantal begrippen die in de lessenreeks en in de tentoonstelling aan bod kwamen. Daarbij spelen ze met de voor- of nadelen die bij een bepaalde stand hoorden. De leerkracht deelt lukraak leerlingen in bij een bepaalde stand: clerus, adel of 3 de stand. De leerlingen krijgen een raster met daarop 8 omschrijvingen voor de derde stand; clerus en adel krijgen maar 6 omschrijvingen op het blad. Enkel geestelijken mogen de kaartjes nemen; bovendien hebben zij het recht om één kaartje achter te houden. Doel van het spel is zo snel mogelijk een lotto te verzamelen: als eerste al je vakjes gematcht. In het spel zit een onrechtvaardigheid ingebouwd om de leerlingen te confronteren met de standenmaatschappij. evaluatie van het spel - inhoudelijk: Kloppen je oplossingen? Controleer! 60

52 romaanse bouwkunst: een kunststroming in de middeleeuwen die gebruikt werd om kerken te bouwen. Je kan hem onder andere herkennen aan de zware muren en rondbogen. gotische bouwkunst: een kunststroming in de late middeleeuwen die werd gebruikt om kerken, stadhuizen, markthallen enz. te bouwen. Je kan gotische gebouwen herkennen aan de hoge torens, de vele ramen, de spitsbogen, de skeletbouw motteburcht: een burcht die op een opgehoogde heuvel werd gebouwd. De woontoren was het centrale deel van een ommuurd en versterkt domein. stadskeure: een document waarin stond dat de stad zichzelf mocht besturen. Ze mocht een eigen bestuur oprichten, zorgde zelf voor de veiligheid, had haar eigen rechtbank prinsbisschop: een bisschop die ook een gebied een prinsbisdom bestuurt. Het prinsbisdom Luik was het gebied waarbij het graafschap Loon ging horen na : het einde van het zelfstandige graafschap Loon. Arnold van Rummen was de laatste Loonse graaf, daarna werden de prinsbisschoppen van Luik ook graaf van Loon. Duitse ridderorde: een religieuze militaire orde die tijdens de kruistochten ontstond. Eerst verzorgden ze de gewonde ridders bij Jerusalem. Later wilden ze zoveel mogelijk gebieden en mensen veroveren voor het christendom. In 1220 kreeg de orde een kapel die uitgroeide tot het domein Alden Biesen. wapenschild van graafschap Loon - procesmatig: Was het spel rechtvaardig? Wie had voordelen? Hoe heeft het spel te maken met de middeleeuwse samenleving? 60

53 het wapenschild van de Duitse keizer Hendrik Van Veldeke: schrijver van de oudste Nederlandstalige én Duitse teksten. Hij werd geboren bij Hasselt. Als schrijver schreef hij aan het hof van het hof van de Loonse graaf Lodewijk I en de Duitse keizer Frederik Barbarossa. Ada van Holland: de dochter van de Hollandse graaf Diederik VII. Zij trouwde met Lodewijk II van Loon, maar werd gevangen genomen in Texel en in Engeland. belfort: een versterkte toren in de middeleeuwse stad. Vaak werd hier de keure bewaard abdij donjon of woontoren in een burcht. Het was de versterkte toren waarin de bewoners van de burcht zich best konden verdedigen. stadswoning 60

54 2. Tussen staf en troon jaar graafschap Loon Verwacht leerlingenantwoord: * het graafschap Loon had een dubbel leencontract met 1. de Duitse keizer (kroon) en met 2. de Luikse prinsbisschop (staf). * in het graafschap had je ook heel wat kerkelijke gebieden: daar had de graaf van Loon niets te zeggen. Slot In drietallen zoeken de leerlingen naar een verklaring van de titel voor de tentoonstelling en het lespakket. De leerkracht wijst op de tip: een verklaring kunnen de leerlingen vinden in de eerste les. Slot De leerlingen denken in hun drietallen na over een alternatieve titel. Welke titel kunnen jullie bedenken die een goede samenvatting meegeeft? Titels worden geïnventariseerd aan het bord. Bijlage: bingospel 60

55 de dochter van de Hollandse graaf Diederik VII. Zij trouwde met Lodewijk II van Loon, maar werd gevangen genomen in Texel en in Engeland. het einde van het zelfstandige graafschap Loon. Arnold van Rummen was de laatste Loonse graaf, daarna werden de prinsbisschoppen van Luik ook graaf van Loon. een religieuze militaire orde die tijdens de kruistochten ontstond. Eerst verzorgden ze de gewonde ridders bij Jerusalem. Later wilden ze zoveel mogelijk gebieden en mensen veroveren voor het christendom. In 1220 kreeg de orde een kapel die uitgroeide tot het domein Alden Biesen. het wapenschild van de Duitse keizer een kunststroming in de late middeleeuwen die werd gebruikt om kerken, stadhuizen, markthallen enz. te bouwen. Je kan gotische gebouwen herkennen aan de hoge torens, de vele ramen, de spitsbogen, de skeletbouw wapenschild van graafschap Loon 56

56 schrijver van de oudste Nederlandstalige én Duitse teksten. Hij werd geboren bij Hasselt. Als schrijver schreef hij aan het hof van het hof van de Loonse graaf Lodewijk I en de Duitse keizer Frederik Barbarossa. donjon of woontoren in een burcht. Het was de versterkte toren waarin de bewoners van de burcht zich best konden verdedigen. Stadswoning Abdij in de middeleeuwse samenleving was niet iedereen gelijk voor de wet. Mensen behoorden tot een bepaalde stand: geestelijken, adel of derde stand. een versterkte toren in de middeleeuwse stad. In de middeleeuwen werd hij vaak gebruikt om de keure te bewaren. 60