. ' : i!(.i-"mio 1. Inleiding In de begrotingsraad van 8 november 2012 is een vraag gesteld over zonnepanelen in een veldopstelling op gemeentegrond langs de Deltaweg in Goes-West. Ter beantwoording van deze vraag zijn in deze memo de kosten en baten uitgewerkt van een dergelijke veldopstelling. De kavel in kwestie heeft een oppervlakte van circa 6 hectare en is kadastraal bekend als Goes, nummers W53 en W345 (figuur 1). In deze memo is een kosten en batenanalyse voor een dergelijk zonnepanelenveld verder uitgewerkt. Als grondlegger voor deze memo is gebruik gemaakt van onderzoek dat in 2011 in opdracht van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) eerder is uitgevoerd (Falkena, 2011). van College van B&W aan Gemeenteraad W53/W345 Pagina 1 Goes-West.f. m I. X m :... -$B V Figuur 1. Locatieaanduiding Goes-West, perceelnummers W53A/V345. mat 2. Vormen van zonne-energie Er zijn verschillende manieren om elektriciteit op te wekken uit zonneenergie. Meest voorkomend zijn Amorf (A) of polykristallijn (P) panelen. Amorf zonnepanelen zijn minder efficiënt dan polykristalijnpanelen. Bij gebruik van panelen met amorf silicium in de Nederlandse situatie zijn ongeveer twee maal zoveel panelen nodig om dezelfde hoeveelheid elektriciteit te produceren als bij gebruik van kristallijn silicium. Voor een zonneveld zijn met de huidige marktcondities polykristalijnpanelen het meest interessant (Falkena, 2011). Daarom beperkt de kosten en baten analyse zich tot deze vorm van zonne-energie. 3. Exploitatieduur en garantiestelling Zonnepanelen kunnen vele jaren meegaan. Na verloop van tijd daalt uiteindelijk de opbrengst en als deze te ver is gedaald zal een paneel moeten worden afgeschreven. De meeste commercieel beschikbare zonnecellen kunnen minstens 20 jaar elektriciteit produceren zonder significante daling van de efficiëntie. Kwaliteitsgaranties zijn natuurlijk erg belangrijk bij de aanschaf van zonnepanelen. De meeste fabrikanten leveren bij hun panelen een garantiecertificaat. De gangbare garantie is Stadskantoor Postadres T (0113) 249 600 M.A. de Ruijtertaan 2 Postbus 2118 E stadskantoor@goes.nt 4461 GE Goes 4460 MC Goes www.goes.nt
voor een periode van 25 waarin de output niet onder een bepaald percentage (vaak rond de 80%) van de oorspronkelijke capaciteit mag komen. De waarde van een dergelijk certificaat is uiteraard afhankelijk van de betrouwbaarheid van de partij die de garantie levert. Het is dan ook van belang dat de panelen afkomstig zijn van een leverancier die voldoende kan aantonen dat de garantie is gewaarborgd. 4. Technische aspecten Voor de plaatsing van zonnepanelen in een veldopstelling moet in principe een aantal activiteiten uitgevoerd worden: - grond bouwrijp maken; - bouwen van een draagconstructie; - aanleggen van bekabeling en aansluiting op het openbare netwerk; - plaatsen en aansluiten van de zonnepanelen en randapparatuur. Pagina 2 In een veldopstelling worden panelen geplaatst op vrij lichte constructies die geen hoge eisen stellen aan de ondergrond. De ondergrond op de kavel in kwestie is redelijk stabiel en vlak. Naar verwachting hoeven er geen verdere bewerkingen gedaan te worden voordat de constructie voor de zonnepanelen geplaatst kunnen worden. Dit met de kanttekening dat plaatsing niet wordt uitgevoerd in periodes met veel regenval. De aanleg van bekabeling voor de aansluiting van een veldlocatie op het stroomnet geeft een onbekende investering. Daarvoor dient eerst overleg te worden gevoerd met netwerkbeheerder Delta. In de kosten en baten analyse is uitgegaan van een aanname uit de studie van de RUG (Falkena, 2011). De zonnepanelen kunnen overigens niet rechtstreeks aan het net gekoppeld worden. Er zijn inverters nodig om de stroom van gelijkstroom naar wisselstroom om te vormen. 5. Beveiliging en diefstal Zonnepanelen vertegenwoordigen een aanzienlijke waarde en kunnen dus een interessant object voor dieven zijn. Diefstalgevoeligheid is dus een punt van aandacht. Het is geen eenvoudige klus om panelen te stelen, maar op afgelegen plaatsen, zoals industrieterreinen, komt het voor. Panelen kunnen mechanisch beschermd worden tegen diefstal zodat ze alleen verwijderd kunnen worden door de bouten af te slijpen. Ook is het mogelijk om panelen elektronisch te beveiligen. Bij verwijdering van een paneel wordt dan automatisch een SMS verstuurd of een telefoontje gepleegd. Daarnaast lijkt het zinvol een stevig hekwerk te plaatsen rondom het veld met zonnepanelen. Vandalisme is ook een potentieel gevaar. Zonnepanelen zijn sterk genoeg om bijvoorbeeld hagelbuien te doorstaan, maar hardhandige vandalen zullen echter aanzienlijke schade aan kunnen richten. 6. Grondprijs De betreffende kavel aan de Ringbaan West heeft een oppervlakte van 59.030 m2 en zijn voor 2,50 / m2 vanuit de bouwgrond per 31 december 2012 overgeheveld naar de algemene dienst. Het uitgangspunt voor de exploitatieberekening is dat de gronden worden verworven voor deze prijs. Projecten met zonnestroom op open veld worden in de praktijk uitsluitend uitgevoerd op locaties waar de grond extreem goedkoop of gratis is, zoals afvalstortlocaties. Er is geen ruimte in de exploitatie voor een hogere grondprijs. 7. Vergunningen en beleid Bij een open veldlocatie is een omgevingsvergunning (activiteit bouwen en wijzigen bestemming) noodzakelijk. De gemeente is hiervoor bevoegd
gezag. Verdere onderzoeken naar de impact op omwonenden en de natuur zijn voor zover bekend niet aan de orde. Het gemeentelijk klimaatbeleid is mede gericht op het stimuleren van zonne-energie zodat hier geen belemmering te verwachten valt. Een zonnepanelenveld is juist een positieve stimulans die bijdraagt aan de doelstelling om in 2020 20% van de energie op te wekken uit duurzame bronnen. 8. Subsidies Zonne-energie is op dit moment duurder dan conventionele elektriciteit en ook aanzienlijk duurder dan windenergie. Maar deze kosten dalen snel doordat zonnepanelen steeds goedkoper worden. De verwachting is dat zonne-energie binnen afzienbare tijd in zonnige landen zonder subsidie kan. In Nederland zal dit langer duren. Voorlopig is bij veel projecten subsidie een grote inkomenspost. Daarom stelt het Rijk middels de zogenaamde SDE+ (Stimulering Duurzame Energie) subsidie beschikbaar. De SDE+ subsidieert de zogenaamde onrendabele top: het prijsverschil tussen grijze en duurzame elektriciteit. De subsidie wordt niet over de volledige levensduur betaald maar gedurende de eerste 15 jaar. De hoogte van het jaarlijks subsidiebedrag in deze periode is afhankelijk van de ontwikkeling van de elektriciteitsprijs. Wanneer de elektriciteitsprijs daalt, wordt de subsidie hoger totdat het plafond is bereikt. Wanneer de elektriciteitsprijs stijgt wordt de subsidie lager. Dit vindt plaats via het zogenaamde correctiebedrag, dat in 2013 is vastgesteld op 0,055. In 2013 wordt de subsidie open gesteld in zes fasen (tabel 2). Het subsidiebedrag wordt per fase hoger (rij 2, tabel 2). Naar gelang er wordt gewacht bestaat de kans dat het totaalbudget van 3 miljard al is verdeeld. Dan is er geen subsidie meer beschikbaar voor de fases die nog in de planning staan. Of het subsidiebedrag in fase 6 dus beschikbaar komt is afhankelijk van de hoeveelheid aanvraagde subsidie in fase I t/m V. Desalniettemin is in de kosten en baten analyse uitgegaan van subsidie in fase VI, met een basisbedrag 0,148 /kwh. Want naar verwachting is een zonnepanelenveld pas rendabel te exploiteren met subsidie in fase VI. Ter vergelijk is daarnaast een berekening gemaakt voor subsidiering in fase I. Gecorrigeerd met het correctiebedrag is de feitelijke SD+ subsidie in 2013 voor fase VI 0,093 / kwh, in fase I 0,015 / kwh. W53A/V345 Goes-West Pagina 3 Elektriciteit Fase I II III IV V VI Elektriciteit 0,070/kWh 0,080/kWh 0,090/kWh 0,110/kWh 0,130/kWh 0,150/kVVh Datum 4 april 14 mei 18 juni 3 september 1 oktober 5 november Waterkracht renovatie ( 0,062/kWh) ( 0,070/kWhl { 0,080/kWh) ( 0,O90/kVVh) Wind op land > 6 MW ( 0,093/kWh, 3000 vollasturen') Wind op land < 6 MW ( 0,095/kWh, 2200 volfesturen') RWZI/AWZI thermische drukhydrolyse T 0,096/kWh) ( 0,110/kWM Waterkracht { 0.118/kWh) Wind in meer (C 0,122/kWM ( 0,130/kWh) Zon-PV >15 kw p ( 0,148/kWh) ( 0,150/kWh) Technoloqieën die alleen in aanmerking komen in de vriie cateqorie: wind op zee, enerqie uit vriie strominq en osmose. Tabel 2. Overzicht van de openstelling SDE+ 2013 verdeeld over de verschillende fases. Naast SDE-subsidie is er de energie investerings aftrek (EIA). Dit is geen directe subsidie maar een belastingvoordeel. Ondernemers mogen 40% van de investeringskosten van hun winst aftrekken. In de praktijk
betekent dit dat ongeveer 11% van de investering via de belasting terug gekregen kan worden. De gemeente kan hier echter niet van profiteren omdat ze geen onderneming is. 9. Kosten en baten analyse In deze paragraaf zijn de kosten en baten van een zonnepanelenveld (Polykristalijn) in Goes-West in beeld gebracht. In tabel 3 zijn de aannames van de analyse weergegeven. Pagina 4 Beschikbaar oppervlak (ha) 6 Netto oppervlak PV-panelen (ha) 2,4 Totaal opgesteld vermogen (kwp) 3600 Levensduur 25 Systeemkosten (panelen, omvormers 1000 en plaatsing) ( / kwp, excl. BTW) Kabels en netaansluiting ( / kwp, 100 excl. BTW) Kosten hekwerk 30.000 Totale investering (, excl. BTW) 3.990.000 Rente 5% Afschrijving 25 Opbrengstverlies PV-panelen 1 % per jaar, vanaf 10 jaar Onderhoudskosten (per jaar) 1% van de totale investering Grondkosten ( / m', excl. BTW) 2,5 Bouwleges (% v/d investeringssom) 1,43 Wijziging bestemmingsplan ( ) 2.000 Vollasturen (jaar) 875 Stroomopbrengst (GWh / jaar) 3,24 Verkoopprijs stroom ( / kwh) Scenario A: 0,05 Scenario B: 0,05 + 3% stijging p/j. SDE+ subsidie / kwh fase VI 0,093 SDE+ subsidie / kwh fase I 0,015 Tabel 3. Aannames bij de berekening van kosten en baten Kosten zonnepanelensvsteem Het grootste deel van de investeringen bestaat uit de aanschaf van zonnepanelen. De prijs van panelen is daarmee een zeer dominante factor. Tegelijkertijd is het ook een onzekere factor. In dit onderzoek is uitgegaan van 1000,- per Wp. Dit is aan de onderkant van de range van prijzen die door de meeste deskundigen en op internet worden genoemd. Het gaat hier om een zeer groot aantal panelen, die bovendien makkelijk te plaatsen is. Dit zal zich vermoedelijk vertalen in een scherpe prijs. Er hoeft overigens geen BTW te worden afgedragen over de investering. Omdat het om een activiteit gaat die ook door een commerciële partij kan worden uitgevoerd, is een investering als deze BTW-vrij. Verrekening van de kosten Er is in dit onderzoek uitgegaan van een afbetalingstermijn van 25 jaar en een rentevoet van 5%. Dit zijn gangbare getallen. Mogelijk kan er (deels) met eigen geld gefinancierd worden of kan er een lagere rente worden bedongen. Dit zou een aanzienlijk voordeel op kunnen leveren aangezien rente een belangrijke kostenpost is. Stroomopbrengst De baten van het project zijn voor het grootste deel afhankelijk van de hoeveelheid geproduceerde elektriciteit en de opbrengst per kwh. De elektriciteitsproductie is een redelijk vaststaand gegeven. Er is enige variatie in de totale hoeveelheid zonne-uren per jaar maarten opzichte van andere onzekerheden is de marge hierin beperkt. De opbrengst per kwh is minder zeker. Deze onzekerheid geldt voor beide delen waaruit de opbrengst bestaat, namelijk de verkoopwaarde van de opgewekte
elektriciteit en de verkregen SDE-subsidie. In de analyse is om deze reden met vier scenario's gerekend: Scenario A1: De prijzen blijven stabiel, er wordt SDE+ subsidie verkregen in fase VI. Scenario A2: De prijzen blijven stabiel, er wordt SDE+ subsidie verkregen in fase I. Scenario B1: De elektriciteitsprijs stijgt gedurende de exploitatieperiode 3% per jaar, er wordt SDE+ subsidie verkregen in fase VI. Scenario B2: De elektriciteitsprijs stijgt gedurende de exploitatieperiode 3% per jaar, er wordt SDE+ subsidie verkregen in fase I. Pagina 5 Scenario kwh-prijs Scenario A1 Scenario A2 Scenario B1 Scenario B2 Investering 3.600.000 3.600.000 3.600.000 3.600.000 Rente 2.372.174 2.372.174 2.372.174 2.372.174 Onderhoud 1.060.870 1.060.870 1.060.870 1.060.870 Aansluitkosten 360.000 360.000 360.000 360.000 Grondkosten 150.000 150.000 150.000 150.000 Hekwerk 30.000 30.000 30.000 30.000 OZB 125.000 125.000 125.000 125.000 Procedurekosten 53.480 53.480 53.480 53.480 Projectonkosten 50.000 50.000 50.000 50.000 Kosten totaal 7.801.524 7.801.524 7.801.524 7.801.524 SDE+ 4.365.246 704.072 3.653.867 177.185 Verkochte stroom 3.779.081 3.779.081 5.458.081 5.458.081 Baten totaal 8.144.327 4.483.153 9.111.947 5.635.265 Resultaat na 25 jaar 390.238-3.270.936 1.357.858-2.118.824 Tabel 4. Kosten en Batenanalyse bij een exploitatieperiode van 25 jaar In deze kosten en baten analyse is geen rekening gehouden met sloop-/ vervangingskosten en restwaarde van het systeem en de grond na 25 jaar. 10. Regelgeving In de huidige situatie is de gemeente alleen consument van energie. Bij realisatie van een zonnepanelenveld zal de gemeente ook producent worden. Hiermee ontstaat onder invloed van de huidige regelgeving een ongunstige situatie. In feite zijn er twee opties om de geproduceerde duurzame energie te consumeren, namelijk levering "achter de meter" en levering aan het openbare net. De eerste optie is bijvoorbeeld van toepassing op het Stadskantoor waarop zonnepanelen worden geplaatst. Deze panelen zijn niet aan het openbare net gekoppeld maar aan de elektriciteitsinstallatie binnen het kantoor. De geproduceerde stroom wordt direct geconsumeerd en het effect hiervan is dat er minder energie van het net hoeft te worden ingekocht. De tweede optie is op deze casus van toepassing. De stroom moet hier via het openbare net worden getransporteerd en daarom verkocht worden aan een zogenaamde PV-partij (programmaverantwoordelijke). De PV-partijen in Nederland zijn in dezelfde handen als de grote energiebedrijven. Het punt is dat levering achter de meter een belangrijk financieel voordeel oplevert ten opzichte van levering aan het openbare net. Want in dat geval geldt dat er voor elk met de zonnepanelen geproduceerde kwh aan elektriciteit minder elektriciteit hoeft te worden ingekocht. Ook de bijkomende kosten voor BTW, energiebelasting en transport hoeven dan niet betaald te worden. Per kwh wordt dan een grotere besparing bereikt dan bij levering aan het openbare netwerk. Daarom zijn in Nederland ook vrijwel alle zonnepanelen op daken geplaatst.
Door de energiewetgeving ligt het voor de hand om te zoeken naar manieren om zoveel mogelijk "achter de meter" te leveren en zo weinig mogelijk aan het openbare net terug te leveren. Voor de kavel in kwestie zijn dergelijke mogelijkheden moeilijk te realiseren, De gemeente heeft in de buurt geen objecten in eigendom die substantieel elektriciteit consumeren. Daarnaast gaat het vermoedelijk kostentechnisch te ver om bijvoorbeeld een kabel te trekken naar het Stadskantoor. Een andere optie zou zijn dat er wordt geleverd aan een grote stroomverbruiker in de buurt van de onderzoekslocatie. Daar kleven echter de nodige risico's aan. De gemeente wordt dan stroomleverancier en verantwoordelijk voor de continuïteit van de stroomlevering. Dat is een nieuwe rol, waar de gemeente totaal geen ervaring mee heeft. Om deze reden is deze optie in de kosten en baten analyse niet verder uitgewerkt. Pagina 6 Naar verwachting gaat overigens de energiewetgeving in de nabije toekomst op enkele punten waarschijnlijk wijzigen. Ook voor wat betreft het voor/achter de meter leveren van kleinschalig duurzaam opgewekte energie. In het regeerakkoord van het huidige kabinet is namelijke het volgende opgenomen: "Het kleinschalig, duurzaam opwekken van (zonne-)energie waarvoor geen rijkssubsidie wordt ontvangen, wordt fiscaal gestimuleerd door invoering van een verlaagd tarief in de eerste schijf van de energiebelasting op elektriciteit die afkomstig is van coöperaties van particuliere kleinverbruikers, aan deze verbruikers geleverd wordt en in hun nabijheid is opgewekt. Deze wordt lastenneutraal gefinancierd door een generieke verhoging van het reguliere tarief in de eerste schijf van de energiebelasting" (WD-PvdA, 2012). Dit betekent dat mensen die in de buurt van hun woning elders energie gaan opwekking deze opbrengst in de toekomst kunnen verrekenen met het tarief dat zij betalen achter de meter. Daarmee wordt het een stuk gunstiger voor lokale energiecoöperaties of particulieren om velden met zonnepanelen vol te leggen. Dit is tot op zekere hoogte vergelijkbaar met het idee van volkstuintjes. Over de daar geoogste groente hoeft immers ook geen belasting te worden betaald. De gemeente zou een stimulerende rol kunnen hebben in dit soort initiatieven door gronden als in Goes-West voor dit doel beschikbaar te stellen. In de huidige casus speelt het kabinetsvoornemen echter maar een beperkte rol van betekenis, omdat de wetswijziging uitsluitend bedoeld is voor projecten waarvoor geen SDE+ subsidie wordt verkregen. 11. Ruimtelijke aspecten De kavel is onderdeel van de groene stadsrand, de groenzone tussen de snelweg en stadsrand die aan de zuid en oostzijde het aanzicht van de stad bepaald. Deze zone heeft een overwegend open en groen karakter en wordt in de structuurvisie benoemd als een waardevol structurerend element. Een nieuwe invulling van de kavel zou hier geen onevenredige afbreuk aan moeten doen. In dat verband is het ongewenst om de kavel volledig met zonnepanelen vol te leggen. Een gedeeltelijke invulling zou echter zeker kunnen. Zolang er maar sprake is van stevige groene randen blijft het groene karakter nog enigszins behouden en daarmee de continuïteit van de groene stadsrand. Aan de zijde van de Deltaweg zal ook vanwege de schaduwwerking van de bomenrij een behoorlijke zone vrij van zonnepanelen gehouden moeten worden. 12. Effect op de gemeentelijke schuldpositie Voor de begroting 2013 is de leningsportefeuille afgestemd op de investeringsplanning 2013 en de liquiditeitsplanning. In deze planning is geen rekening gehouden met een extra investering van circa
4.000.000,-- voor een zonnepanelenveld. Er moet derhalve een extra geldlening worden aangaan van het genoemd bedrag. Door de afdeling financiën is nagegaan wat een dergelijke investering voor effect heeft op de rentedruk. De rentedruk is een weergave van de rentekosten als percentage van de totale kosten. Bij elke stijging van de rentedruk neemt de flexibiliteit af. Ook moet elke stijging binnen de begroting worden opgevangen. Een verlaging van de rentedruk levert ruimte op binnen de begroting. Pagina 7 Als er wordt gekeken naar de huidige begroting van 2013-2016, dan ontwikkelt de rentedruk zich volgens tabel 5. Rentedruk van Goes van 2013 t/m 2016: 1.000 2013 2014 2015 2016 Lasten 104.428 107.024 107.834 108.418 Waarvan rentelasten 6.168 6.365 6.247 6.376 Rentedruk 5,9% 6,0% 5,8% 5,9% Tabel 5. Rentedruk met de huidige begroting (inclusief Majeure projecten) De extra financiering voor een zonnepanelenveld zorgt voor een toename van de rentrdruk. Dit is voor de periode 2013 t/m 2016 weergegeven in tabel 6. Rentedruk van Goes van 2013 t/m 2016: * 1.000 2013 2014 2015 2016 Lasten 104.428 107.024 107.834 108.418 Waarvan rentelasten 6.249 6.601 6.621 6.888 Rentedruk 6,0% 6,2% 6,1% 6,4% Tabel 6. Invloed van de rentedruk door de investering van een zonnepanelenveld In een hogere rentedruk schuilen risico's. De rente op de geld- en kapitaalmarkt is nu historisch laag. Maar niet te voorspellen is wat de rente over 5 jaar zal zijn als er leningen moeten worden geherfinancierd. Bij een gelijkblijvende leningenportefeuille kan de rentedruk op dat moment toch toenemen. Het is zeer de vraag of de gemeente een publieke taak vervuld met een zonnepanelenveld, daar partijen als Zeeuwind of commerciële partijen soortgelijke plannen hebben in den lande. 13. Conclusie In de begrotingsraad van 8 november 2012 is een vraag gesteld over zonnepanelen in een veldopstelling op gemeentegrond langs de Deltaweg in Goes-West. Ter beantwoording van deze vraag zijn in deze memo de kosten en baten uitgewerkt van een dergelijke veldopstelling. Daarnaast is kort ingegaan op enkele technische en ruimtelijke aspecten. Gebleken is dat het technisch heel goed mogelijk is om zonnepanelen te plaatsen op deze locatie. Een onzekere factor is de aansluiting op het openbare net en de kosten daarvan. Dit is in deze analyse niet nader onderzocht. Er is gerekend met een algemene aanname. Ruimtelijk gezien is het ongewenst om de gehele kavel vol te leggen met zonnepanelen. Een gedeeltelijke invulling is echter zeker mogelijk. Zolang er maar sprake is van stevige groene randen blijft het groene karakter nog enigszins behouden en daarmee de continuïteit van de groene stadsrand. Aan de zijde van de Deltaweg zal ook vanwege de schaduwwerking van de bomenrij een behoorlijke zone vrij van zonnepanelen gehouden moeten worden.
Met de zonnepanelen kan jaarlijks een grote hoeveelheid duurzame energie worden opgewekt, ongeveer 3,4 GWh / jaar. Dit staat gelijk aan het gemiddeld jaarverbruik van 870 huishoudens. De panelen leveren een substantiële bijdrage aan de doelstelling uit het klimaatbeleidsplan: 20% duurzame energieopwekking in 2020. De vraag of de exploitatie economisch ook haalbaar is, valt niet met een simpel ja of nee te beantwoorden. SDE+ subsidie is hierbij verreweg de meest bepalende factor. In het meest gunstige scenario heeft de exploitatie na 25 jaar een licht positief resultaat. Maar wanneer er minder subsidie beschikbaar is, valt het exploitatieresultaat al snel negatief uit. Een stijging of daling van de elektriciteitsprijs blijkt minder van invloed te zijn. De SDE+ subsidie wordt in dat geval respectievelijk lager of hoger. Dit mechanisme compenseert voor een belangrijk deel de effecten van een dalende elektriciteitsprijs. Daar tegenover staat dat de baten ook minder zijn in het geval van een stijgende elektriciteitsprijs. Tot slot speelt het rentepercentage een rol van betekenis. In de exploitatieberekening is uitgegaan van een standaardrente van 5%. Wanneer er een gunstiger tarief kan worden bedongen scheelt dat circa 475.000,- per procentpunt. Hoe dan ook schuilen in de financiering van een zonnepanelenveld risico's. De analyse laat zien dat de investering leidt tot een hogere rentedruk. De rente op de geld- en kapitaalmarkt is nu historisch laag. Maar niet te voorspellen is hoe de rente over vijfjaar zal zijn als er moet worden geherfinancierd. Het is zeer de vraag of de gemeente een publieke taak vervuld met een zonnepanelenveld, daar partijen als Zeeuwind of commerciële partijen soortgelijke plannen hebben in den lande. Pagina 8 Tot slot zijn de onderhoudskosten een punt van aandacht. Er is gerekend met een algemene aanname. Nader onderzoek is nodig om een beter beeld te krijgen van de onderhoudskosten. 13. Bronvermelding Falkena, HJ. (2011) Zelfvoorzienend Zernike. Een onderzoek naar zelfvoorziening van elektriciteit op het Zerniketerrein met lokale productie van duurzame energie door middel van windmolens en zonnepanelen. Groningen. WD en PvdA (2012) Bruggen Slaan. Den Haag