De stap naar het rusthuis Onderzoek naar het integratieproces van de oudere

Departement Sociaal-Agogisch Werk Optie: Maatschappelijk Werk / Personeelswerk De stap naar het rusthuis Onderzoek naar het integratieproces van de oudere Door Gaens Karolien Eindwerk aangeboden tot het bekomen van het diploma van maatschappelijk assistent Hasselt Academiejaar 2005-2006

INHOUDSOPGAVE WOORD VOORAF 7 INLEIDING 8 THEORIE HOOFDSTUK 1: HET ROUWPROCES 11 1.1 Inleiding 11 1.2 Begripsomschrijving 11 1.3 Het rouwproces: rouwfasen en rouwtaken 12 1.3.1 De vier rouwtaken volgens William Worden 12 1.3.2 Het begin van het rouwproces 15 1.3.2.1 Rouwreacties 15 1.3.2.2 Rouwtaken 17 1.3.3 Het midden van het rouwproces 18 1.3.3.1 Rouwreacties 18 1.3.3.2 Rouwtaken 23 1.3.4 Het einde van het rouwproces 24 1.3.4.1 Rouwreacties 25 1.3.4.2 Rouwtaken 26 1.4 Kanttekening bij het rouwproces 28 1.5 Besluit 29 HOOFDSTUK 2: OUDEREN VERHUIZEN NAAR HET RUSTHUIS 30 2.1 Inleiding 30 2.2 Verhuizen is een vorm van verlies 30 2.2.1 Vormen van verlies 31 2.2.2 Enkele aandachtspunten 33 2.3 De beleving van de verhuizende oudere 34 2.3.1 Verandering van gewoonten en verandering van gedrag 34 2.3.2 Een eerste en een tweede vorm van agressie 35 2.4 Gedwongen of vrijwillige verhuizing? 37 2

2.4.1 Redenen voor de overstap naar een rusthuis 37 2.4.2 Mogelijke vormen van verhuizing 37 2.4.3 Hoe ervaart de oudere de overstap naar het rusthuis? 39 2.4.4 Samen of alleen naar een rusthuis? 43 2.5 Is het rusthuis een tweede ziekenhuis? 44 2.6 Besluit 45 HOOFDSTUK 3: WONEN IS MEER DAN EEN DAK BOVEN JE HOOFD 47 3.1 Inleiding 47 3.2 De hulp van anderen bij de verhuizing naar een rusthuis 47 3.2.1 De rol van de familie bij de verhuizing 47 3.2.1.1 Aandachtspunten 49 3.2.2 De rol van de arts bij de verhuizing 50 3.2.3 De rol van een geestelijk persoon bij de verhuizing 50 3.2.4 De opvang van de oudere in het rusthuis 51 3.3 De levenskwaliteit in een rusthuis 53 3.3.1 De woonbeleving 53 3.3.2 De levensomstandigheden 56 3.3.3 Familierelaties en vriendschapsrelaties 58 3.3.4 Relaties met het personeel 59 3.3.5 Relaties met medebewoners 61 3.3.6 Relaties met de bezoekers 62 3.4 Besluit 63 PRAKTIJK HOOFDSTUK 1: VOORBEREIDING VAN DE PRAKTISCHE COMPONENT 66 1.1 Inleiding 66 1.2 Voorstelling van de stageplaats: Huize Sint-Jozef te Nieuwerkerken 66 1.2.1 Doelstellingen 66 1.2.2 De doelgroep 67 1.3 Verantwoording van het praktisch gedeelte 68 1.3.1 Het onderwerp van het onderzoek 68 1.3.2 Relevantie tot het werkveld 69 1.3.3 Onderzoeksmethoden 69 3

1.3.3.1 Definitie van een interview 70 1.3.3.2 Het open interview 70 1.3.3.3 Afbakening van de doelgroep 71 1.3.3.4 Verwerking van de resultaten 72 1.4 Vragenlijst en aandachtspunten bij een open interview 72 1.5 Besluit 73 HOOFDSTUK 2: ONDERZOEK NAAR HET INTEGRATIEPROCES VAN DE RESIDENT IN HET RUSTHUIS HUIZE SINT-JOZEF IN NIEUWERKERKEN 74 2.1 Inleiding 74 2.2 Voorstelling en bespreking van de resultaten 74 2.2.1 Interview met Albert 74 2.2.2 Bespreking 76 2.2.2.1 Het rouwproces 76 2.2.2.2 De emotionele beleving van de resident 77 2.2.2.3 De hulp van anderen en de woonbeleving 73 2.2.2.4 Reflectie 80 2.2.3 Interview met Lucie 80 2.2.4 Bespreking 82 2.2.4.1 Het rouwproces 82 2.2.4.2 De emotionele beleving van de resident 83 2.2.4.3 De hulp van anderen en de woonbeleving 83 2.2.4.4 Reflectie 85 2.2.5 Interview met Emile 85 2.2.6 Bespreking 87 2.2.6.1 Het rouwproces 87 2.2.6.2 De emotionele beleving van de resident 88 2.2.6.3 De hulp van anderen en de woonbeleving 89 2.2.6.4 Reflectie 90 2.2.7 Interview met Jeanne 91 2.2.8 Bespreking 92 2.2.8.1 Het rouwproces 92 2.2.8.2 De emotionele beleving van de resident 93 2.2.8.3 De hulp van anderen en de woonbeleving 94 2.2.8.4 Reflectie 95 2.2.9 Interview met Juliette 95 2.2.10 Bespreking 96 2.2.10.1 Het rouwproces 96 2.2.10.2 De emotionele beleving van de resident 97 4

2.2.10.3 De hulp van anderen en de woonbeleving 98 2.2.10.4 Reflectie 99 2.2.11 Interview met Floor 99 2.2.12 Bespreking 100 2.2.12.1 Het rouwproces 100 2.2.12.2 De emotionele beleving van de resident 101 2.2.12.3 De hulp van anderen en de woonbeleving 102 2.2.12.4 Reflectie 103 2.2.13 Interview met Pauline 103 2.2.14 Bespreking 105 2.2.14.1 Het rouwproces 105 2.2.14.2 De emotionele beleving van de resident 105 2.2.14.3 De hulp van anderen en de woonbeleving 106 2.2.14.4 Reflectie 107 2.2.15 Interview met Frans 107 2.2.16 Bespreking 109 2.2.16.1 Het rouwproces 109 2.2.16.2 De emotionele beleving van de resident 110 2.2.16.3 De hulp van anderen en de woonbeleving 111 2.2.16.4 Reflectie 112 2.2.17 Interview met Helena 112 2.2.18 Bespreking 113 2.2.18.1 Het rouwproces 113 2.2.18.2 De emotionele beleving van de resident 114 2.2.18.3 De hulp van anderen en de woonbeleving 115 2.2.18.4 Reflectie 116 2.2.19 Interview met Doris 116 2.2.20 Bespreking 117 2.2.20.1 Het rouwproces 117 2.2.20.2 De emotionele beleving van de resident 118 2.2.20.3 De hulp van anderen en de woonbeleving 118 2.2.20.4 Reflectie 119 2.3 Besluit 120 HOOFDSTUK 3: CONCLUSIES EN KRITISCHE BEDENKINGEN 121 3.1 Inleiding 121 3.2 Conclusies met betrekking tot het rouwproces 121 3.2.1 Eigen visie 123 3.3 Conclusies met betrekking tot de emotionele beleving van de resident 124 3.3.1 Eigen visie 126 5

3.4 Conclusies met betrekking tot de hulp van anderen en de woonbeleving 128 3.4.1 Eigen visie 130 3.5 Besluit 132 ALGEMEEN BESLUIT 133 BIBLIOGRAFIE 136 BIJLAGEN 141 6

Woord vooraf Het resultaat van mijn eindwerk heb ik niet zonder medewerking van andere personen tot stand kunnen brengen. Daarom wil ik in het bijzonder mijn stagementor, mevrouw Annick Munsters, en mijn stagebegeleidster, mevrouw Agnes Vanhentenrijk, bedanken voor de begeleiding die ik gedurende de afgelopen maanden heb gekregen. Ik heb hier veel uit geleerd. Zonder jullie advies zou ik niet staan waar ik nu sta. Ook wil ik alle residenten bedanken die hebben meegewerkt aan mijn onderzoek, want zonder hun medewerking stond ik nergens. Hierbij wil ik mijn collega s op mijn stageplaats bedanken voor hun steun en hulp aan dit eindwerk. Mijn familie en vrienden mogen in dit rijtje zeker niet ontbreken. Zij hebben naar mij geluisterd als ik het moeilijk had en hebben mij telkens opnieuw gemotiveerd. Wanneer ik het even niet zag zitten, zijn zij steeds in mij blijven geloven. Het gevoel er niet alleen voor te staan, heeft een gunstige invloed gehad op de verwerking van mijn eindwerk. De personen die ik ben vergeten te vermelden, maar die hun steentje hebben bijgedragen, dank ik ook van harte. 7

Inleiding Er waren eens drie bomen, die alledrie in een hevige storm een grote tak waren kwijtgeraakt. De drie bomen waren elk op een andere manier met hun verlies omgegaan. Jaren later ging ik de bomen weer opzoeken. Gisteren heb ik ze weergevonden en gesproken. De eerste boom rouwde nog steeds om zijn verlies en zei ieder voorjaar als de zon hem uitnodigde om te groeien: Nee, dat kan ik niet, want ik mis een belangrijke tak. Ik zag dat hij klein was gebleven en in de schaduw stond van de andere bomen. De zon drong niet meer tot hem door. De wonde was duidelijk zichtbaar en zag er naakt uit. Het was het hoogste punt van de boom. Hij was niet meer verder gegroeid. De tweede boom was zo geschrokken van de pijn dat hij snel had besloten om het verlies te vergeten. Hij was moeilijk te vinden, want hij lag op de grond. Een voorjaarsstorm had hem doen omwaaien. Hij had zijn greep op de aarde verloren. De plek van de wonde was moeilijk te vinden. Deze zat verstopt achter een heleboel vochtige bladeren en lag daar te rotten. De derde boom was ook erg geschrokken van de pijn en de leegte in zijn lijf en hij rouwde om zijn verlies. Het eerste voorjaar toen de zon hem uitnodigde om te groeien, had hij gezegd: Dit jaar nog niet. Toen de zon het tweede voorjaar weer terugkwam met de uitnodiging, had hij gezegd: Ja zon, verwarm mij zodat ik mijn wonde kan verwarmen. Mijn wonde heeft warmte nodig opdat ze weet dat ze erbij hoort. Toen de zon het derde voorjaar weer terugkwam, sprak de boom: Ja zon, laat mij groeien. Ik weet dat er nog zoveel te groeien is. De derde boom was ook moeilijk te vinden, want ik had niet verwacht dat hij zo groot en sterk zou zijn geworden. Gelukkig heb ik hem herkend aan de dichtgegroeide wonde die vol trots in het zonlicht werd gehouden. 1 Ouderen kunnen regelmatig geconfronteerd worden met grote verliezen. Personen die hun nauw aan het hart liggen kunnen overlijden, zoals hun partner, broers, zussen, medebewoners, kinderen, vrienden, De verhuizing naar een rusthuis kan ook een groot verlies betekenen. Ouderen verliezen niet alleen hun woonplaats, maar ze moeten daarbij hun vertrouwde omgeving, buren, vrienden, achterlaten. Wanneer iemand met meerdere verliezen tegelijkertijd geconfronteerd wordt, kan dit een zeer ingrijpende gebeurtenis zijn. Aan de hand van mijn eindwerk zou ik graag deze problematiek verder willen onderzoeken, meer bepaald naar het integratieproces van de oudere in een rusthuis. Ik heb voor dit onderwerp gekozen, omdat ik denk dat hier nogal vlug wordt overheen gegaan. Ik 1 KEIRSE, M.,Vingerafdruk van verdriet. Woorden van bemoediging. Tielt, Lannoo, 2005, p. 88-89. 8

veronderstel dat er rusthuizen zijn die aan deze problematiek wel aandacht besteden, maar dat er andere verzorgingstehuizen zijn die dit liever links laten liggen. Ik vind het enorm belangrijk dat iedereen zich goed voelt in zijn woonsituatie en daar horen de rusthuisbewoners ongetwijfeld bij. Niet iedereen verwerkt een verhuizing naar een rusthuis op dezelfde manier. Bij het verlies weten vele ouderen niet hoe ze moeten rouwen, omdat het in de samenleving bijna niet ter sprake komt. Ze durven er dikwijls niet over praten, omdat ze dan geconfronteerd worden met hun emoties. Er zijn bewoners die ook bang zijn voor de reacties van anderen. Ik wil graag het rouwproces koppelen aan de integratie van de ouderen in het rusthuis. Doorlopen de ouderen dezelfde fasen? Maakt elke oudere wel een rouwproces door? Welke aspecten kunnen een invloed hebben op het integratieproces? Wordt er genoeg aandacht besteed aan deze problematiek? Op deze vragen wil ik graag een antwoord formuleren, aan de hand van de resultaten van mijn praktische component. Ik heb van een tiental residenten van het rusthuis een interview afgenomen en gepraat over de verhuizing naar het rusthuis, waarbij ik mij heb moeten beperken tot die bewoners die nog over voldoende verstandelijke vermogens beschikken. Van de resultaten die hieruit voortvloeien kan ik besluiten hoe ouderen de verhuizing naar een rusthuis ervaren en of er vanuit het rusthuis hieromtrent meer begeleiding moet zijn. De interviews heb ik telkens gekoppeld aan de drie theoretische hoofdstukken. Het rouwproces heb ik in het eerste hoofdstuk beschreven, waarbij de verschillende emoties en reacties ter sprake komen. De rouwtaken die hiermee samenhangen mogen uiteraard niet uit het oog worden verloren. Hierop inspelend heb ik in het volgende hoofdstuk het verlies rond de verhuizing verder uitgewerkt. De emotionele beleving van de oudere komt aan bod en hoe de oudere de stap naar het rusthuis heeft ervaren. In het laatste hoofdstuk wil ik duidelijk weergeven dat een rusthuis meer is dan een gebouw met een hoop stenen. Zowel de familieleden, vrienden, personeelsleden, kunnen een belangrijke invloed hebben op het integratieproces van de oudere. Aan de woonbeleving wordt ook de nodige aandacht geschonken. Al deze aspecten kunnen een invloed hebben op het verwerkingsproces. In het laatste hoofdstuk van mijn praktisch gedeelte heb ik aan de hand van mijn onderzoek bij elk aspect een algemene conclusie geformuleerd, samenhangend met enkele kritische bedenkingen. 9

Theorie 10

Hoofdstuk 1: Het rouwproces 1.1 Inleiding Rouw is een normale en natuurlijke reactie op een betekenisvol verlies. Het eerste waar we dan aan denken is het verlies van een dierbaar persoon door overlijden. Dit is echter niet de enige vorm van verlies waarbij mensen kunnen rouwen, want elk verlies kan een rouwreactie teweeg brengen. Zo krijgt iedere oudere met verschillende vormen van verlies te maken. Iemand die met een verlies geconfronteerd wordt, maakt een rouwproces door dat veelal persoonsgebonden is. Om het eerste hoofdstuk rond rouwen beter te begrijpen en te kunnen plaatsen in een bredere context, is het belangrijk dat we het begrip rouw verduidelijken. Hiermee samenhangend halen we de begrippen proces, taken en fasen aan. 1.2 Begripsomschrijving Wat verstaat iemand onder rouw? Van Dale geeft het begrip weer als droefheid, smart over iemands verlies door de dood. 1 Rouwen kunnen we dus omschrijven als de reacties die volgen op het verlies van een dierbare en is hiermee een normaal emotioneel proces. Rouwen kunnen we immers niet als een ziekte zien. Het is iets waar iedereen in zijn leven mee geconfronteerd wordt, in meer of minder ernstige mate. Het is een gebeuren buiten de mens, maar tevens ook binnen in de mens. Dit kan zich uiten op emotioneel en/of lichamelijk vlak. 2 Rouw gaat steeds gepaard met een proces, het rouwproces. Volgens Van Dale is het rouwproces, het rouwen en al wat er in tijden van rouw psychisch met de rouwende gebeurt. 3 Het is de bedoeling dat de mens dit rouwproces gaat doorlopen. De rouwende moet afstand 1 Begripsbepalingen. Internet, z.d. (http://rouwen.berseba.nl/html/hoofdstuk1.htm) 2 BUIJSSEN, H., Verstoorde rouw bij ouderen. Signalering en hulpverlening. Baarn, Intro, 2000, p. 11. 3 Begripsbepalingen. Internet, z.d. (http://rouwen.berseba.nl/html/hoofdstuk1.htm) 11

kunnen nemen van het verlies dat hem is geleden. Hij zal zijn leven opnieuw moeten inrichten. Hij zal dus zelf het heft in handen moeten nemen en zelf de nodige activiteit moeten verrichten om het rouwproces te vervolledigen. In een rouwproces zijn een aantal fasen terug te vinden, waaraan we telkens een aantal taken kunnen koppelen. Deze zullen verder in dit hoofdstuk besproken worden. Het verlies van een dierbaar persoon blijft dikwijls het centrale thema bij de bespreking van het rouwproces. Dit is echter niet de enige aanleiding die we in verband kunnen brengen met het begrip rouw. Er zijn immers vele vormen van verlies waarmee iemand in zijn leven in aanraking kan komen: verhuizing, scheiding van ouders, pensionering, verlies van werk, ongewenst kinderloos, We moeten er echter rekening mee houden dat elk van de opgenoemde vormen van verlies, een ingrijpende gebeurtenis kan zijn voor een persoon en dat aan elk verlies een rouwproces gekoppeld kan worden. 1 Wat betekent verlies eigenlijk? Verlies betekent letterlijk iets of iemand kwijtraken. Het verlies kan soms tijdelijk zijn, maar elk verlies veroorzaakt altijd een emotie. Hoe intens deze emotie is, is afhankelijk van de waarde die we aan het verlies toekennen. De meeste mensen gaan duidelijk reageren op een verlies. 1.3 Het rouwproces: rouwfasen en rouwtaken 1.3.1 De vier rouwtaken volgens William Worden Over het rouwproces zijn in de loop der tijd diverse theorieën ontwikkeld die in wezen weinig van elkaar verschillen. In dit hoofdstuk diepen we het rouwproces uit van William Worden ( 92), professor psychologie (Harvard Medical School). Hij is een Amerikaanse rouwtherapeut die in het rouwproces vier rouwtaken onderscheidt. Zijn theorie is in verscheidene boeken terug te vinden en is zeer begrijpbaar geformuleerd. 2 1 STAM. P., Verliesverwerking. Internet, z.d. (http://www.afscheidsbegeleiding.com/afscheid/verlies/index.html) 2 ADRIAENSEN, M., Als ouderen rouwen: oudere mensen helpen bij verlies. Tielt, Lannoo, 2005, p. 36. 12

Allereerst diepen we de vier rouwtaken verder uit, waarna er een opsplitsing gemaakt wordt tussen het begin, het midden en het einde van het rouwproces met hierin de verschillende rouwreacties en rouwtaken. William Worden onderscheidt vier rouwtaken: 1 1) het aanvaarden van het verlies; 2) het ervaren van de gevoelens en reacties die volgen op het verlies; 3) het aanpassen aan een nieuw leven waar het verlies geen deel meer van uitmaakt; 4) het verlies emotioneel een plaats geven en het opnemen van de draad van het leven. Deze vier rouwtaken houden meer in dan op het eerste zicht lijkt. Elke rouwtaak heeft een dieperliggende betekenis die hieronder kort wordt weergeven. 2 1) De realiteit van het verlies aanvaarden: dit betekent acceptatie van het verlies, zowel intellectueel als emotioneel, spiritueel als sociaal. De eerste opgave van de rouwende is dat hij de werkelijkheid accepteert. Er wordt wel eens aangegeven dat ouderen makkelijker kunnen omgaan met verlies, omdat ze van vroeger geleerd hebben om zich bij het onvermijdelijke neer te leggen. Tijdens hun opvoeding hebben ze bepaalde waarden en normen meegekregen, waardoor ze zich met deze gedachtengang kunnen verenigen. Tegen het onvermijdelijke kunnen velen immers niets beginnen, waardoor de rouwenden een verlies ook sneller gaan aanvaarden. Dit is slechts schijn! Omwille van hun achtergrond gaan ze een verlies toch niet zomaar accepteren. Oudere mensen zijn het niet gewoon om hun gevoelens te uiten. Ze hebben nooit geleerd om over hun gevoelens te praten, wat bij jongere mensen wel meer het geval is. Vroeger hing dit onderwerp ook meer in een taboesfeer. 1 BOELEN, P., HUISKES, C. en KIENHORST, I., Rouw en rouwbegeleiding. Utrecht, Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn, 1999, p. 22. 2 ADRIAENSEN, M., o.c., p. 36-38. 13

2) De rouwpijn bewust doorworstelen: zoveel mogelijk de confrontatie aangaan met alle psychische, fysieke en emotionele problemen, ook in het gedrag naar anderen toe. De tweede taak is dat we de pijn van het verlies tot ons toelaten. De pijn is niet bij iedereen hetzelfde, maar het is vaak onmogelijk dat niemand geen pijn ondervindt bij een verlies. Voor vele ouderen is het ondergaan van het rouwproces een verschrikking. Het gaat immers gepaard met rouwpijn en pijn wordt gekoppeld aan lijden. Ouderen moeten al hun energie bij elkaar bundelen om alle kwalen en beperkingen onder controle te houden. Wanneer hierbij de pijn van het rouwen om een verlies nog eens komt, vergt dit extra energie die een oudere meestal niet kan vinden. Omwille van die reden zal de oudere proberen om het verdriet niet binnen te laten en het te verdringen. Dit is slechts een tijdelijke oplossing, waarna het probleem van de rouwpijn weer naar boven zal komen. De pijn is te vergelijken met een niet verzorgde wonde: hij gaat etteren en dient hoe dan ook te worden verzorgd. 3) Zich aanpassen aan het leven in een omgeving waar het verlies niet meer aanwezig is: de rouwende zal rollen en verantwoordelijkheden moeten nemen, nieuwe taken uitvoeren en nieuwe vaardigheden aanleren. Er is een zekere aanpassing nodig om met het verlies te kunnen leven en dit vergt een enorme inspanning van de oudere. Hij moet zich vooral willen aanpassen aan de veranderende omstandigheden, waarbij we hem moeten motiveren om daar werk van te maken. Hij moet ook bepaalde karweien verrichten waar hij weinig ervaring mee heeft en hij dient daarbij nieuwe vaardigheden aan te leren. We kunnen hem dus tonen hoe hij iets moet doen of hem helpen om methoden te zoeken zodat hij bepaalde bekwaamheden kan aanleren. Wanneer de overleden man altijd de administratie heeft gedaan, zal de achtergebleven vrouw deze rol van hem moeten overnemen. De mate waarin de oudere slaagt om zijn handel en wandel te organiseren, zal bepalend zijn voor zijn levenskwaliteit. 4) Een plaats geven aan het verlies op emotioneel vlak: inschatten hoe we verder willen leven, welke doelen we willen nastreven en bepalen hoe en in welke mate de herinneringen deel zullen uitmaken van het leven van morgen. Het verlies behoudt op een of andere wijze nog een betekenis in hun leven. Bij het verlies van een dierbare geloven vele nabestaanden in het hiernamaals. Deze taak is 14

voor vele ouderen vaak de moeilijkste, omdat ze bang zijn dat ze hun dierbare gaan vergeten en hem tekort gaan doen, of omdat ze bang zijn om in nieuwe relaties te investeren. De gevoelens en emoties die hiermee gepaard gaan, zijn blijvend en worden gekoesterd. Dit is dan ook vaak een stimulans om de draad van het leven weer op te nemen en er een nieuwe waarde aan toe te kennen, waarbij het verlies natuurlijk niet vergeten wordt. 1.3.2 Het begin van het rouwproces Het begin van het rouwproces omvat de eerste tijd nadat het verlies is geleden. In deze periode zijn reacties zoals shock en ongeloof niet te vermijden. De shockreactie treedt meestal direct na het verlies op. Hieraan kunnen we ook de reactie van ontkenning koppelen. Het kan hier gaan over het niet willen denken aan en praten over het verlies, maar de rouwende kan het ook openlijk ontkennen. Hierbij kunnen heftige emoties ontstaan of net andersom, een emotionele verdoving. 1.3.2.1 Rouwreacties 1 De reacties die hieronder beschreven worden, zijn allemaal normale reacties. Het kan natuurlijk wel voorkomen dat familieleden, hulpverleners, het als angstaanjagend ervaren. Ontkenning en ongeloof De rouwende wil niet geloven dat er een verlies is geleden. Hij denkt dat het een vergissing is en dat alles wel terug goed zal komen. Hij wil het verlies niet onder ogen zien en hij hoopt dat de oorspronkelijke toestand zal terugkeren. Emotionele verdoving Rouwenden kunnen zich verdoofd voelen na het verlies. Het is net alsof ze zich in een droom bevinden. Het is een soort gevoel van afgesloten te zijn van de dingen die in de 1 BOELEN, P., HUISKES, C. en KIENHORST, I., o.c., p. 23-25. 15

omgeving gebeuren. Ze reageren als een automatische piloot en zijn als het ware gevoelloos. Emoties in de eerste periode Er kunnen zich verscheidene emoties voordoen zoals hevige uitbarstingen van verdriet, boosheid, angst, We spreken hier niet alleen van negatieve gevoelens, ook positieve gevoelens kunnen de kop opsteken. Deze worden dikwijls als ongepast ervaren en worden niet aanvaard. Dit kunnen gevoelens van opluchting zijn of het verlangen om het verdriet op een afstand te houden. Denken Rouwenden kunnen verschillen in de manier van denken. Sommigen ondervinden geen veranderingen in de wijze van denken en het is zelfs mogelijk dat ze ervaren dat ze nog efficiënter gaan denken dan normaal. Anderen hebben er wel meer last van en merken dat ze verwarder worden. Activiteiten Ook hier zijn er verschillende varianten te onderscheiden. Er zijn mensen die de hele dag in hun stoel zitten en hun huis niet meer uit komen. Er zijn echter ook mensen die hun activiteit blijven behouden of waarbij de activiteit zelf toeneemt. We moeten er wel rekening mee houden dat rouwenden, die in de eerste periode hun activiteiten blijven verder zetten, later een terugval kunnen krijgen waarbij ze dan hevige emotionele reacties gaan vertonen. Gedachten aan zelfdoding Nabestaanden van een overleden iemand kunnen met de gedachte aan zelfdoding rond lopen, omdat ze zich bij de overledene willen voegen. Ook bij andere verliezen kan de gedachte aan zelfmoord optreden. De gevoelens na een verlies kunnen zo hevig en intens zijn, dat ze dit niet meer aankunnen en zichzelf ervan willen verlossen. Het is hierbij belangrijk dat de wens van de rouwenden omtrent zelfdoding ernstig wordt genomen en dat er de nodige aandacht aan wordt geschonken. 16

1.3.2.2 Rouwtaken 1 In deze beginfase van het rouwproces zijn taak 1 en taak 2 belangrijk voor de rouwenden. Ze houden zich bezig met het accepteren van het verlies en het ervaren van de emotionele pijn die het gevolg is van het verlies. Voor vele rouwenden is het niet eenvoudig om deze eerste twee taken waar te maken. Omwille van die reden kunnen er nog vaak emotionele reacties optreden. Taak 1: het aanvaarden van het verlies Het aanvaarden van het verlies houdt verband met het feit dat het nooit meer zal zijn zoals vroeger. De periode voor dat het verlies geleden was, zal nooit meer terugkeren. We spreken hier van het gevoelsmatig aanvaarden, wat niet voor iedereen zo eenvoudig is. Omdat dit zo moeilijk is, kan het nodig zijn dat er letterlijk afscheid genomen moet worden van hetgeen de rouwende heeft moeten achterlaten. In deze fase van het rouwproces is dit meestal niet te realiseren en kan zelfs ook later nog problemen geven. In deze fase is het belangrijk dat de rouwende weet dat er een verlies geleden is en dat hij de werkelijkheid aanvaardt. De mogelijkheid bestaat dat de rouwende het hier moeilijk mee heeft, waardoor reacties als ongeloof, verdoving en shock kunnen optreden. Taak 2: het ervaren van de gevoelens en reacties die volgen op het verlies In het begin van het rouwproces kunnen de rouwenden vaak nog niet omgaan met hun gevoelens en emoties. Daarom voelen ze zich dikwijls verdoofd of verward. Het kan ook zijn dat de rouwenden bang zijn om met deze gevoelens geconfronteerd te worden en deze liever uit de weg gaan. Ze kunnen dit onder andere doen door het verlies te minimaliseren. 1 BOELEN, P., HUISKES, C. en KIENHORST, I., o.c., p. 25-27. 17

Er wordt vaak gezegd dat de emoties onmiddellijk na het verlies hevig en intens moeten zijn, maar niets is minder waar. Dit is immers vaak nog niet mogelijk, omdat er meestal nog praktische zaken geregeld dienen te worden. 1.3.3 Het midden van het rouwproces Reacties als shock, ongeloof en ontkenning komen meestal in het begin van het rouwproces voor. In het midden van het rouwproces zijn deze grotendeels afgenomen. De rouwende is op dit ogenblik immers beter in staat om de werkelijkheid van het verlies te accepteren. Het ene moment kan de rouwende enorm negatief zijn ingesteld en kunnen er gevoelens van woede en verdriet naar boven komen. Het andere moment kan de rouwende deze gevoelens op de achtergrond plaatsen en zich met andere dingen bezig houden dan die hem met het verlies confronteren. 1.3.3.1 Rouwreacties 1 In het midden van het rouwproces kunnen verschillende reacties voorkomen, die verder in dit hoofdstuk terug te vinden zijn. Dit is merkbaar aan de gedachten, het gedrag en de emoties van de rouwende. De rouwende kan in deze fase om verscheidene redenen hulp zoeken, bijvoorbeeld omdat hij vindt dat hij niet normaal op het verlies reageert of omdat hij er gewoon met iemand over wil praten en in zijn directe omgeving er de kans niet voor krijgt. We mogen natuurlijk niet iedereen over dezelfde kam scheren, want niet iedereen maakt deze fase op dezelfde manier door. Verdriet Dit is een normale emotionele reactie van iemand, wanneer die persoon iets dierbaars heeft verloren. De rouwende kan dit tonen door in stilte met het verdriet om te gaan, maar aan de andere kant kunnen er ook hevige huilbuien ontstaan. 1 BOELEN, P., HUISKES, C. en KIENHORST, I., o.c., p. 27-34. 18

Woede Dit kan een algemeen gevoel van boosheid en irritatie veroorzaken. De rouwende gaat zich afreageren op bepaalde mensen of dingen die in verband gebracht worden met het verlies. Hij gaat zijn woede uiten op anderen, omdat hij van mening is dat hij het verlies had kunnen voorkomen. Maar ook op zichzelf omdat hij vindt dat hij, door anders te reageren en te handelen, het verlies had kunnen tegengaan. Angst Sommige rouwenden zijn bang voor de toekomst, voor hetgeen dat komen gaat na het verlies. Ze zitten met de vraag of ze zich wel kunnen redden. Ze zijn ook dikwijls bang, omdat ze denken dat ze niet met het verlies kunnen omgaan, dat ze het op een verkeerde manier verwerken. Schuldgevoelens Er zijn rouwenden die de oorzaak van het verlies bij zichzelf gaan leggen. Ze zijn van mening dat ze door bepaalde handelingen niet te doen of juist wel te doen, het verlies in de hand hebben gewerkt. Schuldgevoelens worden vaak verwoord door: Had ik maar Opluchting Na een verlies kan het voorkomen dat rouwenden zich opgelucht voelen. Dit kan onder andere voorkomen wanneer er een moeilijke weg aan vooraf is gegaan die nu ten einde is gekomen. Vaak gaat dit gepaard met schuldgevoelens. Wij zijn immers van mening dat iemand niet opgelucht mag zijn bij een verlies. Dat gevoel is niet gepast. Dromen en nachtmerries De rouwende kan soms dromen en nachtmerries hebben, die te maken hebben met het geleden verlies. Dromen kan als positief worden ervaren, wanneer de rouwende terug 19

denkt aan de tijd voor het verlies. Nachtmerries kunnen echter schrikwekkend zijn, wanneer het verlies opnieuw wordt beleefd. Gezondheidsproblemen Het kan voorkomen dat rouwenden tijdens het rouwproces te maken krijgen met verschillende gezondheidsklachten. Enkele voorbeelden hiervan zijn: slaapproblemen, eetproblemen, hoofdpijn, energiegebrek, De kans op lichamelijke ziekten neemt dan ook toe voor bepaalde mensen. Het is dan echter moeilijk te bepalen of dit het gevolg is van lichamelijke klachten of dat het een gevolg is van de emoties en de spanningen die met het verlies samengaan. Verlangen Vele rouwenden verlangen naar de situatie die verloren is gegaan. Eenzaamheid De rouwende kan zich erg alleen voelen tijdens het rouwproces. Als mensen uit zijn directe omgeving niet genoeg hulp en ondersteuning bieden, kan de rouwende het gevoel krijgen dat hij er alleen voor staat. Ondanks de contacten met vrienden en familieleden is het toch ook mogelijk dat de rouwende zich eenzaam voelt, omdat dit het gevoel van alleen zijn kan versterken. Opdringerige gedachten en herinneringen Er zijn bepaalde momenten dat de rouwende, gewild of ongewild, gaat terug denken aan het verlies dat geleden is. Het kan zijn dat de rouwende bepaalde dingen niet wil vergeten en telkens probeert om zich alles te herinneren. De andere mogelijkheid is dat de rouwende zijn gedachten en herinneringen niet onder controle heeft en er dus ongewild mee geconfronteerd wordt, wat angstaanjagend kan aanvoelen. 20

Verwarring Het ene moment kan de rouwende zich goed voelen in zijn vel en kan hij omgaan met de gevoelens die met het verlies te maken hebben. Het andere moment kan de rouwende het moeilijk hebben om met die emoties in aanraking te komen. Concentratie -en geheugenproblemen De rouwende kan er moeite mee hebben om zijn hoofd bij bepaalde zaken en handelingen te houden. Dit kan het gevolg zijn van het bewust of onbewust denken aan het verlies dat geleden is. Hij kan met zijn gedachten afdwalen, waardoor hij op die manier weer met zijn verwarring geconfronteerd kan worden. Waakzaamheid en oplettendheid De rouwende is enorm waakzaam en houdt alles voortdurend in het oog. Lusteloosheid Na een verliessituatie bestaat de mogelijkheid dat de achtergebleven persoon niet meer genoeg energie heeft om bepaalde activiteiten te verrichten. De rouwende ziet het nut er niet meer van in om zich elke dag netjes aan te kleden. Waarom zou hij dat nog moeten doen? Rusteloosheid De rouwende kan zich enorm gespannen voelen, waardoor het voor hem moeilijk is om stil te kunnen zitten en zich te concentreren op één bepaalde zaak. Vermindering van vertrouwen Rouwenden kunnen het vertrouwen zowel in zichzelf als in de wereld verloren zijn. Ze hebben het gevoel dat ze bepaalde dingen niet meer kunnen, dat ze voor het verlies wel konden. Ze twijfelen aan zichzelf of ze die verantwoordelijkheden en taken nog wel op zich kunnen nemen en tot een goed einde kunnen brengen. Ook het vertrouwen 21

in de omgeving en in het leven gaat stilaan verloren. Het geloof in rechtvaardigheid en eerlijkheid kan aangetast zijn. Verlies van geloof Sommige rouwenden vinden veel steun en troost in hun religie. Anderen verliezen juist het geloof omwille van het geleden verlies. Ze kunnen zich afreageren op God en stellen zich de vraag waarom hij zoiets heeft laten gebeuren. Verminderde zelfwaardering Zelfwaardering is de waarde die iemand aan zichzelf toekent en wordt voor een groot deel bepaald door de dingen die iemand doet, door de manier waarop iemand tegen zichzelf aankijkt en door relaties met anderen die voor hem belangrijk zijn. Na het verlies kan hier verandering in komen en kan de zelfwaardering geleidelijkaan afnemen. Verlies van zingeving Rouwenden kunnen het gevoel hebben dat hun leven soms geen zin meer heeft. Het leven voor het geleden verlies lijkt vanzelfsprekend, maar omwille van de veranderende situatie kan die vanzelfsprekende lijn doorbroken worden. Zij moeten dan opnieuw gaan inzien wat de betekenis van het leven is. Dit is niet voor iedereen zo eenvoudig en is meestal een moeizaam en langdurig proces vooraleer ze weer richting kunnen geven aan hun leven en terug aan de toekomst durven denken. Wanhoop Een rouwende die een negatieve kijk heeft op het leven en te pessimistisch is ingesteld, kan zich wanhopig gaan voelen. Hij gaat ervan uit dat de benarde situatie niet meer zal veranderen. 22

Depressiviteit Depressiviteit wordt wel eens omschreven als een combinatie van een diepe emotionele pijn en sterk verminderde interesse in activiteiten. Er kunnen verscheidene gevoelens naar boven komen zoals wanhoop, uitzichtloosheid en gedachten aan zelfdoding. Hierbij kan er niet altijd een duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen depressiviteit of intense rouw. Het is vooral belangrijk dat de rouwende een hulpverlener raadpleegt, te beginnen bij de huisarts. 1.3.3.2 Rouwtaken 1 In het midden van het rouwproces hebben de rouwenden de eerste vier rouwtaken doorgeworsteld. Ze hebben geleidelijkaan het verlies geaccepteerd en ervaren de emotionele pijn, waardoor ze in staat zijn om hun nieuwe leven aan de veranderende situatie aan te passen. Aan de laatste taak, het verlies een plaats geven en de draad van het leven weer opnemen, is echter nog niet voldaan. Taak 1: het aanvaarden van het verlies We hebben hierbij een onderscheid gemaakt tussen weten en voelen. In het midden van het rouwproces komt de nadruk meer te liggen op het gevoelsmatig aspect. Het emotioneel aanvaarden van het verlies is daarom een belangrijk doel van het rouwproces. Het hangt van persoon tot persoon af of dit lukt of niet en in welke mate. Over het algemeen zijn rouwenden dus in het midden van het rouwproces beter in staat om de werkelijkheid te aanvaarden, dan het gevoelsmatig aanvaarden van het verlies. Taak 2: het ervaren van de gevoelens en reacties die volgen op het verlies Vele rouwenden zijn in deze fase bezig met het verwerken van hun verlies, omdat er vele emotionele reacties naar boven komen. Toch is er een afwisseling in gevoelens bij de rouwende. Het ene moment kan hij heel verdrietig en boos zijn en het andere moment zijn deze emoties minder en kan het zelfs zijn dat hij ze probeert te ontwijken. Er zijn veel mensen die denken dat het nodig is om tijdens deze tweede rouwtaak hun 1 BOELEN, P., HUISKES, C. en KIENHORST, I., o.c., p. 34-37. 23

gevoelens en emoties te uiten, maar niets is minder waar. Niet iedereen ervaart een verlies op dezelfde manier en gaat er dus ook anders mee om. Het wil niet zeggen omdat iemand zijn gevoelens niet toont, dat hij geen emoties voelt of ervaart. De omgeving krijgt bij dit laatste vaak de indruk dat de rouwende op een verkeerde manier met zijn verlies omgaat. Het is daarom niet altijd eenvoudig om een duidelijk onderscheid te maken tussen het feit dat de rouwende zijn gevoelens verdringt of dat hij gewoon op een andere manier met zijn emoties omgaat. Taak 3: het aanpassen aan een nieuw leven waar het verlies geen deel meer van uitmaakt Het leven van de rouwende gaat een verandering ondergaan. Naargelang de betekenis die de rouwende aan het verlies geeft, gaat zijn leven in mindere of meerdere mate wijzigen. Een vrouw die bijvoorbeeld haar kind verliest, is geen moeder meer. In deze fase van het rouwproces is het daarom van belang dat de rouwende zich gaat aanpassen aan de nieuwe situatie. Het is mogelijk dat de verwachtingen naar de toekomst toe gewijzigd dienen te worden en dat de rouwende nieuwe vaardigheden zal moeten aanleren om bepaalde verantwoordelijkheden op te kunnen nemen. Bij deze taak moet er ook de nodige aandacht gericht worden op de zin van het leven. De rouwende krijgt meer zicht op zijn leven, wat in het begin van het rouwproces nog niet mogelijk was. Ze mogen hierbij niks overhaasten en ze moeten zich stap voor stap aan de nieuwe situatie proberen aan te passen. Op bepaalde momenten kan dit enorm goed gaan en gaat de rouwende de toekomst met een positief gevoel tegemoet. Op andere ogenblikken kan de rouwende nogal pessimistisch zijn ingesteld, waardoor hij eerder negatief naar het leven kijkt. 1.3.4 Het einde van het rouwproces Het einde van het rouwproces is in zicht wanneer de rouwende op een normale manier kan functioneren in het dagdagelijkse leven. De gevoelens, emoties, gedachten, die met het verlies te maken hebben, worden naar de achtergrond verplaatst. We moeten het begrip einde wel niet al te letterlijk nemen. Het wil niet zeggen omdat een rouwende aan het einde van het rouwproces is, dat er bij hem ook helemaal geen rouwreacties meer kunnen zijn. Er is dus meer sprake van een geleidelijke overgang van het midden naar het einde van 24

het rouwproces. Dit kan voor elke persoon verschillend zijn. Het begrip einde is dus een relatief begrip. Ook de duur van het rouwproces is niet voor iedereen gelijk. Er wordt wel eens gezegd dat het proces ongeveer één of twee jaar duurt, maar eigenlijk is dat moeilijk in te schatten omdat elke rouwende het rouwproces op een andere manier kan beleven. 1.3.4.1 Rouwreacties 1 De reacties die zich in het begin en in het midden van het rouwproces hebben voorgedaan, zijn nu sterk verminderd. Hieronder staan een aantal verschijnselen die kenmerkend zijn voor de laatste fase van het rouwproces. Ontwikkeling van evenwichtige herinneringen Wanneer het verlies net heeft plaatsgevonden, heeft de rouwende de neiging om alleen aan de goede of de slechte dingen te denken die verloren zijn gegaan. Na een bepaalde periode is de rouwende in staat om zowel de positieve als de negatieve dingen aan te halen. De herinneringen aan het verlies worden dan realistischer en raken meer in evenwicht. Plezier beleven aan herinneringen In het begin is het moeilijk voor de rouwende om terug te denken aan de verliessituatie zonder daarbij verdrietig te worden. Doorheen de tijd wordt dit echter wel mogelijk en zal de rouwende met plezier terugdenken aan de herinneringen van vroeger. Controle over gedachten en herinneringen In het midden van het rouwproces hebben we gezien dat de rouwenden zowel bewust als onbewust met hun herinneringen geconfronteerd kunnen worden. In deze fase krijgen de rouwenden meer controle over de gedachten en herinneringen aan vroeger. Dit geldt ook voor de gevoelens waarmee ze te maken krijgen. In deze fase rekenen ze af met hun verwarring en krijgen ze meer controle over hun emoties. 1 BOELEN, P., HUISKES, C. en KIENHORST, I., o.c., p. 37-39. 25

Terugkeer naar het oude niveau van functioneren Voorheen hadden de rouwenden niet genoeg energie en motivatie om bepaalde activiteiten en handelingen te verrichten. Op het einde van het rouwproces is dit wel het geval. Activiteiten die ze vroeger deden, voor het geleden verlies, gaan ze nu terug vervullen. Een verandering van waarden De rouwende kan een andere kijk op het leven en de toekomst ontwikkelen, waardoor bepaalde dingen een andere waarde kunnen krijgen. Vriendschapsrelaties kunnen belangrijker worden. De rouwende heeft terug zin in het leven en volgt een bepaalde richting om zijn doelen te bereiken. We moeten er wel rekening mee houden dat niet elke rouwende de toekomst hoopvol tegemoet gaat. 1.3.4.2 Rouwtaken 1 In de mate van het mogelijke hebben, op het einde van het rouwproces, de rouwenden de vier rouwtaken ondergaan. De rouwende krijgt terug het gevoel dat zijn leven toch nog betekenis heeft en kijkt de toekomst met een positief oog tegemoet. De laatste fase van het rouwproces is immers bereikt, wanneer de rouwende de vierde rouwtaak heeft volbracht. De rouwende gaat het verlies een plaats geven in zijn leven, waardoor hij terug de draad van zijn leven kan opnemen. Taak 1: het aanvaarden van het verlies Aan het einde van het rouwproces zullen velen de realiteit van het verlies kunnen aanvaarden en er ook gevoelsmatig mee kunnen omgaan. Dit is niet voor iedereen weggelegd. Er zijn immers rouwenden die met de situatie moeten leren leven en het verlies nooit zullen accepteren. 1 BOELEN, P., HUISKES, C. en KIENHORST, I., o.c., p. 39-41. 26

Taak 2: het ervaren van de gevoelens en reacties die volgen op het verlies De intensiteit van de emotionele reacties zijn in de laatste fase van het rouwproces enorm afgenomen. De rouwenden hebben een manier gevonden om met hun gevoelens om te gaan. De mogelijkheid bestaat dat er bij bepaalde gelegenheden de gevoelens van tijdens het verlies terug zullen opkomen, maar de rouwende weet dan dat hij de gevoelens kan hanteren. Ook rouwenden die in het midden van het rouwproces te maken hebben gekregen met opdringerige gedachten en herinneringen, krijgen in deze fase hier meer controle over. De rouwende voelt zich hierdoor minder angstig als voorheen. Taak 3: het aanpassen aan een nieuw leven waar het verlies geen deel meer van uitmaakt De rouwenden zijn zich er in deze laatste fase van het rouwproces meer bewust van, dat er bepaalde veranderingen in hun leven hebben plaatsgevonden. De rollen en de verantwoordelijkheden, waarmee de rouwende moest leren omgaan, zijn in de mate van het mogelijke overgenomen. Hierbij zijn dan ook alle praktische zaken die met het verlies te maken hadden, afgehandeld. Als laatste heeft de rouwende in deze fase zich aangepast aan het feit dat hij aan een toekomst moet bouwen waar het verlies geen deel meer van uitmaakt. Taak 4: het verlies emotioneel een plaats geven en het opnemen van de draad van het leven De rouwende heeft hier het verlies verwerkt en er de nodige tijd en energie in gestoken om het emotioneel een plaats te geven. De rouwende gaat terug aan activiteiten deelnemen en de relaties met familieleden, vrienden, terug opnemen. Hij gaat de draad van zijn leven terug opnemen, zonder dat hij daarin belemmerd wordt door zijn gevoelens, gedachten en gedragingen omtrent het verlies. Op het einde van het rouwproces is het niet de bedoeling dat de rouwende het verlies gaat vergeten en er niet meer mag aan terug denken. Het verlies neemt immers een belangrijke plaats in, in het leven van de rouwende. Het is de bedoeling dat de rouwende het verlies verwerkt heeft en er op een goede manier mee kan omgaan. De 27

vierde rouwtaak in het rouwproces wordt over het algemeen geleidelijk volbracht. Gedurende het hele proces probeert de rouwende stap voor stap de draad van zijn leven weer op te nemen. In de laatste fase brengen vele rouwenden dit doel tot een goed einde. 1.4 Kanttekening bij het rouwproces Meerdere theoretici hebben de rouwfasen van het rouwproces beschreven, maar het wil niet zeggen dat een individu deze fasen ook zo ondergaat als in de theorie vermeld staat. De fasen van het rouwproces doorkruisen elkaar. De verschillende fasen kunnen in elkaar overlopen, waardoor iemand na de derde fase terug kan vallen naar de tweede fase en dan ineens naar de laatste fase kan gaan. Het is dus niet strikt voorgeschreven hoe iemand, die rouwt om een verlies, zich gaat gedragen. Elke persoon gaat hier anders mee om. Hierdoor geeft de rouwende dikwijls aan dat het net een chaos is in zijn hoofd. De stadia van een rouwproces kennen dus niet altijd een lineair verloop. Rouwenden pendelen tussen de ene fase en de andere fase op en neer. Het is ook niet de bedoeling dat elke rouwende alle fasen van het rouwproces gaat doorlopen. Iemand kan bijvoorbeeld goed met een verlies omgaan en zal van de eerste fase onmiddellijk overgaan naar de laatste fase. Anderen zullen de laatste fase misschien nooit bereiken. Hoe intens iemand het rouwproces ervaart en de duur van elke fase is afhankelijk van de rouwende zelf. Voor de een duurt de fase van woede enorm lang en is de fase van wanhoop van korte duur. Het omgekeerde tafereel kan zich ook voordoen. De rouwtaken die in de fasen vervuld worden, kunnen in een wisselende volgorde worden volbracht en zijn dus niet aan een bepaalde tijdsperiode gebonden. Het is belangrijk dat de rouwende kan rouwen zoals hij dat zelf wil en nodig heeft. De duur van een rouwproces kan daarom variëren van enkele maanden tot jaren. Het kan ook zijn dat de rouwende blijft steken in de rouw en zich gaat vastklampen aan bepaalde gevoelens. 1 Het is noodzakelijk dat we aangeven dat iedereen dus op een andere wijze het rouwproces beleeft. De fasen die de verschillende theoretici hebben beschreven, is echter een soort van 1 BUIJSSEN, H., o.c., p. 39. 28

hulpmiddel waar hulpverleners zich naar kunnen richten wanneer ze een rouwende gaan helpen. Op die manier kunnen ze de gevoelens en de gedachten van de rouwende beter begrijpen en nagaan of het rouwproces vertraagd of versneld is. 1 Als we veronderstellen dat het rouwproces een aantal vaste fasen heeft, zeggen we daarmee eigenlijk dat dit proces voor iedereen en altijd op dezelfde manier verloopt. Dat is dus echter niet het geval. Een gevolg hiervan kan zijn dat we onterecht zeggen dat de nabestaande niet goed rouwt, als hij anders met een verlies omgaat dan verwacht. We moeten hierbij in het achterhoofd houden dat elke mens op zijn eigen manier reageert en dat er geen regels zijn over hoe dit proces altijd verloopt of zou moeten verlopen. 2 1.5 Besluit In het eerste hoofdstuk zijn de vier rouwtaken volgens William Worden besproken, samenhangend met de rouwreacties die kunnen ontstaan wanneer iemand met een verlies geconfronteerd wordt. Het rouwproces verloopt niet altijd voor iedereen op dezelfde manier. Elke persoon kan een verlies op een andere wijze ervaren, waardoor het verwerkingsproces voor iedereen verschillend is. Geen twee mensen rouwen dus op dezelfde manier, ook al kunnen we bij de meeste personen gelijksoortige belevingen en reacties terugvinden. Het volgende gedichtje illustreert op een mooie wijze hoe iemand een rouwproces kan ervaren. 3 Herstellen van de rouw is als ontwaken uit een lange winterslaap, de warmte van de zon voelen, de wind in de bomen horen ruisen, het zachte gegons van de bijen horen, de vogels horen zingen, de geur van de bloemen ruiken, het zout van mijn tranen voelen, mijn zintuigen laten strelen door de schoonheid van de natuur, de stilte ervaren binnen mij als een haven van pijn. 1 BUIJSSEN, H., o.c., p. 40. 2 Informatie over rouw. Internet, z.d. (http://www.fiddelaers.nl/inforouw.html) 3 KEIRSE, M., o.c., p. 94. 29

Hoofdstuk 2: Ouderen verhuizen naar het rusthuis 2.1 Inleiding Verhuizen gaat niet alleen gepaard met zakelijke beslommeringen, maar doet emotioneel ook veel met de persoon die verhuist. Het heeft onder meer te maken met het loslaten en verlaten van datgene wat vertrouwd is. Verhuizen naar een rusthuis kan een diep ingrijpende gebeurtenis zijn met veel emotionele en spanningsvolle momenten. Ouderen zijn vaak vergroeid met hun omgeving en bij het loslaten hiervan kunnen zij schade ondervinden, waarbij hun gewoonten en gedrag beïnvloed wordt. Niet iedereen ervaart een verhuis naar een rusthuis op dezelfde manier. De aanzet tot de verhuizing heeft achteraf ook zijn invloed op het verwerkingsproces. Verblijft de oudere vrijwillig in het rusthuis of niet? 2.2 Verhuizen is een vorm van verlies Verhuizen naar een rusthuis is een ingrijpende en emotionele gebeurtenis. Het betekent dat de persoon afscheid moet nemen van zijn vertrouwde omgeving, die vaak getuige is van een grote levensgeschiedenis. Wanneer ouderen naar een rusthuis verhuizen, zal er een nieuwe fase in hun leven beginnen. Een fase die veel vragen oproept en die ouderen als angstaanjagend kunnen ervaren. Hoe zal de nieuwe woonst zijn? Welke mensen ga ik ontmoeten? Kan ik met deze mensen omgaan? Wie zal mij op welke tijdstippen verzorgen? Mag ik bezoek ontvangen? We kunnen van verlies spreken wanneer iemand van iets of iemand wordt losgesneden. Op dat ogenblik voelen we pijn, omdat we die persoon of die bepaalde zaak een waarde geven waardoor we er stilaan aan gehecht raken. Er ontstaat een band die bij het verlies verbreekt en dat treft ons. Wanneer iemand zich niet zo vlug aan iets of iemand hecht, zal hij ook minder pijn ervaren. 1 Wanneer iemand verhuist en zijn oude woonst verlaat, moet hij iets achterlaten wat hem dierbaar is. Hij heeft daar meestal bepaalde herinneringen opgebouwd die moeilijk zijn los te 1 VINK, H., Als ouderen verhuizen. Een praktische gids. Kampen, Kok, 2001, p. 70-75. 30

laten. Hij gaat niet alleen weg van zijn woning, maar hij moet ook zijn vertrouwde omgeving en buren achterlaten. Hier kunnen we spreken van onthechting. 2.2.1 Vormen van verlies Herman de Mönnink 1 is een trauma-, gezondheids-, arbeids -en organisatie psycholoog en hij verzorgt vanuit zijn eigen praktijk, de Mönnink te Groningen, cursussen en trainingen op het gebied van verlieskunde, burnoutpreventie, Hij heeft een boek over verlieskunde geschreven, waarbij hij verschillende vormen van verlies beschrijft. Om verhuizen als een verlies scherper in beeld te krijgen, gaat hij dieper in op het ontstaan en de werking van verlies. Herman de Mönnink maakt een onderscheid tussen het overgangsverlies en het incidenteel verlies. Het incidenteel verlies splitst hij verder op in een permanent verlies, een tijdelijk verlies en een meervoudig verlies. 2 1) Overgangsverlies Onder een overgangsverlies verstaan we een verlies dat bij het leven hoort, dat deel uitmaakt van het biologische levensproces. Iedereen zal doorheen zijn levensperiode een aantal fasen doorlopen die hij normaal gezien niet kan ontwijken, namelijk de geboorte, de puberteit, de adolescentie, de volwassenheid en de ouderdom. Doordat de ene fase de andere opvolgt en de overgang op een geleidelijke manier verloopt, kunnen we spreken van een natuurlijk groeiproces. 2) Incidenteel verlies Een incidenteel verlies staat op zichzelf en wordt veroorzaakt door een gebeurtenis van buitenaf. De fasen die bij het overgangsverlies terug te vinden zijn, zijn vaak gekenmerkt door incidentele verliezen. Het verhuizen naar een rusthuis hoort hieronder thuis, omdat het een verlies is van de vertrouwde omgeving dat voortkomt 1 MÖNNINK. H., Verlieskunde. Internet, z.d. (http://www.verlieskunde.nl/algemeen/algemeenherman.htm) 2 VINK, H., o.c., p. 72-73. 31

uit het bereiken van een bepaalde leeftijd en een slechtere gezondheidstoestand. Hoe iemand een incidenteel verlies ervaart, is afhankelijk van de zwaarte van het verlies. Iedereen gaat op een andere manier met een verlies om. Een incidenteel verlies kunnen we opsplitsen in een permanent verlies, een tijdelijk verlies en een meervoudig verlies. Permanent verlies Een permanent verlies is iets wat we als blijvend ervaren. Iemand die zijn partner verliest, zal hem nooit meer terug zien. Zijn leven zal nooit meer hetzelfde zijn. Tijdelijk verlies We spreken van een tijdelijk verlies, wanneer het gemis aan iets of iemand na een bepaalde tijd verdwijnt en vervangen wordt, wanneer iemand gaat scheiden of werkloos wordt. Het hangt natuurlijk van persoon tot persoon af of iemand iets als een permanent of tijdelijk verlies ervaart. Meervoudig verlies Het ene verlies kan ook een ander verlies oproepen. Wanneer dit het geval is spreken we van een meervoudig verlies. Iemand die naar een rusthuis verhuist, verliest niet alleen zijn vertrouwde omgeving en zijn huis maar ook zijn buren. Nu kunnen we de vraag stellen waar het verhuizen als verlies thuishoort. We kunnen hier niet helemaal spreken van een overgangsverlies, omdat verhuizen niet behoort tot het natuurlijke levensproces. Er zijn immers mensen die hun leven lang op dezelfde plaats blijven wonen en nooit hun vertrouwde woonst verlaten. We mogen er wel van uitgaan dat het verhuizen, van mensen die de leeftijd van zestig jaar hebben bereikt, samenhangt met de overgang naar de ouderdom. Concreet geformuleerd gaat het incidenteel verlies, dat verhuizen veroorzaakt en een verlieservaring met zich meebrengt, voor een deel samenvallen met het overgangsverlies van het ouder worden. We kunnen dus stellen dat beide voorkomen. 32