1 Michail B. Piotrovsky & John Yrteze (eds.), Earthly beauty, heavenly art. Art oj Islam. London 1999, pp. 80-83, Nrs. 17-18.

EXCURSUS I: ENIGE ILLUSTRATIES VAN DE HEILIGE PLAATSEN UIT ANDERE BRON DAN DE DALÁ'IL AL-KHAYRÀT De handschriften van de Dala'il al-khayral hebben niet het monopolie op afbeeldingcn van de heilige plaatsen in de Hi[áz en Jeruzalem. Die werden al veel eerder en meestal in een andere context afgebeeld. Er moet in Mekka en Medina ecn levendige handel hebbcn bcstaan van afbeeldingen van de verschillcnde heilige plaatsen. Pelgrims zullen ze als souvenir hebben meegenomen, iets dat trouwens tot op de dag van vandaag gebeurt. Zo zijn certificaten van pelgrimage door een plaatsvervanger voorzien van afbeeldingen van de verschillende heilige plaatsen, Mekka, Medina en soms ook Jeruzalem, bekend uit de dertiende eeuw, maar nog in het eind van de negentiende eeuw waren ze in gebruik, en vaak voorzien van afbeeldingen. Oudere aíbeeldingen van de heilige plaatsen op losse bladen zijn waarschtlnhlk vaak verloren gegaan, of hoogstcns ernstig beschadigd bewaard gebleven, getuige de staat waarin de verschillende l3e eeuwse certificaten verkeren. De twee sets van losse bladen die in 1999 in de tentoonstelling over islamitische kunst in de Grote Kerk in Amsterdam werden getoond en die beide afkomstig zijn uit de Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art in Londen, zijn niet heel oud, en daardoor waarschijnlijk onbeschadigd bewaard gebleven.' Deze afbeeldingen zijn waarschijnlijk als (in dit geval vrij kostbare) souvenirs voor pelgrims vervaardigd. De ene set, die geschat wordt te dateren uit de zeventiende of achttiende eeuw, omvat afbeeldingen van de Haram en Mekka, de moskee in Medina en punten van bedevaart buiten Mekka. De andere set, die geschat wordt te 1 Michail B. Piotrovsky & John Yrteze (eds.), Earthly beauty, heavenly art. Art oj Islam. London 1999, pp. 80-83, Nrs. 17-18. datcren uit de achttiendc of ncgentiendc eeuw, omvat afbecldingen van dc Haram en Mekka, punten van bedevaart buiten Mekka cn de moskce in Jeruzalem. Te oordelcn aan de reproducties van de aíbeeldingcn zijn zij inderdaad als losse illustraties gemaakt. Er lijkt immers geen tekst op dc achterzijde van het papier te staan. De dateringen voor dcze losse stukken zijn overigens gehecl voor rekening van de auteurs van dc catalogus. AÍbeeldingen van dc heilige plaatscn als onderdeel van een geïllustrcerdc tekst over Mekka en Medina kwamen ook voor, en het is goed mogclijk dat deze onder de mcer gelctterdc pelgrirns gewildc souvenirs door dezelfde kunstcnaars en schrijvcrs wcrden vervaardigd, die voor een ander publiek ook de losse bladen met afbecldingen vcrvaardigden. Onlangs heeft Rachel Milstein zo'n illustrator geïdentificeerd, Sayyid 'Aii, bekend als kalligraaf en rniniaturist en rnogelijk ook werkzaam als pelgrimsgids in het rniddcn van de zestiendeeuw in Mekka. Hr1 bhlkt ook de auteur van een gcïllustreerdc gids van dc heilige plaatscn te zijn.r In de geïllustrecrde handschriften van dc Turkse biografie van de Profcet Muhammad, Siyer-i Nebi door Mustafa b. Yusuf al- Darír (tweedc helft veertiende eeuw), komt incidenteel ook de Ka'ba voor op miniaturen.2 De Ka'ba komt in deze enigszins perspcctivisch gctekende aíbeeldingcn voor als achtergrond bij de uitbeelding van verschillendepisoden in het leven van de Profeet Muhammad. 1 Rachel Milstein, 'Kitab Shawq-nama. An illustrated tour of Holy Arabia', injsai25 (2001),pp.275-345. Het handschrift in kwestie is MS Haifa. National Maritirne Museum, No. 4576. 2 Zie Zeren Tanrndt, Siyer-i Nebí. Islam tasvir sanatmda Hz. Muhammed'in hayatt.istanbul 1984, platen 1,22,23,24,35, 80 en 8 l. De Turkse tekst werd omstreeks 1388 in Cairo voltooid, maar de set geillustreerde handschriften datcert uit het eind van de zestiende eeuw. 218 2t9

'dë1h:}p*\b*lh#-*#à** - q*.: r5; ##.**..**-.*;- aj **&^ "-*- rs* f.à*; * 1.*, * ít u..,:j'i' r; I a.*;r l* Y,'4- *t"i'-*-. *í!ér; * Olcg Grabar hecít nog verschillendc andcrc genres van afbeeldingen van Mekka en Medina opgesomd: ln handschriften van de Khamsa van Nizami, o.a. ter illustratic van het tragische verhaal van dc gclicvcn Layla cn Mafnlrn, zicn wc sorns de Ka'ba afgebeeld, en evenzo in handschriften mct lcgcndarische l'erhalcn over dc oudc profctcn, het genre Qisas al-ánlritz7'. in divinatorische literatuur, enz.' In deze soort tckstcn kan nren dc Ka'ba zien, soms met de directe omgeving crbrj afgebccld. Dc beide aíbeeldingen waamaar Grabar verwijst in dc Prol-ctcngeschiedenissen zijn overigens niet erg overtuigcnd, want de karakteristieke vonn van de Ka'ba is hierop niet zichtbaar.r Een geheel ander genre aíbecldingcn van de Ka'ba en anderc hciligc plaatscn in Wcst-Arabië wordt -eevormdoor de muurschilderingen die pelgrirns op hun huizen aanbrengcna hun veilige terugkeer uit het heiligc land.' Deze schilderingen bchoren tot de volkskunst cn zijn vooral charmant door hun onbevangen stijl. Hele Egyptische dorpen ziln er mcc vcrsicrd. Niet alleen afbeeldingen van Mekka en Medina komcn hicrin voor, vaak pars pro toto, door het aíbcelden van de Ka'ba en de groene koepcl boven hct graf van de Profcct Muhammad, maar ook de middelen van vervoer van de pelgrim (kamclcn, stoomschepen, vliegtuigen), en niet zelden ook afbeeldingen van de pelgrim zelf, zittend op zijn gebedskleed en getooid met de witte tulband waaruit blijkt dat hij ecn hadji is. Deze soort aíbeeldingen van Mekka en Medina is meestal mct simpclc middelen en met weinig of gcen pcrspcctief geschilderd. De Schematische voorstelling van de Ka'ba en andere rituele plaatscn in dc moskee van Mekka, mct daaromheen opgave van de oriëntatie op Mekka vanuit de verschillende delen van dc islamitische wcrcld. Handschrift uit Turkiie. 96011553 (Or. 5 (30). Í. 37a). I Oleg Grabar, 'A preliminary note on two lsth century representations of Mekka and Mcdina', in JSAI 25 (2001). pp. 268-271. 2 Zie Rachel Milstcin, Karin Riihrdanz & Barbara Schmitz, Stories ol the Prophets. Illu.strurtacl ntunusc:ripts o/ Qisas al-anbiyá'. Costa Mesa 1999, platen viii cn 5. 3 Ann Parker & Avon Neal, Hajj pointings. Folk art of the great pílgrimage. Washington, etc. I 995. 220 221

**s& Voorstelling van de Mas'á, het overdektc hardlooptraject bij de moskce van Mekka. Handschrift, waarschijnlijk uit Turkije, 1005/l 597 (Or.832. f. 89a). stijl is mogelijk gebaseerd op de iconografie van de al eerder genoemde pelgrimsprenten, maar het is ook mogclijk om vol te houden dat deze stijl kenmerkend is voor deze soort van schilderkunst. Uit de Leidse collectie volgen hier enige voorbcelden van afbeeldingen van de heilige plaatsen, met een kortc beschrijving van hun culturele context. 1. Een schematische afbeelding van de Ka'ba in Mekka in een astrologisch-magische verzamelbundel.' De verzamelbundel waarin deze aíbeelding staat wordt soms, maar ten onrechte, geïdentificeerd als Qabs al-anwar wa-bah{at al-asrar welk werk wordt toegeschreven aan MuhyT al-dtn lbn 'Arabï (gest. 1240). De bedoeling van deze schematische afbeelding van de Ka'ba en enkele andere belangrijke punten op het binnenplein van de Grote Moskee van Mekka is om aan te geven hoe de de oriëntatie op de Ka'ba vanuit alle landen ter wereld tijdens het rituele gebed plaats vindt. De buitenste ring van de cirkel bevat de aanduidingen van de vier windstreken (het zuiden aan de bovenzijde) en is verdeeld in elf sectoren, waarvan elke sector een mihrab (gebedsnis) voor een bepaalde regio aangeeft. De voornaamstc aanduidingen zijn, te beginnen bij l. Jerusalem en Medina, en dan draaiend met de klok mee (noord, oost, zuid, west): 2. Syrië: Aleppo en Damascus; 3. Mesopotamië, Malatia; 4. Baghdad en Kufa; 5. Basra, Isfahan, China; 6. Sind en Hind; 7. Kabul en Qandahár; 8. Yemen, Aden, San'á' enzabld;'9. a\- 'ldáb en Abyssinië; 10. Nubië; I l. Egypte en Andalusië. 2. Een afbeelding van Mekka en de Mas'á in een historische verzamelbundel. De afbeelding behoort mogelijk bij de tweede tekst in de band, Surat Kitab al-wac1l'al-shartf'al-sultaní Imamï al-a'zamí al-khaqoní al-a'dalï ql-muzaííerl al-sulav- I Het handschrift is gedateerd einde Óumádá 960 I ll2juni 15531, colofon op f. 46a.Hs. Leiden Or. 5 (30) f. 37a. zz-)

È.i! ffi w ffi ïë* 'ia -,. '4!S,.-,;iri i. j \l '1, I t.j,.,' ]:,rl I {il. :.?.,,.$g ti: ffi :ri :::{ i: il'i :.;; e$ ffih ffiffi l: i & ffi i,ë; l*l+' I Ll :li\. W ;.it iïí' i*$g l' ',., maní,'afschrift van een stichtingsacte voor een fonds voor het onderhoud van de grote moskee te Mekka, ingestel door of namens de Osmaanse sultan Sulaymán dc Grote' (rcgeerde I 520-1566). Dit afschrift is gedateerd zondag 22 Shawwal 1005 [8 juni 1597, colofon op f. 88a, en werd aígeschrevcn door Husayn b. Husayn al-hisàrï. Of hu ook de illustraties heeft vervaardigd is niet duidelijk.' Rechts is een aíbeelding in platte projectie van dc Grote Moskec van Mekka met de belangrijkste elementen op het binnenplein, en ook met de namen van de poorten van de moskee. Links is een afbeelding van de Mas'á, het overdekte hardlooptraject fussen Marwa en Safà. In dezelfde band zijn nog twee andere teksten die betrekking hebben op Mekka en Medina, een verkorte versie van de bekende geschiedenis van Mekka, al-i'lam bi-a'lam Bayt Allah al-haram door al-nahrawàh (gest. 990/1582) en een werk over het herstel van de moskee in Medina na de brand in 1256, Dhirwat al-lyafa' bima yagibu bi-hadrat al-mustffi door al- Samhldï (gest. 91 l/1506). Al-Samh[dT en al-nahrawàh zijn de twee belangrijkste auteurs over resp. Medina en Mekka in de l0e/ I 6e eeuw. Het is mogelijk dat de afbeeldingen dit handschrift bij een van deze twee andere teksten behoren, maar het is evengoed mogelijk daï zlj louter ter versiering aan het boek zijn toegevoegd en niet direct functioneel zijn voor enige van de drie teksten in deze band. 3. Een aíbeelding van Mekka in een Perzisch pelgrimshandboek. Futuh al-haramayn, door MuhyT al-dln Lán (gest. 93311526-1527), die de tckst van deze geïllustrc-erde gids voor de heilige plaatsen voltooide in 9l l/15 l5-1516.' De moskee van Mekka, in een Perzisch pelgrimshandboek, de Fuíuh al-hctrama))n door MuhyT al-dtn Lán. Handschrift, lran 101211603 íor. I I.019. f. 27b\. I Hs. Leiden Or. 832 (1a) ff. 88v-89a. 2 Het handschrift is gedateerd begin Muharram 1012 [11juni 1603, colofon op f. 39a1. Hs. Leiden Or. 11.019, f. 27b. 1'',t Á 225

De afbeelding is waarschijnhjk afkomstig uit een ander handschrift en is later in dit album geplakt. Opmerkelijk in dit handschrift is de afbeelding van personen. Sommigen verrichten het gebed, anderen staan en kijken toe. De personen op deze afbeelding hebben de ihrqm, de gewijde staat, aangenomen, wat blijkt uit hun speciale witte kleding, die vereist is voor pelgrims. In devotionele handboeken is dit een zeldzaam verschijnsel. Op de tegenoverliggende bladzijde (f. 28a) is een afbeelding van de berg 'Arafat, met cisternes, de tenten van de pelgrims, de drie verschillende mahmal's (uit Syrië, Jemen en Egypte), de al- Namira moskec, en de grote kandelaber van de leider van de pelgrimage, Amír al-hagg. Het boek van MuhyT LàrÍ, dat gezien de vele handschriften die er van bestaan, zeer populair moet zijn geweest, bevat illustraties van Mekka, Mcdina (f. 35b) en Jeruzalem (f. 39b), en nog van tal van kleinere plaatsen in de Higáz die interessant en van belang zijn voor de pelgrirn. 4. De Ka'ba in Mekka als het middelpunt van de wereld, in een Osmaanse verzamelbundel met historische en geografische teksten in het Turks. De kaart is in het handschrift ingeplakt.' Mekka is hier voorgesteldoor middel van zijn meest herkenbare landmark, de Ka'ba, en gepositioneerd als het middelpunt van de wercld. Die wereld wordt hier voorgesteld op de traditioneel Ptolemeïsche rnanicr, als een schijf land, omgeven door zee. Het zuiden is aan de bovenzijde van de kaart. De kaart doet denken aan dc christelijke wereldkaarten waarin Jeruzalem als het middelpunt van de wereld is afgebeeld. De kaart is onderdeel van cen van de mcrkwaardigste Osmaans- Ji'^".:_é;).-J::-." nr u.f,, :;{.' ;x g'"i)'j-":;*"j'*;*; r*: ;; ',i *'s;"ra. a,*;;i;;r'.;*:;,...'jr;*jr.."'l' r' '' j. t )t@-í J J. t: y', -:;!' r,j*,; ::;: : ii "l. ï,. *rl#-rj.yrt.;i.í l%,árr i:à,r I,r,:!,: n!: rrr1l: : I Uitgevoerd als luxc handschrií1, gedateerd 3 Muharram 1060 [6 januari 1650], aígeschreven door Mehmed b. Veli. Hs. Leiden Or. t2.365 í3). f. 90b. Mekka (met de Ka'ba) als middelpunt van dc wcreld, hier in Ptolemeïsche projectie, in een verzamelbundel mct Turkse geografische teksten. Handschrift, Turkijc, 1060/1650 (or. 12.365 (3), f. 90b). 227

Turkse americana, heí Kitah Hadith-i lttruw dar Dhikr-i Ahwal-i Hind-i Gadid 1;a'ni Yeni Dttnva, of kortweg bekend als Tarih-i Hind-i Garhi,letterlijk'de gcschicdenis van West-lndië', dat in meer algemene zin dc ontdekking van Amerika beschrijft. Het werd in of voor 1580 geschreven door een onbekend Osmaans auteur, die, gelet op zijn overwegende behandelingvan Ztid- Amerika, kennelijk van Spaanse bronnen gebruik heeft gcmaakt. De tekst cn zijn bronnen zijn uitgebreid geanalyscerd door Thomas D. Goodrich, The Ottoman Turks and the New World. A study o/ Tarih-i Hind-i garbi and sixteenth centut! Ottoman Americana. Wie sbaden 1990. De publikatie Tarih-i Hind-i Garbi veya Hadis-i nev.istanbul 1987, is een facsimileeditie van het handschrift Istanbul, Topkapr, Revan Kógkii I 488. De andere tekst in deze verzamelbundel is Qaninnama-yi Tawàrrkh-i Padishahan-i Chín wa-khítay, de geschiedenis van China door 'AlT Akbar Khità'r, die deze tekst voltooide in 1582. De wereldkaart maakt deel uit van het inleidcnde deel van deze 'Geschiedenis van West-Indië' waarin de verdelinír van dc wereld in zevcn klimata wordt behandeld. 5. Twee schematische weergavcn van de Ka'ba in Mekka, in r:en verzamelbundel met teksten over astronomische onderwerpen.' De Ka'ba staat in beide afbeeldingcn, die behoren tot de zgn. 'sacred geography','in het centrum afgebeeld. Het vierkant en de cirkel zijn beide in de vier windstreken verdeeld, en die elk weer in tweeën. Bij beide weergaven is het zuiden bovenaan. Dc lcgenda geven informatie over het vinden van de Qibla, de oriëntatie op de Ka'ba vanuit de verschillende landcn, met vcrwijzing naar hun geografische lengte en breedte, 1 Hs. Leiden Or.12.l 18, f. 89b. 2 Zie over dit begrip David King, World-maps./br.linding the directictn and distance ío Mecc'a. London/Leiden 1999, pp. l5-50. 228 Schematische afbeelding van dc Ka'ba in Mekka, rnet aanduidingen voor de rituele oriëntatie. Daaronder een tekst over de gebedstijden. Handschrift, Turkije, l8e-l9e eeuw (Or.12.118, f. 89b). 229

7!, ffiï:í, ií#$ rn#ë Ëi iréii; Pelgrimscertificaat ten bewijze dat het bezoek aan hct graf van de Profeet Muhammad in Medina is afgelegd door een plaatsvervanger. Lithografie, Medina, twecde helft 19e eeuw (Plano 53 F l, nr. 58). 230 en de instructie hoe men daarbij te werk moet gaan met een eenvoudig astronomisch instrumentarium. De kortc tekst onder deze illustraties is getiteld Ma'rit'ht al-sa'at, 'de kennis der uren', en is later in het handschrifï ingeplakt. Hij hoort echter niet bij de twee aíbeeldingen van dc Ka'ba. Het kopiëren van de tekst is nict gedateerd, maar werd waarschijnhik eind achttiende of eerste hclft negenticndeeuw voltooid. 6. Een pclgrimsccrtificaat tcn bewijzc van een bezoek aan hct graf van de Profeet Muhamrnad in Medina, afgclegd ten behoeve van iemand anders. Lithografie, eind negenticndeeuw.r Hct certificaat is ongcbruikt. Hct grootste deel van het blad wordt ingenomcn door ccn afbeelding van het moskeecomplex in Medina, omgevcn door enige voor pelgrims belangrijke plaatsen. Het centrale gebouw vertoont de mecste van de gebruikelijke elementcn: het graf van de Profeet, onder de grote koepel, de mihrab van 'Uthmán, de minhar van de profect, met aanduiding van de gcbedsplaats voor de Malikieten en Shaf ieten. Daaronder is de tuin van Fatima, met dc gebruikelijke palm, weergegeven. Ook worden enige lampen afgebeeld. De poorten van de moskee zijn met hun namen afgebeeld. Opvallend is dat geen melding wordt gemaakt van de graven van de khaliefen Ab[ Bakr en 'Umar. De tekst noemt alleen familie van de Profeet, zijn dochter Fátima en zijn oom Hamza. De tekst in grote letter boven de afbeelding luidt: 'de Profeet heeft gezegd: "Wie mijn graf bezoekt, hem ben ik verplicht voorspraak [bij Go<l] te geven."' De tekst onder de aíbeelding luidt, in verkorte vertaling: 'Lof aan God. Heeft de ziyara volbracht, de pelgrim:.... (naam), komende vanuit Mekka namens:... (naam), alwaar hij zonder ophouden de zegenspreuken over de profeet heeft 1 Papier, afmeting: 28,5 x22 cm aangebracht. Leiden, Plano 53 F Druk in zwart, inkleuring handmatig l, No. 58. 231

uitgesprokcn. Hij is binnengegaan via de Báb al-salàm, hceft voor het vcnster van de Edele Kamer stil gestaan, heeft de Profeet gegroet namens:... (naam), 'O zeggende: Gezant Gods, ik ben tot U gekomen namens:... (naam), als bezoekcr fvan Uw graf] namens hem, en weest U dan een voorspraak. Vervolgens heeft hij bij vertcgenwoordiging degene die in het graf ligt gegroct, en ook Fatima, en hen die in de Graftuin liggen, cn hij heeft de Fatiha gereciteerd, en hij hceft voor hem gebeden om vergiffenis en vervolgens hecft hij bij vcrtegenwoordiging een bezock gebracht aanhamza, aan de martelaren, en aan Quba', en hij heeft een ritueel gebed van twee buigingen verricht in de moskce, en hij heeft voor hem gebeden, en hij heeft dit alles bezocht en gezien in Medina, met God als getuige. Aldus wordt bevestig door de getuigcn:... (plaats voor vier handtckeningen stempels).' De islamitische wet staatoe dat de pelgrimage door een plaatsvervanger wordt verricht. Het verrichten van de bedevaart is wel een zuil van de islam, maar niet een plicht die altijd op iedere individuele gclovige rust. Alleen zij die het zich kunnen veroorloven de rcis te maken, zonder dat de achterblijvers thuis tekort komcn, zijn verplicht te gaan. Men mag echter de vervulling van deze plicht uitstellen, zelfs als men in staat is de tocht naar het Heilige Land te ondernemen. Wanneer iemand die de pelgrimagc had kunnen vemichten echter sterft zonder ten bedevaart gegaan te z1jn, moet een plaatsvervanger op kosten van de nalatenschap namens de overledene de bedevaart verrichten.' Het hier getoonde document maakt, als het is ingevuld en onderlekend, duidelijk dat de plaatsvervanger ook nog de ziyara heeft verricht. I Th.W. Juynboll, Handleiding tot de kennis van de Mohammedaan-.sche wet volgens de leer der Sia/i'itische,school. Leiden 1930, p. 127 Het afbeelden van Mekka en Medina op dit soort documentcn staat in een oude traditie. Er zljn vergelijkbare documenten bewaard gebleven die uit de dertiende eeuw stammen.l Het hier behandelde stuk is waarschijnlijk via Indoncsië in Leiden terecht gekomen. Het is afkomstig uit een kleine collectie islamitische gelithografeerde efemera, meest in plano, die afkomstig is van B.J.O. Schrieke ( I S90-1945). 1 Nu bewaard in het Trirk ve lslam Eserleri Miizesi in Istanbul. Zie J. Sourdel-Thomine & D. Sourdel, 'Certificats de pelerinage par procuration à l'époque mamlouke', in JSAI 25 (2001), pp. 212-233. L)Z z))

EXCURSUS II: DE EERSTE ILLUSTRATIES VAN DE HEILIGE PLAATSEN IN EUROPA Detail van dc afbeelding van de moskee van Mekka, met de Ka'ba. Een Europese primeur van Adriaan Reland, De religione mohemmedica libri duo. Utrecht 17ll (409 F 4, tussen pp. 120-l2l). De eerste in Europa bekende afbeelding van dc grote moskce in Mckka staat afgebeeld in Hadriani Relandi De religione mohammedica librí duo.utrecht Il1l, tussen pp.120-121. Deze atbeelding van hct plein van de Grote Moskee in Mckka is door de Utrechtse geleerdc Adriaan Reland ( 1676-1718) als Europesc primeur in 1111 gepublicccrd. De transformatie dic heeft plaats gevonden tusscn Oosters model (projcctie in plat vlak) en Wcsterse tekening (in perspectief) is voor deze afbeelding beter gedocumcnteerd dan bij de tekeningen van Mekka en Medina door Fischer von Erlach (zie hierna). Relands model was de tekcning die een moslimse tekenaar had vervaardigd voor de Zwccdse reiziger en gcleerde Michael Eneman (1616- na).t Omdat Enemans informant zich niet crg had bekommerd om proporties en perspcctief heeft Rcland, zelf ecn niet onbekwaam tekenaar en kartograaf, dit voor dc graveur Jan Goeree ( I 670- I 73 I ) geconigeerd. Reland zegt over deze correctie hct volgende: 'Aangczien de Turkse tekenaars nogal slordig zijn bij het inachtnemen van dc proportics van de ruimtes en de omvang, heb ik gemcend dat het mij toegestaan was om op basis van de beschrijvingen van deze tempel die in de Arabische bocken voorkomen sommige fouten van de afbeelding tc verbeteren, en daaruit is dc gravure dic u nu ziet ontstaan.' Reland ontving Enemans tekening van Mekka in de loop van 1714, toen Eneman via de Nedcrlande naar Zweden terug reisdc. Eneman bracht bij die gelegcnheid ook ccn bezoek aan de oudheidkundigc Gijsbert Cuper (1644-1716) in Deventer. I Hadriani Relandi De religione mohammedica líbri duo. Utrecht t717,p.119. 23s

ï + ï :,1..q/ f sr" 1 : i : % :. :, i :1@,".,^.."; " ';!.+tëhid;" de"+è,- lgf*' Cuper, die mct vcle gelecrden en rcizigcrs corrcspondeerde, zal wcl vooral belangstelling hebben gchad voor dt: kopieën van Griekse inscripties die Encman van zijn rcis had mcegebracht, cn mogelijk ook voor dc complctc mumrnie dic Eneman in Egypte had gekocht.r Behalve de afbeelding van Mekkabezat Encman IninstL'ns nog één andere aíbcclding, namelijk van Muzdalifa, ecn van dc stadia in het bedevaarlritucel buiten Mekka. en ook MuzdaliÍa is door Reland afgebceld, ook een Europese primeur.r En ook hier is dc afbeelding van de ornheinde ruimte cn de minaret in Muzdalifa door Reland zelf of door de graveur Jan Goeree nedes perspectivisch wecrgegeven. We mogen aannemen dat ook deze afbeelding van Muzdalifa door Reland gercconstrueerd is op dezelfde wijze als hij ook de aíbeelding van dc moskee in Mekka heeft bewerkt. En zoudcn we dan ook mogen aannemen dat het voorbecld van Rclands aíbeelding van Muzdalifa, en om dczclfde rcden ook die van Mekka, ecn tweedimensionale tekcning is geweest, zoals wc die bijvoorbceld kennen uit het werk van Muhyr al-dtn LárT (gest. 933/ 1526-1527), en van de eerdcrgenoemde losse aíbeeldingen van Mekka en Medina? 2. Een iets latere westerse aíbcelding van Mekka en Mcdina uit de achttiende ccuw is getekcnd door Johann Bernhard Fischcr von Erlach (1656-1723) en door hem voor het eerst gepubliceerd in 1121.3 AÍbcclding van MLlzdalifa, ook een Europcsc primeur van Adriaan Reland, De religione mohammedica libri duo.utrccht 11 t1 (409 F 4, p. I I 5). I K.U. Nylander in zijn inleiding bij Michael Eneman, Resa i Orienten I 7 I I - I 7 I 2. Uppsala 1889, p. xv. 2 Hadriani Relandi De relígione mohantnrcdica lihri duo. Utrecht 1717, p. I 15. 3 Hij signeert zijn aíbeelding van Mekka met zijn initialen: 'J.B.F.v.E dcl.' llír 1 ) /

WiÈÈiittrÀ*1la1Xtl r11 r I,l De aíbeeldingen van Fischer von Erlach' zijn gcbaseerd op cen door een moslim ('un certain Ingenieur Arabe') vervaardigd origineel. Maar wie naar deze beide tekeningen van Fischer von Erlach krjkt ziet direct dat de tekenaar allerlei stijlelementen van de Europese architectonische tekenkunst heeft toegepast. Zowel Mekka als Medina zijn in perspectief getekend en beide zijn ook nog eens voorzien van een stedelijke omgeving. Men mag echter aannemen dat het Arabische model voor deze twee afbeeldingen de bekende vlakke projecties van de heiligc plaatsen zijn geweest, maar dat was een stijl van tekenen die in het begin van de achttiende eeuw in Europa niet meer aanvaardbaar was. Nadere informatie ontbreekt echter hierover bij Fischer von Erlach. Het resultaat is een perspectivisch min of meer verantwoorde afbeelding, die niettemin zeer van de werkelijkheid verschilt. Beide sets afbeeldingen van Mekka, die van Eneman/Reland en die van Fischer von Erlach, zijn dus gebaseerd op door moslims vervaardigde originelen, wat ook begrijpelijk is omdat Mekka en Medina toen, cn nu, voor christenc niet toegankclijk zijn cn eerstehands informatie dus niet beschikbaar was.' Op het eerste gezicht lijken de beide sets aíbeeldingenict aan elkaar verwant te zijn noch op csn gemeenschappelijke bron te zijn gebaseerd. Maar als men ecn bewust gemaakte transformatie van de islamitische tweedimensionele voorstelling naar een Europese perspectivische aíbeelding veronderstelt wordt Portret van Adriaan Reland, bij de gegraveerde titel van de tweede cditie van zijn baanbrekende bock over de islam, De religione mohammedica libri duo.ljtrccht 1711 (409 F 4). I In zijn werk EntwurlJ'einer hisíorischen Architeklur, Ridgewood, N.J. 1964 (reprint van de editie Leipzig 1725), maar vooral bekeken naar de reproductie bij Oleg Grabar 'A preliminary note on two l8th century representations of Mekka and Medina', in.isai 25 (2001), pp. 268-274. 2 'Il n'êt permis a aucun Chretien d'approcher de ce lieu, so0s peine d'être brulé vif, ou de prendre le Turban.' Bijschrift bij de afbeelding van de moskee in Medina bii J.B. Fischer von Erlach. 23fl 239

***ê::.:;t. -***-''-*:'- "&'ts s ï È Afbeelding van Medina, met de moskcc van de Profeet Muhammad. Een Europese primeur door Johann Bernhard Fischer von Erlach, gepubliceerd in ll2l, in zijn Entwur/f einer historischen Architektur. Afbeelding van Mekka, met de grote moskee en de Ka'ba. De tweede in Europa bekend geworden afbeelding, door Johann Bernhard Fischer von Erlach, gepubliceerd tn 1721, in ztjn Entwuríï einer historischen Architektur. 240 241

het verhaal toch iets anders. Ik houd het, met die aanname, voor mogelijk en waarschijnlijk dat de tekcningen van Fischer von Erlach en van Encman teruggaan op gelijksoorlige islamitische afbeeldingen. Het moet daarbij gaan om de bekende afbeeldingen die projecties in een plat vlak vertonen. Ik ken geen perspectivisch getekende afbeeldingen van de islamitische heiligdommen in die tijd,' een genre waarvan Grabar voorlopig wel het bestaan aanneemt maar waarvan het eerste voorbeeld nogzal moeten wordcn gevonden. Reland heeft er naar eigen zeggen voor een beter begrip van het uiterlijk van de moskee in Mekka de betrekkelijke literatuur op nageslagen, hoewel hij daarover geen details geeft en evenmin in zijn lijst van gebruikte handschriften een tekst noemt die daarvoor in aanmerking zou kunnen komen.2 Fischer von Erlach geeft ook nog een afbeelding van de moskee in Medina, iets waarover Reland kennelijk niet de beschikking had, terwijl Eneman alleen nog een kleine aíbeelding van Muzdalifa in de aanbieding had. I De perspectivische weergave van Mekka en Medina lijkt pas te beginnen met de vroeg-negentiendeeuwse aíbeeldingen van de bcide heilige plaatsen in Osmaanse handschriften van al-gazllt's Dula il al- Khayrat. 2 'Index codicum orientalium manuscriptorum, quos citavimus, & quibus usi sumus...' op l0 ongenummerde bladzijden aan het eind van zijn boek. GECITEERDE LITERATUUR al-'abbás b. IbráhTm, al- I'lam hi-nan halla Mnrràkr,sh wa-aghmat m i n a l-a' I am. Rabat 1394-1403 I 1974-1983 W. Ahlwardt, Verzeíchniss der arabisc'hen Huntl.schri/iot tlcr kóniglichen Bíbliothek zu Berlin. Berlin 1887-1899 al-siddrq b. al-'arabi (Saddiq Bcn Larbi), F-ihrís mukhtiltit Khi:t7nut Ibn Yusuf bi-marrakush - Catalogue des munusc,rits urubc.s dc Marrakech (Bíbliothèque Ben Yousse.f). Bayrut l4111 1994 'Abd al-azharr (al-shaykh al-magïd al-shamlbï ), Sharh Dalá'il al- Khayrát [...] lil-gazlh. Cairo 141411994. Tor Andrae, Die Person Muhammeds in Lehre und Glauben seiner Gemeinde. Stockholm I 9 I 8 John Robert Barnes, 'The Dervish Orders in the Ottoman Empire', in The Dervísh Lodge, pp. 33-48. Ludowich di Barthema, De uytnentend en seer wonderlijcke Zee-enlandt-Reyse... gedaen inde Morgenlanden, Syrien, Vrughtbaer en woest Arahien, Perssen, Indien, Egtpten, Ethiopien en andere.ljyl het Italaens in Hoog-duyts vertaelt door Hieronimum Megiserium... Nu erstmael in 't Neder-duyts gebracht door F.S. Utrecht 1654 M. Ben Cheneb,'art. pjaz[h', in EIr, vol. I (1913), and in EI2, vol.2 ( I e65) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur,3 supplement vols, 2 vols., Leiden 1937-1949 Vincent J. Comell, 'Mystical doctrine and political action in Moroccan Sufism. The role of the exemplar in the Taríqa al-jazuliyya', in al-qantara 13 (1992), pp. 201-231. Vincent J. Comell, Realm ofthe Saint. Power and Authority ín Moroccan Suíism. Austin 1998 A. Cour, L'étahlis.gement des dynasties des Cherifs au Maroc et leur rivalité avec les Turcs de la régence d'alger 1509-1830. Paris 1904 The Dervish Lodge: Raymond Lifchez (ed.), The Dervish Lodge. Architecíure, Art, and SuJism in Ottoman Turkey. Berkeley, etc., 1992 Michael Eneman, Resa i Orienten l7l I -l7i2. Ed. K.U. Nylander. Uppsala 1889 K. Erdmann, 'Ka'bah-Fkiessen', in Ars Oriental,r'3 (1959), pp. 192-197 a Á') 243

M.V. E,rrazki-van Beek, Verhalen en gebruiken rond de zeven heiligen van Marrakecft. Ongepublicecrde doctoraalscriptie, Leiden 1994 al-fàsi (Muhammad al-'àbid -) Fihrís Makhtutat Khízanat al- Qurawiyytn, deel 2. Casablanca 1400/1980 al-fást (Muhammad al-mahdr -), Mumti' ul-asnn'jïl-ca:ulr uul- Tabha'wa-ma lahuma min al-atba'. Edd. 'Abd al-hayy al- 'Amráwr 'Abd & al-kanm Murád. Casablanca 141511994 Carler Vaughn Findley, 'Social Dimensions of Dervish Life as Seen in the Memoirs of AEgr Dede Ibrahim Halil', in The Dervísh Lodge, pp.175-186. Johann Bernhard Fischer von Erlach, Entwurffeiner historíschen Architektur in Abbildung unterschiedener her[ihmten Gebciude des Alterthums und fremder Vólcker, umb aus den Geschícht-Bíichern, Gedàchtniss-míintzen, Ruinen, und eingeholten wuhrhafften Abrissen, vor Augen zu stellen [...] Ridgewood, N.J., 1964 (reprint van dc editie Leípzig 1725). GAL : Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur,3 supplement vols, 2 vols., Leiden 1937-1949 al-óaz[li. Anonieme Engelse vcrtaling van het inleidende gedeelte van de Dala'il al-khayrut, in een Italiaanse Naqshbandi website: htto://www. sufi. itlsufi smo/dalail/dalai l.html al-óàzulí. al-jazulí, Guicle to happiness. A manual of'pro.ver. Translated fiom the Arabic of al-jazuli by John B. Pearson. With a life of al-jazuli, and directions for using the book from the Arabic by A.G. Ellis. Oxford. 1907 al-gaz[lr. Al-Jaz0li, 'Dalà'il al-khayràt', in Horízons Maghrébins 28-29 (1995), pp. 208-2 I I (vertaling van fragmenten door Abdcllatif Ghouirgate) al-ghazzálí, Ihyu' 'Ulum al-dtn. Cairo 141711996,5 dln. Gamal Ghitany, 'Dalà'il al-khayràt ou les indiccs de gràccs à Marrakech', in Horizons Maghrebins 30 (1995), pp. I l6-l l9 (veftaling door Abdellatif Ghouirgatc uit dc tckst in Akhbar al-adab, nr. 94 van 30 april 1995) Ignaz Goldzihcr, 'Ucbcr dic Eulogien der Muhammedaner', in ZDMG 50 (1896), pp.97-128. Herdrukt inlgnaz Goldziher, Gesammelte Schriften (hrsg. Von Joseph Desomogyi, Hildesheim 1970),lV, pp. 31-68. Oleg Grabar, 'A preliminary note on two 18th century rcpresentations of Mekka and Mcdina'. tn JSAI 25 (2001), pp. 268-274 Michel Hayek, Le Chríst de l'l.slam. Textes présentes, traduits et annotés. Paris 1959 Philip K. Hitti (e.a.), De.scriptive catalogue of the Garrett collection o/' Arahic' manuscripts in the Princcton Universít,v Librar.v". Princeton 1938. Taha Husayn, al-ayyam, vol. 2. Cairo 1964 Ibn al-akíàní.z.ie: J.J. Witkam Ibráhrm (Marz[q 'Ah -), Dalá'il al-khayrát al-sahrhát al-mlthiqát. Cairo 1989. Marilyn Jenkins (ed.). Islamic Art in the Kuwaít Natíonal Musetrm. The al-sabah Collectíott. London 1983 -/Sl-I. Jerusalern Studies in Arabic and Islam G.H.A. Juynboll, 'Shu'ba b. al-hajjaj (d. 1601716) and his position among thc traditionists of Basra', in Le Mtrséon I I I ( 1998), pp. 181-226 Th.W. Juynboll, Handleiding tot de kennis van de Mohammedaansche wet volgens de leer der Sjali'itische school. Leiden 1930 JaaÍàr Kansoussi, 'Al-Jazirli, auteur des Dalá'il al-khayrdt', in Horizons Maghréhins 23-24 (1994), pp.57-61 N.J.G. Kaptein, Muhummad's bírthdayjëstival. Early histoty in the central Muslim lands and development in the Mu.slim west until the 1}th/l6th centuty. Leiden 1993 Abdoel Hakicm Kasim, De zeven dagen van de mens. Roman uit Egypte. Vertaald door Richard van I-eeuwen en Johan de Bakkcr. Weesp, etc., 1984 ('Abd al-haktm Qásim, Ayyam al-lnsan al- Sab'a). David King, World-maps /br Jinding the direcíion and distunce to Mecctt. Innovation and traditíon in Islamic science. London/Leiden 1999 E. Lévi-Provengal, art. 'Záwiya'. in 61r. TV. -l220. Rachel Milstein, Karin Riihrdanz &Barbara Schmitz, Stories of the Prophets. Illustrated manuscripts o/qisas al-anbiyá'. Costa Mesa 1999 Rachcl Milstein, 'Kitab Shawq-ndme. An illustrated tour of Holy Arabia', in JSAI25 (2001), pp.275-345.iaa 245

al-maghráwr (a1-shaykh Muhammad b. 'Abd al-rahmán -), Waqqfat ma'a ul-kitab al-musamma Dala'il al-kha1'rat wa-ma 'gahha.an al-nahí./ï al-salat 'ala1,hi min Dala'il al-khayrat Cairo 141611995 Constance E,. Padwick, Muslim devotions. A study of pra,,-er-ntanuals in common use. Oxford 1996 (repr. van 196 l). Ann Parker & Avon Neal, Hajj paintings. Folk art of the great pilgrimuge. Washington, etc. 1995 Michail B. Piotrovsky & John Vrieze (eds.), Earthly beautv. heavenll, art. Art oí Islam. London 1999 A.L. de Premare, Sídi 'Ahd-er-Rahman el-mejdub. Mystícisme pctpulaire, socíété et pctut,oir au Maroc au I6e siecle. Paris/Rabat 1985 Adriaan Reland, De relígione mohammedica libri duo. Utrecht 17 I 7 al-samhudï (Nlr al-dín 'AlT b. 'Abdallah), ít/ajà' ol-wafa' bi-akhbur Dar al-mustaía. F.d. Qásim al-samarrá'r. London/Jeddah 142212001 (s dln) Annemarie Schimmel, (Jnd Mtthammad ist sein Prophet. Die Ver' ehrung des Propheten ín der islamischen Frómmigkeit Diisseldorf 1981 al-shinqitr (Muhammad b. al-mukhtar -), Mawlid al-tigant al' Musantmd'[Jnwan Matati' al-gamal./ï Mawlid Insan ul-kamcll, Wád Madanï!9691. 'Une J. Sourdel-Thomine, image musulmane de Jérusalem au début du XIIIe siècle', in Daniel Poirion (ed.),jérusalem, Rome, Constan' tinople. L'image et le mythe de la ville au Moyen lge. Paris 1986, pp.2l7-233 J. Sourdel-Thomine & D. Sourdel, 'Certificats de pèlerinage par procuration à l'époque mamlouke', injsai25 (2001), pp.212-233 E.H. Swift, Hagia Sofia, New York 1940 Rashïd al-talïq, Cybergallery, Marrakesh 2000, website in het kader van een'proyecto Turuq Intercultural' : http ://www. skyboom.com/786rash idaltaliq/indext.html Zeren Tantndt, Síyer-i Nebi. Islam tasvir sanatmda Hz. Muhammed'ín hayah. lstanbul 1984. The Unity of Islamic Art. Riyadh 1405/l985 P. Voorhoeve, Handlist of Arabic manuscripts in the Library o/ the Universítv of Leiden and other collections in The Netherlands. The Hasue2 198b A.J. Wcnsinck (and others), Concordanc:et Indit:es de la Tradition Musulmone. Leiden 1936-1988. 8 vols. ', A.J. Wensinck,'art. Isral-il in EI:. J.J. Witkam. 'Enkele miniaturen van Mekka en Medina uit een viertal l9e eeuwsc Islamitische gebedenboeken'. ír't Antiek l4 ( 1979). pp. 215-280 J.J. Witkam, De Eg,,ptisc'he arts Ihn al-akíi ní (gest. 749/1318) u:iin Indeling van de wetenschappen. Editie van het Kitáb lrshad al-qasid ilá Asná al-maqásid, met een inleiding over het levcn en x,erk t\tn de auteur. Leiden 1989 J.J. Witkam, 'The battle of the images. Mekka vs. Medina in the iconography of the manuscripts of al-jazult's DalA'il al-khavrot' (in de pcrs). 246 )Á1