Il Bollettino Driemaandelijks ledenblad van de Vereniging Dante Alighieri Leiden-Den Haag
Colofon Inhoud Il Bollettino verschijnt 4 maal per jaar Redactie Marisa Jansen-Miglioli Coralie van Nes Redactieadres Emmaplein 17a 2225 BK Katwijk marisamiglioli@casema.nl bollettino@dante-alighieri.nl Kopij voor het eerstvolgende nummer in te zenden vóór 1 december 2014 aan te leveren in Word Gepubliceerde stukken vallen niet onder verantwoording van de redactie of het bestuur. De redactie behoudt zich het recht voor om ingezonden artikelen in te korten of niet te plaatsen 3 Agenda Lezing oktober Lezing november Lezing december 7 Uit het klaslokaal Nieuws van de PLIDA 8 Studiebeurzen 10 Lezersbrieven Aandacht voor het zuidelijk deel van Piemonte Son donne, ma son tali Reactie op Marjatta Taskinen Welkome dagen in Rome 23 Leuk Italiaans 27 Cultureel nieuws 28 Bestuurssamenstelling Advertentiekosten kwart pagina 37,50 halve pagina 75,00 hele pagina 150,00 Abonnement Het abonnement is inbegrepen bij het lidmaatschap van de vereniging ( 25 p.p. per cursusjaar) Productie en verzending MultiCopy Katwijk Klei-Oost Aan dit nummer hebben verder meegewerkt Carmen Barnhoorn, Lex Plompen, Tijne Schols, Karin Stubbé
Autunno 2014 Il Bollettino, 140 Agenda De lezingen worden gehouden in het Aloysius College, aan de Oostduinlaan 50 te Den Haag in de taal waarin ze zijn aangekondigd. Tenzij anders aangegeven, beginnen de lezingen om 20:00 uur. Vrijdag 17 oktober Vrijdag 14 november Vrijdag 12 december Hedendaagse Italiaanse dichteressen door Gandolfo Cascio Pompei come tema letterario conferenza tenuta da Eric M. Moormann I Re Magi... een wervelende optocht door Marjolijn van Delft L'acqua fa male, il vino fa cantare. L'avaro è come l asino che porta il vino e beve l'acqua. Nella botte piccola c è il vino buono. Pane al pane, vino al vino. 3
Il Bollettino, 140 Autunno 2014 Vrijdag 17 oktober Hedendaagse Italiaanse dichteressen lezing door Gandolfo Cascio Sinds het begin van de twintigste eeuw wilden en konden steeds meer Italiaanse vrouwen dichter worden: Bemporad, Campo, Guidacci, Insana, Merini, Morante, Ortese, Pozzi, Rosselli, Spaziani. Zij behoren inmiddels tot de Italiaanse canon. Na de Tweede Wereldoorlog zette deze ontwikkeling zich voort met nieuwe en originele stemmen: o.a. Anedda, Cavalli, Copioli, Grasso, Lamarque, Valduga. Zij geven zicht op de lyriek in zijn geheel en bovendien bevestigen zij in al hun verscheidenheid (stilistische, metrische, thematische en geografische) hoe de postmoderne schrijver niet te vangen is in een vast kader van ideologieën, scholen of stromingen. In Nederland bestaat ten aanzien hiervan echter een lacune. Deze lezing poogt hierin te voorzien door de belangrijkste dichteressen te presenteren die na 1945 geboren zijn. Gandolfo Cascio is docent Italiaanse letterkunde aan de Universiteit Utrecht. Hij verricht onderzoek in het veld van de Italianistiek en de Vergelijkende literatuurwetenschap. Zijn laatste boeken zijn: Variazioni romane (2011) en Michelangelo in Parnaso (2013). Onder zijn redactie verscheen in 2013 Vensters. Tweetalige bloemlezing van hedendaagse Italiaanse dichteressen. 4
Autunno 2014 Il Bollettino, 140 Vrijdag 14 november Pompei come tema letterario conferenza tenuta da Eric Moormann Gli scavi di Pompei, risalenti al 1748 e sempre in continuazione, sono stati soggetti di evocazioni letterarie sin dall inizio. In questa conferenza verranno messi in evidenza alcuni temi, per esempio i contatti di gente moderna con persone (morte) pompeiane e la questione dei cristiani come gruppo specifico dell antica città. La conferenza riprende parti di un lungo studio che attualmente è in corso di stampa sotto il titolo Pompeii s Ashes presso De Gruyter (Berlino/New York). Eric M. Moormann è professore di Archeologia Classica presso la Radboud Universiteit a Nimega. Le sue ricerche si concentrano sull arte romana e sulla fortuna di temi classici nella cultura europea. Svolge anche un progetto archeologico sulla Via Appia, a circa sette chilometri dalla Porta San Sebastiano. 5
Il Bollettino, 140 Autunno 2014 Vrijdag 12 december door Marjolijn van Delft I Re Magi... een wervelende optocht Deze speciale gebeurtenis rond het feest van de Driekoningen is in beeld gebracht ( verteld ) door de schilder Benozzo Gozzoli (ca. 1420-1497). Deze kunstenaar maakte in opdracht van de familie de Medici in Florence een frescocyclus voor de kapel in één van hun fraaie stadshuizen, het palazzo Riccardi. Hier greep deze renaissanceschilder de kans om aan te tonen hoe een historisch verhaal ook gebruikt kan worden als verwijzing naar eigentijdse gebeurtenissen. Het werd op die manier een wonderschone mengeling, waarin de godsdienstige en politieke problematiek in het 15 de eeuws Florence een rol spelen onder de dekmantel van het bijbels verhaal, waarin verteld wordt hoe de koningen met hun geschenken op weg gingen naar Bethlehem. Il corteo dei Magi in Palazzo Medici Riccardi, affresco. Deze lezing wordt gegeven door drs. Marjolijn van Delft, kunsthistoricus in Den Haag. Zij verzorgt al vijfendertig jaar cursussen kunstgeschiedenis, lezingen, culturele dagtochten en (nog op bescheiden schaal) kunstreizen. 6
Autunno 2014 Il Bollettino, 140 Nieuws van de PLIDA Afgelopen april en mei hebben de PLIDA-examens voor de lentesessie, bij onze Vereniging, weer plaatsgevonden. Alle 13 kandidaten hebben het examen bij onze Vereniging Leiden- Den Haag (de enige in Nederland die bevoegd is om de examens af te nemen), met succes afgelegd. Onder deze kandidaten ook dhr. K. Lyngstad, die het certificaat voor het niveau C2 heeft behaald. Dit is een zeer knappe prestatie want het niveau C2 is het hoogst haalbare en wordt toegekend aan mensen die het Italiaans bijna als hun moedertaal beheersen. Namens de Commissie willen wij mw. S. Overmars, mw. I. Nijhoff, mw. W.R. Wijland, mw. J.H. van Oosten, mw. G.C. Wierstra, dhr. B. Hendriks, dhr. R. Kapel, dhr. L. van Noort, dhr. K. Lyngstad, dhr. B. Dijkstra, dhr. J. Minnema, dhr. K. Kogelman en dhr. R. Sibon feliciteren met het behalen van het PLIDA certificaat. Bij deze onze felicitaties voor het behalen van de diploma s! De najaarssessies van het PLIDA-examen vinden plaats op: 21 november voor niveau A1, A2 en B1 (inschrijving tot 11 november) 22 november voor niveau B2, C1 en C2 (inschrijving tot 11 november) Voor alle informatie verwijzen we u naar onze site: http://www.dante-alighieri.nl/index.php?page=221 Patrizia Nanni (namens de PLIDA-commissie) 7
Il Bollettino, 140 Autunno 2014 Een aantal Italiaanse instituten en scholen geven korting op het cursusgeld aan leden van onze vereniging. Er kunnen wel verschillende voorwaarden aan de beurzen gesteld worden, zoals een minimum aantal weken of een bepaalde periode. Hieronder volgt een overzicht van de scholen, in alfabetische volgorde van de stad waar ze zich bevinden, waarmee ons Comitato over het cursusjaar 2014 contact heeft gehad, met de daarbij geldende korting. Stad Instituten en Websites Korting lesgeld Aci Castello Sicilia-Galatea, www.scuolagalatea.it 40% Arezzo Cultura Italiana, www.culturaitalianaarezzo.it 30%, 40% Bologna Arca-Bologna, www.arcaitalianschool.com 50% Camerino Dante Alighieri, www.scuoladantealighieri.org gratis accomodatie Chiavari-Liguria Nel Blu, www.nel-blu.it 50% Firenze Il David, www.istitutoildavid.it 20% Firenze Dante Alighieri, www.ladantefirenze.it 50% Gargnano-Milano Università, www.calcif.unimi.it 100% Modena Romanica, www.romanica.it 50, 70% Rimini Dante Alighieri, www.tiberius-international.com 30% Roma Torre di Babele, www.torredibabele.com speciale prijs San Remo Omnilingua, www.omnilingua.net 50% Todi La lingua la vita, www.wellanguage.com 10% Torino Porticando, www.italianoporticando.com 15% Venezia Istituto Venezia, www.istitutovenezia.com. 50% Verona Idea Verona, www.ideaverona.com 36% De websites van deze scholen staan, met een doorklikmogelijkheid, ook op onze website: www.dante-alighieri.nl, onder het onderwerp Studiebeurzen. Inschrijfprocedure Op de websites van de hierboven genoemde scholen informeert u zich over de opleiding, het programma, de voorwaarden etc. U vult het digitale inschrijfformulier van de gekozen school in en mailt dat, in overleg met Ad Spliet (borse@dante-alighieri.nl), naar de school. Ten behoeve van de beurs/korting zal hij een begeleidende brief sturen. 8
Autunno 2014 Il Bollettino, 140 Verdere contacten met de school betreffende huisvesting, betaling, etc. onderhoudt u zelf. Ook de reis regelt u zelf. Graag maken wij u nog attent op het volgende: In het verleden hebben wij met vele andere dan de hierboven genoemde scholen contact gehad over beurzen, waarvan onze leden gebruik hebben kunnen maken. Het kan goed zijn dat deze scholen nog steeds beurzen aanbieden maar ons dat voor 2014 niet uit zichzelf hebben gemeld. Mocht u een cursus willen volgen aan een school die niet in het bovenstaande rijtje voorkomt, nodigen wij u uit daarover met Ad Spliet contact op te nemen (tel: 070-358 80 80). Dan kan worden nagegaan of een oud aanbod nog geldt, dan wel of de door u gekozen nieuwe school een beurs wil aanbieden. Tenslotte vermelden wij dat er bemiddelingsorganisaties zijn die het regelen van een cursus voor u uit handen nemen, onder andere Italstudio (www.italstudio.nl) en Tricolore (www.tricolore.nl). In veel gevallen krijgen leden van Dante Alighieri ook korting op de door deze organisaties aangeboden cursussen. Voor meer informatie daarover verwijzen wij naar de websites en de brochures van deze organisaties. De vereniging Dante Alighieri Leiden-Den Haag staat niet garant voor de kwaliteit en inhoud van de cursussen. 9
Il Bollettino, 140 Autunno 2014 10 Aandacht voor het zuidelijk deel van Piemonte Sedert medio juni van dit jaar staan drie bijzondere streken in het zuidelijke deel van Piemonte in het zonnetje. Toen besloot de UNESCO de streken Langhe, Roero en Monferrato op de Werelderfgoedlijst te plaatsen. Iets waarop de bewoners van deze streken zeer trots zijn. Centraal in Langhe, Roero en Monferrato staat de wijnbouw: circa 10.000 hectare wijnranken, die druiven produceren waar vele beroemde wijnen van worden gemaakt. Kenmerkend is ook de grote diversiteit aan wijnen: wijnen van de druif nebbiolo (waaronder de Barolo en Barbaresco), barbera, moscato, dolcetto, brachetto, freisa, favorita, nascetta, pelaverga, arneis, cortese (uit bijvoorbeeld Gavi), etc. Net zo bijzonder is de vorm van het landschap: bergkammen en heuvels waaromheen de druivenranken zich vormen in een elegante cadans en zich richten naar de zon. En bovenop die heuvels tref je kleine middeleeuwse dorpjes en/of robuuste kastelen, met kleine restaurants en vinerie om de wijnen te proeven en erg lekker te eten. Voor de UNESCO was het wijnlandschap vooral van belang, maar het landschap en haar bewoners hebben voor de bezoeker veel meer te bieden. Niet voor niets is de Slow Food beweging onder leiding van Carlo Petrini in dit gebied ontstaan. Daar waar geen druivenstokken staan, vooral in de Alta Langa en in zuiden en oosten tref je vele gaarden met hazelnootstruiken. De hazelnoten, Tonda Gentile delle Langhe geheten, zijn wereldwijd het meest gevraagd. Ten westen van de Langhe tref je de fruitschuur van Piemonte en dat merk je vooral in de zomer op de lokale (boeren)markten. De keuken van het Huis van
Autunno 2014 Il Bollettino, 140 Savoye, dat eeuwenlang zijn residentie in Turijn had, maakte dankbaar gebruik van alle ingrediënten uit het zuidelijke deel van Piemonte. Naast wijn, hazelnoten en fruit, waren dat (en zijn het nu nog steeds) vlees, kazen, honing, funghi porcini en truffel (witte en zwarte). Dit zorgde voor een grote variëteit aan recepten: gerechten voor wie van hartig houdt, maar vooral ook van zoet. Dat alles is nog steeds te proeven in de lokale restaurants. Vanaf de late lente tot diep in de herfst kent elk dorp zijn feest, dat in het teken staat van het seizoen, de oogst en/of een lokale heilige. Zodra de dagen langer en de avonden warmer worden, organiseren de regio, maar ook lokale verenigingen, diverse activiteiten; van muziekconcerten, speciale markten tot bijzondere wandeltochten. Eind augustus/begin september worden de hazelnoten geoogst en dat wordt vooral in het oostelijke deel uitbundig gevierd. September en oktober staan in het teken van de druivenoogst en de koortsachtige zoektocht naar de kostbare witte truffel. Beiden opgeluisterd met markten en feesten; vooral in de weekends. De stadjes Alba en Moncalvo zijn dan de hoofdsteden van de witte truffel. Deze maanden gelden in de streken Langhe, Roero en Monferrato dan ook als het hoogseizoen. Turijn, de Alpen (in de winter voor wintersport) en de kust van Ligurië liggen binnen handbereik; per auto meestal binnen een uur aan te rijden. Voor meer informatie over de zuidelijke Piemonte en de stad Turijn zijn er de onderstaande websites: www.genieteninpiemonte.nl www.genieteninpiemonte.blogspot.nl (voor actuele informatie en weetjes) www.turijn-nu.nl Karin Stubbé 11
Il Bollettino, 140 Autunno 2014 Son donne, ma son tali No, non parlerò di Fiordiligi e Dorabella, le due sorelle che secondo i loro amanti Ferrando e Guglielmo son donne, ma son tali tali cioè da non lasciarsi mai sedurre da nessun altro bell uomo. Purtroppo, si conosce l esito della storia: nonostante sinceri giuramenti di fedeltà tutte e due cedono, con piacere, ai primi militari, anche turchi, che le saltano addosso. Così fan tutte, dice il filosofo che sfidò gli amanti e vinse la scommessa. Parlerò invece di due donne, Camilla e Clorinda, che non son così. Al contrario, per loro gli uomini non contano. O, per meglio dire, gli uomini gli interessano un bel po, ma solo quali possibili candidati con cui misurarsi in battaglia. Non appena si offre l opportunità di un duello, Camilla e Clorinda si sentono attratte dagli uomini come da una calamita. Chi sono quelle strane due donne? Benché Camilla e Clorinda come protagoniste epiche siano separate da più di 1500 anni, le loro avventure sono abbastanza simili. La storia di Camilla ci viene raccontata da Virgilio nell Eneide. E Torquato Tasso l ammirò così tanto che la imitò, cambiando Camilla in Clorinda, nel suo poema epico Gerusalemme liberata. Camilla, dalla parte degli abitanti originari d Italia, si batte contro gli invasori troiani, mentre Clorinda fa parte dell esercito saraceno che difende Gerusalemme contro i crociati. Scelgo alcuni frammenti delle due epopee per mostrarne le somiglianze ma anche le differenze che più colpiscono 1. Fuga Le due eroine sono ancora piccole quando, minacciate di morte, devono fuggire dalla patria Camilla portata in braccio dal padre Mètabo, Clorinda nascosta in un cestino dal servo Arsete. Nell Eneide è Diana che racconta ad una sua ninfa la fuga di Camilla con il padre, inseguiti dai nemici Volsci: Diana intanto timorosa e mesta favellando con Opi, una del coro de le sue Ninfe, in tal guisa le disse: ( ) Andava il padre 1 Citazioni: Virgilio, Eneide, XI, 532-556, 561-564, 569-572, 581-584, 778-782, 827-831 nella traduzione di Annibale Caro (1507-1566); Torquato Tasso, Gerusalemme liberata, XII, 29,1-4; 34,3-6; 35,5-7; 29,8-31,4; 38,3-4; 57,1-8; 52,1; 67,7-8; 68,7-8; Omero, Iliade, XX, 363. 12
Autunno 2014 Il Bollettino, 140 con essa in braccio per gli monti errando e per le selve, e de nemici Volsci sempre d intorno avea l insidie e l armi. Non è senza ragione che Diana è timorosa e mesta perché, proprio nel momento in cui, in un flashback, parlerà del salvataggio della bambina, l adulta Camilla sta per lanciarsi in una battaglia che finirà in modo fatale. Quella chiaroveggenza della dea Diana si comunica anche al lettore, e rafforza il carattere tragico della narrazione. Riincontriamo la stessa tensione tragica nella Gerusalemme Liberata dove la storia della fuga di Clorinda viene raccontata dal servo Arsete a Clorinda stessa ormai adulta: Io piangendo ti presi, e in breve cesta fuor ti portai tra fiori e frondi ascosa: ti celai da ciascun, chè nè di questa diedi sospetto altrui, nè d altra cosa. Mentre Arsete le parla della sua infanzia, Clorinda sta anche lei per buttarsi in una battaglia fatale. E anche qui il lettore sentirà l ossimoro narrativo del salvataggio miracoloso della bambina Clorinda e la sua fine tragica da guerriera. Passare il fiume Poi, tutte e due le coppie s imbattono nello stesso ostacolo: un fiume gonfio e tumultuoso. Come passarlo? Mètabo non vuole attraversarlo a nuoto per non rischiare l amato peso : Per pioggia questo fiume era cresciuto, e rapido spumando, infino al sommo se ne gia de le ripe ondoso e gonfio; tal che, per tema de l amato peso non s arrischiando di passarlo a nuoto, fermossi Mètabo si ferma, pensando come superare la barriera. Anche Arsete si domanda come portare in salvo il suo dolce peso amato verso l altra riva. Inserrato tra gli inseguitori e il fiume, non vuole lasciare la bambina, vuole una cosa sola, sopravvivere con lei: E giungo ad un torrente, e riserrato quinci da i ladri son, quindi dal rio. Che debbo far? te dolce peso amato lasciar non voglio, e di campar desio. La soluzione di Mètabo non è solo ingegnosa, ma anticipa anche in un modo non privo d ironia il futuro ruolo di Camilla come guerriera: 13
Il Bollettino, 140 Autunno 2014 la trasforma in un proiettile! Coglie qualche corteccia di sughero in cui avvolge la bambina, la lega su un asta, e poi, come un giavelotto, la lancia: il braccio in dietro ritraendo, oltre il fiume lanciolla; e l fiume e l vento e l dardo ne fêr suono e fischio e rombo. Niccolò dell Abate, Metabo lancia Camilla legata a un asta sull altra riva del fiume. E così la povera bambina vola al di là del fiume! Mètabo stesso raggiunge nuotando l altra sponda, coglie Camilla da un cespuglio e continua il viaggio. Arsete invece decide di fare la traversata a nuoto, muovendosi con l una mano e sostenendo con l altra la bambina. Però, a metà strada non ce la fa più e deve lasciare l infelice Clorinda. Ma cosa succede? La pericolosa acqua stessa si trasforma in un onda salvatrice, aiutata dal vento: Ti lascio allor; ma t alza e ti seconda l acqua, e secondo all acqua il vento spira, e t espon salva in su la molle arena; Penso che anche questa forma di salvataggio possa essere letta come un anticipazione del futuro destino di Clorinda, che in fin di vita sarà salvata dall acqua del battesimo. Nutrice miracolosa Quando Mètabo e Arsete continuano la loro avventurosa fuga, gli capita un altro fenomeno miracoloso: le bambine vengono nutrite da un animale. Nel caso di Camilla è una giumenta fiera che funziona da balia e la allatta, mentre Mètabo preme l orride mamme : e per grotte e per dumi e per orrende selve e tane di fere ebbe ricetto con la fanciulla, a cui fu cibo un tempo ferino latte, e balia una d armento ancor non doma e pavida giumenta. Ne le tenere labbra il padre stesso de la fera premea l orride mamme; 14
Autunno 2014 Il Bollettino, 140 La fiera invece in cui Arsete s imbatte è una tigre e dallo spavento lascia Clorinda sull erba e si arrampica su un albero: Vidi una tigre, che minacce ed ire avea negli occhi, incontro a me venire. Sovra un albero i salsi, e te su l erba lasciai; tanta paura il cor mi prese! Giunse l orribil fera, e, la superba testa volgendo, in te lo sguardo intese. Quindi, la tigre s avvicina e guarda la bambina. Ma quello che poi segue è una delle scene più idilliche e pastorali del poema: Mansuefece, e raddolcío l acerba vista con atto placido e cortese. Lenta poi s avvicina, e ti fa vezzi con la lingua: e tu ridi e l accarezzi. Ed ischerzando seco, al fero muso la pargoletta man sicura stendi. Ti porge ella le mamme, e, come è l uso di nutrice, s adatta, e tu le prendi. Naturalmente, una scena del genere non è unica (si pensi solo a Romolo e Remo e alla lupa), ma come è incantevole e pittoresco il linguaggio! Amore delle armi Dopo tutte le avventure nella loro prima infanzia tutte e due le bambine crescono e diventano bellissime ragazze, molto ricercate dagli uomini e dalle madri per i figli. Però, l unico amore di Camilla sono le armi: Molte la desiâr tirrene madri per nuora indarno. Ed ella ( ) l amor de l armi sol ebbe in cale. La corrispondente caratterizzazione di Clorinda è più indiretta ma non meno indiscutibile: Crescesti, e, in arme valorosa e ardita, vincesti il sesso e la natura assai. L arte di morire Nella battaglia Camilla e Clorinda non sono, per lungo tempo, seconde a nessuno, anzi, dai nemici vengono temute ed evitate. I troiani si rendono conto che non potranno sconfiggere Camilla altro che con uno stratagemma. Purtroppo lo stratagemma lo trovano proprio nell amore di Camilla per le armi. Non appena Camilla scopre sul campo di battaglia un troiano con bellissimi vestiti ed armi d oro, non può più trattenersi, lo insegue e non vede più il pericolo: 15
Il Bollettino, 140 Autunno 2014 Costui veduto, ogni altra impresa indietro lasciando, a lui si volse ( ) e, come donna, vogliolosa e folle de l amor de la preda e de le spoglie, contro a lui se ne giva Povera Camilla, eccola ridiventare donna: da guerriera valorosa in cerca di un duello cambia in donna vogliolosa e folle in cerca d oro. È questo il momento da lungo aspettato dal vigliacco Arunte, che non si azzardava al duello, ma ora l attacca alle spalle e la ferisce mortalmente. abbandonando il freno e l arme e sé medesma, a capo chino traboccò da cavallo. Allora il freddo l occupò de la morte a poco a poco le membra tutte. E, dechinato il collo sopra un verde cespuglio, alfin di vita sdegnosamente sospirando uscio. Camilla muore sdegnosamente, cioè protestando contro il fato, amareggiata, frustrata. È una morte tipica per l antichità. Ettore per esempio, l eroe troiano dell Iliade, muore rimpiangendo il suo destino, la perdita della sua giovane forza. Un futuro come ombra in un vago aldilà non è una prospettiva attraente, e non offre niente come compenso. È proprio qui nell arte del morire che si separono le strade della nostra coppia. Clorinda muore in un lungo duello con l avversario più valoroso dei crociati, il cavaliere Tancredi: Tre volte il Cavalier la donna stringe con le robuste braccia: ed altrettante da que nodi tenaci ella si scinge; nodi di fier nemico, e non d amante. Tornano al ferro: e l uno e l altro il tinge con molte piaghe, e stanco ed anelante e questi e quegli alfin pur si ritira, e dopo lungo faticar respira. 16
Autunno 2014 Il Bollettino, 140 Se non ne sapessimo niente, questo duello potremmo leggerlo quasi come un appassionata scena d amore (gli abbracci, l anelare, dopo lungo faticar respirare). Però, Tancredi, che un uom la stima, non sa che sta misurandosi proprio con la donna di cui, anche se è saracena, si è segretamente innamorato. Solo quando è troppo tardi, quando Clorinda è in fin di vita e Tancredi le toglie l elmo per sapere chi era il suo avversario: la vide, la conobbe; e restò senza e voce, e moto. Ahi vista, ahi conoscenza! Poi sarà Tancredi stesso ad allentare la tensione che andava in crescendo durante il racconto di Arsete e la lotta di Clorinda. Arsete aveva rivelato a Clorinda che sua madre era cristiana e gli aveva chiesto di battezzare la bambina appena possibile. Clorinda però rifiutò il battesimo, decise di rimanere solidale con l esercito saraceno di cui faceva parte da così lungo tempo. Morirà non battezzata? si saranno domandati tutti i lettori cristiani di Tasso Sarà dannata per sempre? No, all ultimo momento Clorinda chiede a Tancredi di battezzarla. Ecco il secondo e definitivo salvataggio dall acqua! Poi, Clorinda può morire, altro che sdegnosamente, o amareggiata o frustrata!: E in atto di morir lieto e vivace dir parea: s apre il Cielo: io vado in pace. Nonostante l abisso incolmabile tra antichità e cristianesimo, e quindi tra Camilla e Clorinda, grazie al genio poetico di Virgilio e Tasso le due eroine superano il divario e sopravvivono per sempre nella memoria come grandi personalità. Son donne, ma son tali! Lex Plompen Tintoretto Tancredi battezza Clorinda, Museum of Fine Arts (Houston), 1585. 17
Il Bollettino, 140 Autunno 2014 Egregia Signora Marjatta Taskinen Ho letto il suo articolo su Il Gattopardo nel Bollettino Estate 2014. Non conosco il film, ma ho letto il libro con grande interesse. Nel suo articolo dice che Le camicie rosse sono la causa per il Gattopardo, Don Fabrizio, a dire: Se vogliamo che tutto rimanga come è, bisogna che tutto cambi. Come ho detto non ho visto il film, ma per quanto riguarda il romanzo questa affermazione non è corretta (o potrebbe essere che il film non segue bene il libro). La dichiarazione che ha citato viene detta dal signore Tancredi, ed è significante che proprio lui la dice, perché lo sviluppo della miopia di Don Fabrizio è un tema importante nel libro, e Tancredi, sebbene lui sia un giovane opportunista, funziona per Don Fabrizio come un catalizzatore ed in un certo senso, come un modello di ruolo nonostante che quest ultimo sia il Principe di Salina. In risposta al motto paradossale di Tancredi Don Fabrizio riflette: Che ragazzo! Le sciocchezze e nello stesso tempo il diniego delle sciocchezze. In altre parole, Don Fabrizio non apprezza appieno il significato di ciò che Tancredi ha detto. Ci vorrà tutto il romanzo prima che Don Fabrizio si renda conto interamente di quella realtà mostruosa. La dichiarazione di Tancredi la troviamo dopo circa venti pagine dall inizio del romanzo. Don Fabrizio non l avrebbe saputa dire in quella fase. Cordiali saluti, Tijne Schols 18 Welkome dagen in Rome Ik bel aan bij het klooster vlakbij Piazza Navona en de deur wordt met een zoem ontsloten. Wie is daar?, hoor ik van beneden een stem in het Italiaans. Ik roep mijn naam, terwijl ik mijn reiskoffertje op de vloer in de hal neerzet. En daar verschijnt het gezicht van zuster Milena die me lachend van beneden tegemoet komt. Twee kussen krijg ik van haar als ze me welkom heet. Hoe de reis is gegaan, vraagt ze me, en ik vertel haar van mijn stress doordat de KLM-vlucht dit keer niet te laat, maar, zonder aankondiging, een uur te vroeg vertrok. Dit vanwege een
Autunno 2014 Il Bollettino, 140 staking bij de luchtverkeersleiding in Italië. Daar had zuster Milena nog nooit van gehoord, vertelt ze. Een vlucht later, ja, maar eerder? Carmen, vraagt zuster Milena, heb je bezwaar tegen wat trappen lopen?. Nee, hoor, antwoord ik en dat betekent dat ik kamer 5 krijg met enig uitzicht op de Tiber. Daarvoor moet ik wel schuin voor het raam gaan staan in de sober ingerichte kamer, die desondanks alles heeft waar ik in Rome behoefte aan heb. Zoals een lekker bed, een bureautje om aan te schrijven en rust. Het kruis aan de muur ergert mij niet, (zoals andere bezoekers vaak wel, zag ik op internet), maar geeft me integendeel wat van het geborgen gevoel dat me aan mijn jeugd doet denken. Voor ik de stad in ga, stap ik eerst nog voorzichtig de 17 e - eeuwse kapel in die bij het klooster hoort. Dit keer loopt er geen zuster zorgend heen en weer, maar is het er leeg en donker. Er branden kaarsen en ik aarzel om er ook een op te steken. Toch maar niet doen, want ik heb geen kleingeld bij me. De donkere, koele ruimte intrigeert me anders wel door de oude schilderijen aan de muur, de enorme kroonluchter aan het plafond met al die kristallen en door het feit dat deze serene ruimte in feite alleen bestemd is voor de zusters zelf. Al merkte ik vorige keer dat er soms ook samen met de buurtbewoners gebeden en gezongen wordt. Wat een verschil is dan de wereldlijke sfeer van ijssalon Giolitti, midden in de stad bij Piazza di Montecitorio, waar ik later op de middag, na een make-up inkoop voor een vriendin, naar toe loop. Hier wordt erg goed ijs verkocht, weet ik uit ervaring en het is er dan ook altijd erg druk. Wat een kleuren ook in de metalen bakken. Buiten proef ik, zittend op de ijzeren ketting van een afrastering, even met mijn ogen dicht de smaken van mijn ijshoorn: amarena, cocco en pompelmo rosa. Met name de smaak van de grapefruit is bijzonder intens: tegelijk heel bitter en heel zoet. Over de Via del Corso en Piazza Venezia beland ik later die middag voor een caffè latte op het terras van de Musei Capitolini met het 19
Il Bollettino, 140 Autunno 2014 schitterende uitzicht over Rome. Ik lees er met aandacht de brochure van de tentoonstelling over Michelangelo (Michelangelo, incontrare un artista universale) die ik eerder ergens anders vandaan meenam. Het is 450 jaar geleden dat deze grootheid is overleden (1564) en in de Musei Capitolini wordt aan de hand van zijn brieven, sonnetten, tekeningen en beelden een overzicht gegeven van de grote thema s in Michelangelo s werk. Zoals zijn verhouding tot Lorenzo de Medici en Vittoria Colonna, zijn spiritualiteit en zijn visie op schoonheid. Ook zal er een beeld gegeven worden van de capolavori intrasportabili realizzati da Michelangelo, waaronder de fresco s uit de Sixtijnse Kapel. Ik besluit om er de volgende ochtend vroeg heen te gaan, vóór de komst van de grote groepen bezoekers die nu buiten het museum vermoeid staan bij te komen van alle indrukken. Later breng ik wel een uur door bij boekhandel La Feltrinelli aan Via del Corso om te zien wat de Italiaanse lezers in 2014 bezighoudt: een hoekje met boeken over de met prijzen overladen film La Grande Bellezza en een standaard met literatuur waarin zelfmoord een rol speelt (Ugo Foscolo, Goethe en Paulo Coelho). Tot mijn verrassing wordt ook Stoner van de Amerikaanse schrijver Johan Williams hier door recensenten aangeraden. Een boek dat natuurlijk in 2012 in Nederland een grote hit was. In Nederland is van dezelfde schrijver net Augustus uitgekomen. Aan het eind van de dag kan ik het niet nalaten nog even de kerk San Luigi dei Francesi binnen te lopen, om daar in de Contarrelli-kapel voor de zoveelste keer de drie Caravaggio s te bewonderen, de scènes uit het leven van Sint-Mattheüs: de roeping van Mattheüs, Mattheüs en de engel en het martelaarschap van Mattheüs. Gelukkig werpen bezoekers trouwhartig elke keer een muntje in de automaat die de schilderijen aanlicht, zodat ik wel tien minuten vooraan staand bij het hek Caravaggio s meesterwerken in me opneem. Weg is mijn vermoeidheid. Het is druk in de eetzaal bij de zusters als ik daar s avonds om half 20
Autunno 2014 Il Bollettino, 140 acht plaatsneem. Er is een tafeltje voor mij alleen gedekt. Gelukkig wel gezellig naast een Italiaanse familie die ook Rome bezoekt. De zusters in gewone kledij dienen onvermoeibaar de gerechten op. Als ik een zuster een compliment maak over de volle smaak van het fruit, vertelt deze trots dat ze die zelf per telefoon bij de boer nella campagna heeft besteld en dat het allemaal onbespoten is. De elegantie van Bernini en de diepte van Michelangelo. Na het ontbijt de volgende dag loop ik over de brug bij de Engelenburcht om in alle rust de prachtige engelenbeelden van Bernini goed te kunnen bekijken. Gisteravond stonden hier nog veel feestelijk geklede Italianen luchtig pratend in de rij te wachten om naar binnen te mogen voor een van de laatste concerten georganiseerd in het kader van l estate Romana. Het leek niet zo moeilijk om geduld te betrachten met de verwachting van mooie muziek, het leuke gezelschap en met het zicht op een prachtig verlichte Sint Pieter. Maar nu is het zondagochtend, de lucht is strakblauw en er hangt een lichte herfstnevel. Bernini s witte engelen kijken me uitdagend, vertoornd of in vervoering aan. Wat een schwung heeft het werk van deze barokke beeldhouwer (1598-1680) toch en wat straalt het een gemak uit. Dan lijkt Michelangelo Buonarroti wel een heel andere persoonlijkheid geweest, zoals me later in het Musei Capitolini wordt uitgelegd: Sentire Michelangesco: l uno elevato, concettoso, spesso oscuro, l altro carico di passioni, tensioni, 21
Il Bollettino, 140 Autunno 2014 preoccupazioni umanissime. Het is ontroerend om de diepe binnenwereld van dit genie te beleven in de mooi uitgewerkte tentoonstelling. Ook om Michelangelo s brieven met zijn prachtige, regelmatige handschrift te bekijken, een klein boodschappenlijstje van hem te zien of een tekeningetje met afmetingen van stukken marmer die voor hem door steenhouwers gehakt werden. De tentoonstelling toont ook de ontwerpen van Michelangelo voor de graftombe van Lorenzo de Medici, zijn mecenas aan wie hij zoveel te danken had en door wiens dood hij lange tijd aangeslagen was. Ik lees de bekende uitspraak van Michelangelo over het nog te creëren beeld dat al in het marmer vastligt: Non ha l ottimo artista alcun concetto, ch un marmo solo in sé non circonscriva col suo superchio, e solo a quello arriva. La man che ubbidisce all intelletto. Het is met voldoening dat ik na een paar dagen weer afscheid neem van zuster Milena, van de warmte en van Rome. Een stad van een onverstoorbare schoonheid, waar ik voor mijn gevoel mezelf kan zijn en waar ik elke keer weer naar terugkeer. Carmen Barnhoorn Zie ook mijn blog Splendours! Over het ervaren van schoonheid: www.carmenbarnhoorn.nl/splendours. De laatste post gaat dieper in op Michelangelo. 22
Autunno 2014 Il Bollettino, 140 Viva Verdi ovvero Viva V.E.R.D.I. Questa espressione è ormai passata alla storia: a scuola i bambini italiani la imparano nel momento in cui vengono a contatto con quello che è forse il periodo più interessante della storia moderna italiana: il Risorgimento. È un espressione che sottolinea la figura politica del celebre compositore di opere liriche quale è stato Giuseppe Verdi. All estero il nome di Verdi è senz altro ben conosciuto ma senza dubbio associato alle molte musiche che ha composto. Anche per i non amanti della musica operistica il nome suona familiare grazie alle vie, ai corsi, ai larghi, alle piazze intitolate a questo grande della musica italiana, ma forse non tutti conoscono l impegno patriottico di questo personaggio. Verdi (1813-1901) ha avuto la grande fortuna di vivere a lungo e proprio in un periodo molto interessante e decisivo per l Italia, che da paese sotto il dominio straniero si trasformò proprio durante la sua vita in uno stato unificato indipendente. Patriota convinto, usa la musica per esprimere le sue idee, per sottolineare i suoi ideali di libertà e di fratellanza di popolo. Riesce ad interpretare lo spirito politico del tempo mettendolo in musica; non per niente Verdi è considerato il più patriottico dei compositori italiani. Ancora a tutt oggi Il Nabucco è considerata l opera più risorgimentale del compositore. L opera debutta il 9 marzo 1842 al teatro la Scala di Milano, ottenendo un forte successo, grazie soprattutto al suo contenuto: la vicenda degli ebrei sottomessi al dominio dei babilonesi è vista come la sottomissione del popolo italiano al dominio austriaco. Soprattutto la famosa aria corale del Va pensiero diventa il simbolo di spinta all emancipazione nazionale, una sorta di inno contro l occupante austriaco, diffondendosi rapidamente in Lombardia e nel resto dell Italia. Ma le idee di Verdi in fatto di politica sono all inizio fortemente repubblicane. Nel 1847 incontra Mazzini a Londra dove il genovese viveva in esilio; per lui accetta di comporre un inno con i versi di Goffredo 23
Il Bollettino, 140 Autunno 2014 Mameli, Suona la tromba. Il 27 gennaio del 1849, due anni dopo, a Roma al teatro Argentina si assiste alla prima rappresentazione dell opera La battaglia di Legnano, dove l espulsione di Federico Barbarossa da parte dei comuni lombardi riuniti nella Lega Lombarda simboleggia la cacciata, da parte degli italiani, degli stranieri dal paese; un opera con un evidente messaggio politico repubblicano. Passano dieci anni e Verdi stesso si convince che l unità non si può concretizzare attraverso l insurrezione popolare oppure attraverso l utopia repubblicana di Mazzini, ma esclusivamente mediante il paziente lavoro diplomatico che la casa Savoia aveva da lungo iniziato. Il suo nome trasformato in un acrostico rivoluzionario: Viva V(ittorio) E (manuele) R(e) D(i) I(talia) e scritto per la prima volta sulle mura di Roma all epoca di Un ballo in maschera (17 febbraio 1859) diventa lo slogan preferito dai patrioti italiani e anche Verdi alla fine aderisce a questo progetto. Così nel settembre del 1859 Verdi entra attivamente nella scena politica: era già membro della deputazione di Parma e quando le popolazioni della Toscana e dei Ducati di Parma e Piacenza, finalmente libere dalla monarchia straniera, eleggono le proprie assemblee e votano l annessione al Piemonte, è proprio Verdi a consegnare al re Vittorio Emanuele il risultato della votazione. Secondo i resoconti dei giornali piemontesi che non soffrono di alcuna censura, a differenza delle redazioni dei quotidiani in altre città italiane, il popolo di Torino e la guardia nazionale preparano per il deputato parmense un accoglienza trionfale. Al compositore la stampa conferisce ulteriori omaggi definendolo più volte Cigno di Busseto (Busseto è il paesino natale di Verdi), celebrità europea e la gloria musicale italiana di questo quarto di secolo. Per la Gazzetta piemontese era: un incantatore che con la sua musica abbracciava diversi strati sociali. Le sue melodie canticchiate, strimpellate, zufolate... dal salone del gran signore alla retrobottega del merciaiolo, rallegrano i momenti d ozio, lo confortano al lavoro, lo consolano nei privati affanni, ne accompagnano l espansione delle domestiche gioie. (V. Bersezio, Appendice. Varietà in Gazzetta piemontese, 22 settembre 1859). 24
Autunno 2014 Il Bollettino, 140 Sarà poi Cavour a convincerlo a diventare deputato del Primo Parlamento; Verdi accetta titubante ma è deciso a rimanere in carica il più breve tempo possibile. In una lettera datata 4 febbraio 1865 a Francesco Maria Piave, amico e librettista di molte sue opere, Verdi riporta il dialogo tra lui e Cavour: Ebbene Signor Conte, accetto: ma alla condizione che dopo qualche mese io darò la mia dimissione. Sia rispose, ma me ne farete prima cenno. Fui deputato, e nei primi tempi frequentai la Camera. Venne la seduta solenne in cui si proclamò Roma capitale d Italia. Dato il mio voto, mi avvicinai al Conte e gli dissi: ora mi pare tempo di dare addio a questi banchi. No, soggiunse, aspettate finché andremo a Roma. Ci andremo? Sì. Quando? Oh quando, quando!! Intanto me ne vado in campagna. Addio, state bene, addio. Fur l ultime sue parole per me. Poche settimane dopo moriva!... (Lettera pubblicata in Giuseppe Verdi: autobiografia dalle lettere. A cura di Aldo Oberdorfer. Bur Biografie). Il musicista rimane in Parlamento per cinque anni, dal 1861 al 1865; successivamente lascia da parte questa attività con la convinzione di essere più utile al suo paese come artista che come deputato. Passano tredici anni, e il 15 novembre del 1874, (esattamente centoquaranta anni fa!) Verdi ritorna in politica: questa volta viene nominanato senatore del Regno d Italia. Secondo l articolo 33 dello Statuto potevano essere nominati senatori o cittadini che avevano illustrato la Patria con meriti eminenti oppure i grandi contribuenti; ovviamente Verdi era stato scelto per i suoi grandi meriti culturali. A sessantun anni Verdi appariva ormai anziano e nel mondo della lirica la sua carriera sembrava ragionevolmente conclusa, ma niente di tutto questo. Continua a produrre capolavori rivoluzionari come l Otello e il Falstaff, si interessa personalmente di agricoltura diventando un esperto in fatto di pioppicultura, di allevamento di cavalli, di irrigazione dei campi, di enologia Grande filantropo, nel 1899 nasce grazie a lui la Casa di riposo per i Musicisti di Milano, casa presso la quale sarà poi sepolto alla sua morte il 27 gennaio 1901. 25
Il Bollettino, 140 Autunno 2014 Come senatore sente appieno la responsabilità pubblica della sua nuova carica; è sensibile alle nuove problematiche che agitano la vita della nazione, prima fra tutte la questione sociale. Nell ultimo trentennio del secolo i metodi del giovane governo italiano nei confronti della crescente conflittualità, specie nelle campagne, deludono però terribilmente Verdi che nella lettera del 12 marzo 1878 ad un suo amico apertamente li condanna. La miseria è molta; è cosa grave e può diventare gravissima, compromettendo anche la sicurezza pubblica. Si tratta di fame!!!!!!!! Nelle grandi città il commercio è diminuito d assai, i fallimenti frequentissimi e quindi mancanza di lavoro. Nelle piccole nostre città come Parma, Piacenza, Cremona, il proprietario non ha denari, e se ne ha qualche poco, lo tiene ben stretto in tasca perché ha paura dell avvenire; è così troppo aggravato di contribuzioni, fa i lavori strettamente necessari, non dà lavoro ai giornalieri, il fondo peggiora ed intanto la ricchezza pubblica decresce. Se Voi vedeste da noi quanti giovani robusti che domandano lavoro! E ciò dovrebbe essere noto al governo. Se io fossi il governo non penserei tanto al partito sia bianco, rosso, nero, penserei al pane da mangiare. Ma non parliamo di politica perché non me ne intendo e perché la detesto... almeno quella che è stata fatta finora. E intanto il governo pensa ad aumentare le imposte e a far strade ferrate. È veramente uno scherno. Ma per Dio se avete milioni spendeteli a fare lavori ai fiumi prima che ci allaghino tutti. Poveri noi in che mani siamo, o ambiziosi o ignoranti. A me poco importa dei bianchi, dei rossi, dei neri, dei destri, dei sinistri, ma vorrei degli uomini capaci e pratici. Del resto se ne accorgeranno loro stessi più tardi, perché le imposte non si potranno più pagare. Sono passati 136 anni ma questa lettera sembra scritta ieri. Anzi oggi. Marisa Jansen-Miglioli 26
Autunno 2014 Il Bollettino, 140 Dosso Dossi. Rinascimenti eccentrici al Castello del Buonconsiglio In mostra a Trento, fino al 2 novembre 2014, una quarantina di dipinti che ripercorrono la lunga e fortunata carriera di questo maestro del Cinquecento italiano L Ariosto, nel XXXIII canto dell Orlando Furioso, cita i fratelli Dossi tra i pittori di quai la fama sempre starà fin che si legga e scriva al pari di Leonardo, Mantegna, Bellini, Michelangelo, Raffaello, Sebastiano del Piombo e Tiziano. Tra i capolavori dosseschi c è anche il magnifico dipinto Giove pittore di farfalle, quadro enigmatico quanto la Tempesta del Giorgione. La storia del dipinto, conservato fino a qualche anno fa al Kunsthistorisches Museum di Vienna ed ora custodito nel Castello del Wawel a Cracovia, ha affascinato gli studiosi per il messaggio che cela e per la straordinaria qualità esecutiva. Opera confiscata nel 1939 dai nazisti alla famiglia del conte Lanckoronski, è una delle più significative prove della maturità del pittore ferrarese. Non mancano i capolavori dosseschi conservati agli Uffizi, alla Galleria Palatina di Palazzo Pitti, alla Galleria Estense di Modena, alla Pinacoteca Nazionale di Ferrara, alla Fondazione Roberto Longhi di Firenze, alla Collezione Cini di Venezia, alla Pinacoteca di Brera di Milano, alla Galleria Borghese di Roma. Per maggiori informazioni: www.buonconsiglio.it. 27
Il Bollettino, 140 Autunno 2014 Bestuur van Dante Leiden-Den Haag Voorzitter: Jan Spoelstra, Tel. 06-12 41 31 73 Secretaris: Lex Plompen Pompstationweg 7, 2597 JT Den Haag segretario@dante-alighieri.nl Penningmeester (tevens vice-voorzitter): Léon van Raaij Brugsestraat 8, 2587 XS Den Haag Tel. 070-354 55 20 lvanraaij@kpnmail.nl IBAN NL58INGB0000458562, t.n.v. Dante Alighieri te Den Haag Cursusorganisator: Jan Spoelstra Frankenslag 307, 2582 HM Den Haag Tel: 06-12 41 31 73 corsi@dante-alighieri.nl Lezingen: Anneke Sewandono Tel: 070-350 50 55 conferenze@dante-alighieri.nl Beurzen: Ad Spliet (Bestuursondersteuning) Tel: 070-358 80 80 borse@dante-alighieri.nl Redactie: Coralie van Nes bollettino@dante-alighieri.nl De vereniging Dante Alighieri De vereniging heeft ten doel het bevorderen van de kennis van de Italiaanse taal en cultuur. (Statuten, art. 2.1) De vereniging is genoemd naar Italië s beroemde dichter, filosoof en politicus, die leefde van 1265 tot 1321. De vereniging werd in 1889 opgericht en heeft Rome als hoofdzetel. Oorspronkelijk was de Società Dante Alighieri bedoeld om bij de Italianen in het buitenland de kennis van de Italiaanse taal en cultuur levend te houden. Later kwam daar een tweede doelstelling bij, namelijk het verbreiden van de Italiaanse taal en cultuur voor niet-italianen. De vereniging heeft zich over de hele wereld vertakt. In Nederland bestaan zeventien afdelingen (comitati). Het comitato Leiden-Den Haag is in 1979 ontstaan uit een fusie van de afdeling Leiden, opgericht in 1916, en die van Den Haag, het oudste comitato van Nederland opgericht in 1914. De vereniging organiseert maandelijkse lezingen zowel in het Italiaans als in het Nederlands. Daarnaast worden taalcursussen Italiaans op verschillende niveaus en ook cursussen over literatuur, kunstgeschiedenis en muziek aangeboden. Het blad van de vereniging, Il Bollettino, houdt de leden van alle activiteiten op de hoogte. www.dante-alighieri.nl 28